Νευρικό – ενδοκρινικό σύστημα και «ψυχή»

του Γιάννη Βελίκη

Μεταξύ του σώματος και της «ψυχής» παρεμβάλλεται το νευρικό σύστημα. Το εξαιρετικό αυτό δημιούργημα της φύσης, είναι κατά κύριο λόγο υπεύθυνο γι’ όλα αυτά που σκεφτόμαστε και νιώθουμε. Σε συνδυασμό με το σύστημα των ορμονών (το ενδοκρινικό) μας κάνει, όπως και όλα τα θηλαστικά, έτοιμους στο να αναζητήσουμε τροφή, φίλους και ερωτικούς συντρόφους, να παλέψουμε για να υπερασπιστούμε το σπίτι μας, να μεγαλώσουμε σωστά τα παιδιά μας, να διαισθανόμαστε κινδύνους, να πενθούμε όταν χάνουμε δικούς μας, να δενόμαστε συναισθηματικά με ζώα κ.α.
Το νευρικό σύστημα επιτελεί εκπληκτικά πολλές λειτουργίες. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οργανώνεται και λειτουργεί ανάλογα με ένα κράτος! Παραδείγματα μπορούμε να βρούμε πολλά, όπως:
· Σπίτια: τα νευρικά κύτταρα, όπου το καθένα φροντίζει για την επιβίωση, διατροφή και ανάπτυξη του.
· Βουλή: στον προμετωπιαίο λοβό λαμβάνονται οι βασικές αποφάσεις τύπου Ναι /Όχι, αντίστοιχα με την ψηφοφορία της Βουλής.
· Σύνταγμα: υπάρχουν κανόνες που σπανίως καταπατούνται, όπως αυτοί που έχουν να κάνουν με την επιβίωση του οργανισμού (π.χ. όταν δεν αναπνέουμε, κάνουμε ότι μπορούμε για να το αποκαταστήσουμε), οι οποίοι παραμένουν ως έχουν για όλη τη ζωή.
· Στρατό: τόσο το ανοσοποιητικό σύστημα σε επίπεδο οργανισμού, όσο και το μυϊκό σε επίπεδο ατόμου, προστατεύουν όλον τον οργανισμό από εξωτερικές απειλές και επιθέσεις.
· ΜΜΕ με δημοσιογράφους: από τα άπειρα που συμβαίνουν σε έναν εγκέφαλο, κάθε στιγμή, δίνεται προσοχή σε λίγα μόνο γεγονότα, με ανάλογο τρόπο αυτού που συμβαίνει στα τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων και την επιλογή των θεμάτων στις εφημερίδες.
· Διαδίκτυο: τα σπίτια – κύτταρα είναι συνδεδεμένα μεταξύ τους και επικοινωνούν.
· Πλανόδιους που πωλούν τρόφιμα και είδη σπιτιού: η κυκλοφορία του αίματος φέρνει χρήσιμες ύλες στην «αυλή» των κυττάρων και αυτά με ενεργειακό κόστος τις παραλαμβάνουν.
· E-mail: τα μηνύματα στέλνονται σε συγκεκριμένα κύτταρα – στόχους, τα οποία αφού «διαβάσουν» το μήνυμα, παρέμβουν ή όχι, το προωθούν σε άλλη ομάδα – στόχο για περαιτέρω προώθηση και αλλαγή.
· Τόπους διακοπών: ερεθισμός συγκεκριμένων περιοχών προκαλεί συναισθήματα ευφορίας και ξεκούρασης. Τέτοιος ερεθισμός μπορεί να γίνει με χρήση αλκοόλ, κατάλληλης μουσικής, spa κ.λπ.

Η βασική λειτουργία του νευρικού συστήματος είναι πολύ απλή και πραγματοποιείται σε τρία στάδια.
1. Προσλαμβάνει ερεθίσματα (πέντε αισθήσεις, πόνος, θερμοκρασία, στάση).
2. Επεξεργάζεται τα ερεθίσματα (μέσω πολύπλοκων δικτύων και κέντρων).
3. Απαντά στα ερεθίσματα (με κίνηση, δράση, λόγο, σκέψη κ.α.).
Διαφορετικά ερεθίσματα γίνονται αντικείμενο επεξεργασίας από διαφορετικά εγκεφαλικά κέντρα. Ακολουθούν μερικά παραδείγματα:
Αυτοσυντήρηση Αμυγδαλή + Ιππόκαμπος
Άγχος, φόβος Αμυγδαλή + Προμήκης Μυελός
Σεξουαλική διέγερση, ευχαρίστηση Έλικα προσαγωγίου + Διάφραγμα
Κοινωνική συμπεριφορά Υποθάλαμος + Πρόσθιος θάλαμος
Πλείστες άλλες συμπεριφορές προκαλούνται από συνδυασμούς νευροδιαβιβαστών (ουσιών του νευρικού συστήματος) και ορμονών. Μερικά παραδείγματα:
Α) Ορμόνες και Έρωτας.
