Εαυτός και κοινωνικοί ρόλοι

του Γιάννη Βελίκη

Πολλοί άνθρωποι, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, επισκέπτονται ψυχολόγους με σκοπό να τους λύσουν τα ψυχολογικά τους προβλήματα. Θεωρούν τις δυσκολίες τους ως προβλήματα της προσωπικότητας τους ή της προσωπικότητας των άλλων. Πιστεύουν ότι κάτι δεν πάει καλά με το χαρακτήρα και τη φύση τους, ή με το χαρακτήρα και τη φύση των άλλων. Τα προβλήματα τους θεωρούνται αναπόσπαστο κομμάτι του εαυτού τους, ή του εαυτού των άλλων.
Οι άνθρωποι αυτοί, που βεβαίως και είναι μέλη ενός ή πολλών κοινωνικών ομάδων και συστημάτων, δεν έχουν συναίσθηση ότι λόγω της λειτουργίας αυτών των συστημάτων, τόσο η προσωπική σκέψη, όσο και το συναίσθημα, η βούληση και η δράση τους δεν είναι αυτόνομα, αλλά κοινωνικά. Κοινωνικά και πολιτισμικά. Βεβαίως και σε κάποιο βαθμό συνέβαλαν και οι ίδιοι, ωστόσο είναι από δύσκολο έως αδύνατο να διαχωριστεί η ακριβής ανάμειξη τους, τόσο στις ψυχολογικές τους λειτουργίες (σκέψη, συναίσθημα, βούληση, δράση) όσο και στα προβλήματα τους.
Η προσωπικότητα, ο χαρακτήρας, οι ψυχολογικές τους λειτουργίες και τα προβλήματα τους, έχουν προέλθει από τη συνισταμένη του αποτελέσματος πολλών περιστατικών κοινωνικής αλληλεπίδρασης του παρελθόντος και των επιθυμιών που εστιάζονται στο μέλλον. Η ιστορία του καθενός και ο τρόπος που αντιλαμβάνεται το μέλλον, είναι αποτέλεσμα της επίδρασης πολλών, αλληλοδιαπλεκόμενων και μη αντιληπτών σχέσεων κοινωνικής δύναμης, που ξεκινούν με τη γέννηση ενός ανθρώπου και την κοινωνικοποίηση του σε πολύπλοκα κοινωνικά συστήματα (οικογένεια, συγγενικό περιβάλλον, σχολείο κ.ο.κ.).
Είναι επόμενο ότι, με τους ανθρώπους που επισκέπτονται ψυχολόγο, οποιαδήποτε συζήτηση για ταυτότητα, χαρακτήρα και προσωπικότητα πρέπει να γίνεται με μεγάλη προσοχή, αποφεύγοντας να τονίζεται ότι τα ψυχολογικά προβλήματα ή χαρακτηριστικά κάποιου οφείλονται στην αποκλειστική ευθύνη, ανικανότητα, ή στο χαρακτήρα του. Το αντίθετο. Απαιτείται χρόνος και κόπος ώστε να διαχωριστούν ένα – ένα όλα τα κομμάτια της προσωπικότητας και να διαφανεί μέσω ποιών σχέσεων, λόγων ή συμπεριφορών αυτά διαμορφώθηκαν, γιατί προκαλούν προβλήματα και πως αυτά θα αλλάξουν. Ο σκοπός πάντα παραμένει το να προσαρμοστεί το άτομο στην πραγματικότητα, σταματώντας ή τουλάχιστον μειώνοντας τις διαστρεβλώσεις, δύσκαμπτες σκέψεις και λανθασμένες αντιλήψεις που έχει υιοθετήσει, καθώς και τη λάθος αυτό-εικόνα με την οποία δυσκολεύεται να ζήσει φυσιολογικά.
Οι σχέσεις ισχύος στις κοινωνικές ομάδες είναι τόσο περίπλοκες, και τα δυσλειτουργικά χαρακτηριστικά τους τόσο έντονα, αρχής γενομένης από τις οικογένειες, που ανεξαιρέτως όλα τα άτομα προκειμένου να επιβιώσουν αποκτούν ένα «χαρακτήρα», ένα βασικό μοτίβο αντιδράσεων στα ερεθίσματα. Αυτό το μοτίβο προέρχεται από ένα πολύπλοκο σύμπλεγμα εμπειριών από επιτυχημένες και αποτυχημένες αντιδράσεις στα κοινωνικά ερεθίσματα του παρελθόντος, άπειρα λόγια, συμβουλές και παραινέσεις άλλων ανθρώπων, συναισθήματα χαράς και συναισθηματικές πληγές που δεν έκλεισαν, αισθήσεις ευχάριστες και δυσάρεστες, αναμνήσεις φυσικού ή ψυχικού πόνου.
Τέλος, ένα σημαντικό στοιχείο που μένει από την κοινωνικοποίηση των ατόμων στις ποικίλες ομάδες, είναι η ταυτότητα, το όνομα που τους έχει δοθεί από τους σημαντικούς άλλους. Έξυπνος, βλάκας, τομάρι, πονηρός, καταφερτζής, ομορφούλα, κουτορνίθι και άλλοι χαρακτηρισμοί, αποδίδονται ως ταυτότητες από τις ομάδες στα άτομα. Μέσω των προβλητικών ταυτίσεων και της λειτουργίας της αυτό-εκπληρούμενης προφητείας, συνήθως, τα άτομα υιοθετούν τις δοσμένες σε αυτούς ταυτότητες και ρόλους, και συν τω χρόνω καθίσταται αδύνατος ο ορισμός του ποιος είναι ο «πραγματικός» εαυτός κάποιου και ποιοι οι κοινωνικοί ρόλοι που απλά εκπαιδεύτηκε να παίζει.