Όταν ο Έρωτας εμφανίζεται….
· Η τεστοστερόνη των αντρών πέφτει ενώ των γυναικών ανεβαίνει, έτσι ώστε τα επίπεδα να συγκλίνουν. Οι άντρες «γλυκαίνουν» και οι γυναίκες συμπεριφέρονται πιο επιθετικά και κατακτητικά.
· Έκκριση Ντοπαμίνης. Η ντοπαμίνη κάνει τους ανθρώπους να απολαμβάνουν, να εκστασιάζονται και να παθιάζονται.
· PEA και Νοραδρεναλίνη (έως 3 μήνες). Συντελούν επίσης στην έξαρση πάθους και δυνατών συγκινήσεων.
· Ωκυτοκίνη (έως 18 – 30 μήνες). Η σημαντικότατη αυτή ορμόνη κρατά τα αρσενικά (χελιδόνια, ανθρώπους) έως και 30 μήνες στη φωλιά, προκειμένου τα μικρά να μπορούν να ζήσουν αυτόνομα. Για τα περισσότερα είδη, τότε σταματά και ο ρόλος του «πατέρα», ο οποίος και εγκαταλείπει τη φωλιά.
· Προλακτίνη. Η θέα των παιδιών προκαλεί στον «πατέρα» την έκκριση της συγκεκριμένης θηλυκής ορμόνης. Έτσι η συμπεριφορά του γίνεται πιο περιποιητική και η τεστοστερόνη του πέφτει, έτσι ώστε να μην επιθυμεί συνεύρεση με άλλα θηλυκά.
Β) Επιθετικότητα.
Η επιθετικότητα μπορεί να προκληθεί από:
· Κροταφική Επιληψία (επιθετικότητα, θρησκευτικές εμπειρίες).
· Απειλή της φωλιάς (θηλυκό / απόγονοι), και λιγότερο η απειλή της τροφής.
· Προσβολή αμυγδαλής (π.χ. η λύσσα που προσβάλλει την αμυγδαλή προκαλεί μαινόμενη βίαιη συμπεριφορά).
· Μειωμένη κυκλοφορία σεροτονίνης. Η μείωση της συγκεκριμένης ουσίας συσχετίζεται με επιθετικότητα (κάτι που μπορεί να προκληθεί και από τη μείωση των κοινωνικών επαφών), αυτοκτονικές τάσεις, βίαιες επιθέσεις και εμπρησμούς.
Γ) Από τα 13 του περίπου χρόνια, ο έφηβος που αναπτύσσεται σωματικά, οργανικά κι αλλάζει ψυχολογικά, είναι σε μία μετέωρη κατάσταση. Το σώμα διαφοροποιείται, οι ορμόνες του δημιουργούν εξάρσεις και μεταπτώσεις. Η υπόφυση λειτουργεί όλο και πιο πολύ και οι σεξουαλικές ορμόνες επηρεάζουν τον οργανισμό βαθύτατα. Οι σμηγματογόνοι αδένες εργάζονται εντατικά κι η εφίδρωση είναι αυξημένη. Ο έφηβος συχνά βιώνει ψυχική ένταση, άλλοτε θέλει να απομονώνεται και συχνά γίνεται επιθετικός.
Δ) Οι γυναίκες που έχουν ψηλά επίπεδα οιστρογόνων στο αίμα τους με αυξημένη γονιμότητα κατά τη διάρκεια του ορμονικού τους κύκλου, είναι ανταγωνιστικές και μειώνουν περισσότερο άλλες γυναίκες. Στη φάση του κύκλου τους με χαμηλότερα επίπεδα οιστρογόνων και μειωμένη γονιμότητα είναι λιγότερο επικριτικές για την εμφάνιση και ελκυστικότητα άλλων γυναικών.
Ε) Η πρόσληψη των θερμίδων εξαρτάται και καθορίζεται από το αίσθημα της πείνας, και το αίσθημα του κορεσμού. Το πρώτο είναι ένα αρχέγονο αίσθημα που εμφανίζεται με τη λειτουργία ενός νευρικού κέντρου που εντοπίζεται στον υποθάλαμο του εγκεφάλου, κατά την επίδραση ερεθισμάτων που ακόμα δεν είναι επακριβώς γνωστά και ξεκάθαρα. Το αίσθημα του κορεσμού είναι επίσης ένα αρχέγονο αίσθημα, και συνίσταται στην αίσθηση ότι έχουμε χορτάσει και δεν θέλουμε να συνεχίσουμε να τρώμε. Αυτό το αίσθημα, όπως και εκείνο της πείνας, εμφανίζεται με τη λειτουργία ενός άλλου νευρικού κέντρου, που και αυτό εντοπίζεται στον υποθάλαμο του εγκεφάλου.
ΣΤ) Στον άνθρωπο, ένα από τα σημαντικότερα ορμονικά συστήματα που επηρεάζουν κατά καίριο τρόπο, όχι μόνο την ανατομική κατασκευή του σώματος, αλλά και το μεταβολισμό και τη λειτουργία διαφόρων ιστών, οργάνων και συστημάτων, καθώς και τη ψυχολογία και τη συμπεριφορά του ατόμου, είναι εκείνο των γεννητικών ορμονών. Ιδιαίτερα στη γυναίκα, το σύστημα των γεννητικών ορμονών παρουσιάζει μέγιστο ενδιαφέρον, γιατί με κεντρικό άξονα αυτό το σύστημα, οικοδομείται τόσο η βιολογική υπόσταση της γυναίκας, όσο και η ψυχοσύνθεση και η ψυχολογία της συμπεριφοράς της ως μονάδας μέσα στον περίγυρό της και, γενικότερα, μέσα στο κοινωνικό σύνολο.
Ζ) Τέλος, οι επιπτώσεις από τη χρήση στεροειδή αναβολικών που έχουν ως κύριο συστατικό την τεστοστερόνη προκαλούν συμπτώματα στη συμπεριφορά του ατόμου που τα καταναλώνει είναι ανεξέλεγκτη επιθετικότητα, απότομες και συχνές αλλαγές της ψυχικής διάθεσης, ευερεθιστικότητα, επιθετικότητα, μείωση της ικανότητας κρίσης, προβλήματα ύπνου, ψευδαισθήσεις, παράνοια. Επίσης η κατάθλιψη μετά από τη διακοπή των στεροειδών αναβολικών έχει συσχετισθεί με αυτοκτονίες.
Απ’ όλα τα ανωτέρω παραδείγματα φαίνεται ότι πολλές αλλαγές στο βίωμα και στη συμπεριφορά μας προκαλούνται από την επίδραση ποικίλων ορμονών και μάλιστα ανεξάρτητα από τη θέληση μας. Σε αυτές τις συμπεριφορές εντάσσεται και αυτή της κυριαρχικότητας η οποία φαίνεται να έχει μεγάλη σχέση με το νευροδιαβιβαστή σεροτονίνη. Όλες αυτού του τύπου οι ρυθμιστικές διεργασίες έχουν διαμορφωθεί με το πέρασμα των αιώνων και έχουν «αποθηκευτεί» ως αυτόματες αντιδράσεις στις συμπεριφορές όλων των θηλαστικών. Εμείς οι άνθρωποι, ως θηλαστικά, σε λίγες περιπτώσεις και σε μικρό βαθμό κάθε φορά μπορούμε να αλλάξουμε κάποια από τις συμπεριφορές αυτές μέσω των ανώτερων γνωστικών λειτουργιών μας (σκέψη, κρίση, φαντασία κ.α.). Έτσι μπορούμε να πούμε ότι «η καρδιά είναι πιο δυνατή από τη λογική».
Η ψυχολογική μας συγκρότηση και η κοινωνική μας συμπεριφορά είναι τα κατεξοχήν αντικείμενα μελέτης της ψυχολογικής επιστήμης. Αυτά που νιώθουμε επηρεάζουν τη συμπεριφορά μας και αντίστροφα αυτά που αντιλαμβανόμαστε από το κοινωνικό μας περιβάλλον επηρεάζουν τα συναισθήματα μας. Υπάρχει σε μεγάλο βαθμό αλληλεξάρτηση, φυσικά όχι απόλυτη. Ένας από τους πιο πετυχημένους εμπορικά συγγραφείς ψυχολογικών βιβλίων, ο Goleman, με τη «Συναισθηματική Νοημοσύνη», εξέθεσε πολλούς τρόπους ώστε με την παρέμβαση της σκέψης να αποσυνδέουμε την επιρροή του κοινωνικού στο συναισθηματικό και αντίστροφα του συναισθηματικού στο κοινωνικό.
Αλλά ποιοι είναι οι κύριοι παράγοντες που καθορίζουν αυτά τα σπουδαιότατα τμήματα λειτουργίας της ψυχής μας; Ούτε λίγο, ούτε πολύ η απάντηση περιλαμβάνει τρεις βασικότατες μας ανάγκες: την ανάγκη για αγάπη, την ανάγκη για έλεγχο /κυριαρχικότητα και την ανάγκη για δύναμη. Οι λεπτομέρειες της συμπεριφοράς μας πάντα ανάγονται σε αυτούς τους τρεις καταλυτικούς πυλώνες της ψυχικής μας λειτουργίας.