Το Κοράνιο εναντίον του Ισλαμισμού

του Μαχμούντ Χουσεΐν

Νουβέλ Ομπσερβατέρ (ΝΟ): Το νέο σας δοκίμιο, υπό τον τίτλο «ας σκεφθούμε το Κοράνιο», συμπληρώνει το «αλ σίρα», στο οποίο ανασυνθέτατε τη ζωή του προφήτη Μωάμεθ και των συντρόφων του χάρη στα πρώτα μουσουλμανικά χρονικά. Εξηγήστε μας αυτήν την τάση επιστροφής στα ιερά κείμενα...
Μαχμούντ Χουσεΐν (Mahmoud Hussein. ΜΧ): Στην προσπάθειά μας να ανασυνθέσουμε τη ζωή του Προφήτη, με βάση τις μαρτυρίες των πρώτων του συνοδοιπόρων, χρειάστηκε να περάσουμε δέκα χρόνια βυθισμένοι στην Αραβία του 7ου αιώνα. Ο πυρήνας του εγχειρήματός μας ήταν να αποδώσουμε στον Προφήτη το ανθρώπινο πρόσωπό του -και το πλαίσιο, στο οποίο οδηγείται στην αποκάλυψη του Κορανίου.
Στις πολυάριθμες όμως διαλέξεις επ' ευκαιρία της έκδοσης αυτού του βιβλίου, πολύς κόσμος μας ζητούσε να του εξηγήσουμε, πριν απ' όλα «τι λέει το Κοράνιο». Σε ό,τι π.χ. αφορά τις πολεμικές επιχειρήσεις: υπάρχει τρόπος να δικαιολογήσουμε τις επιθέσεις αυτοκτονίας με βάση το Κοράνιο; H αποστασία τιμωρείται με θάνατο; Τι γίνεται με το λιθοβολισμό των γυναικών που μοιχεύουν; Με τη μαντίλα;
Αυτό που απαιτούσαν από εμάς ήταν κυρίως απλές, μονοσθενείς, ξεκάθαρες απαντήσεις, του τύπου ακριβώς που δεν ήμαστε σε θέση να δώσουμε! Για μας ήταν εξ αρχής σαφές πως για να κατανοήσουμε το νόημα των στίχων του Κορανίου έπρεπε πρώτα να τους θέσουμε στο ιστορικό τους πλαίσιο και πως δεν μπορούσαμε να διαβάζουμε ένα κείμενο του 7ου αιώνα λες κι είχε γραφτεί τον 21ο. Όταν όμως ήρθαμε σε επαφή με το κοινό, διαπιστώσαμε πως πολυάριθμοι πιστοί αρνούνταν να αποδεχτούν αυτή την προσέγγιση.

NO: Πώς εξηγείται αυτή η αδυναμία;
MX: Από το αξίωμα της κατά λέξη ερμηνείας που επισκιάζει το Ισλάμ. Πρόκειται για μία αντίληψη που άρχισε να παίρνει σάρκα και οστά μετά το θάνατο του Προφήτη και έκτοτε δεν παύει να συσκοτίζει την αντίληψη των πιστών. Στηρίζεται σε ένα συλλογισμό που μοιάζει ακαταμάχητος: το Κοράνιο είναι ο λόγος του Θεού, άρα βρίσκεται εκτός χρόνου. Οι στίχοι του καταγράφηκαν άπαξ δια παντός, άρα θα πρέπει να τους διαβάζουμε κατά λέξη. Αυτό το «άρα» ήταν που μας έκανε έξω φρενών: μουσουλμάνος είναι όποιος θεωρεί πως το Κοράνιο είναι ο Λόγος του Θεού. Όποιος λοιπόν αμφιβάλει για τη κυριολεκτική αξία των στίχων του, αμφιβάλει πως είναι ο Λόγος του Θεού, «άρα» δεν είναι μουσουλμάνος!
Με αυτόν τον τρόπο ενσταλάζεται στις συνειδήσεις η ασυμβατότητα μεταξύ του νοήματος των άχρονων στίχων και της αδυναμίας να εφαρμοστούν σήμερα οι ξεπερασμένες εντολές τους, η ασυμβατότητα με άλλα λόγια μεταξύ της αποδοχής του Κορανίου και της προσωπικής σκέψης.

NO: Πώς να ξεπεραστεί αυτό το αδιέξοδο;
MX: Με μία ανάγνωση του Κορανίου χωρίς «εκ των προτέρων» παραδοχές. Τότε το Κοράνιο γίνεται αντιληπτό ως «μία υπερβατικότητα που εισέρχεται στο χρόνο». Η θεϊκή του υπόσταση είναι αξεδιάλυτη από την χρονικότητά του. Έτσι συνέβη: ο Θεός κατέγραψε το Λόγο του σε ένα συγκεκριμένο ανθρώπινο χωροχρόνο. Ο πιστός που προσπαθεί να μεταφερθεί σε άλλο χρόνο, καταδικάζεται απλά να χάσει την επαφή του με την πραγματικότητα. Αντιθέτως, αυτό που του ζητείται είναι να προσπαθήσει να ερμηνεύσει τους στίχους του. «Διαβάζω» το Κοράνιο θα πει πως το «κατανοώ». Που είναι εξάλλου το πρώτο καθήκον κάθε μουσουλμάνου.

NO: Χωρίς αναπλαισίωση, η κατανόησή του δεν είναι δυνατή...
MX: Ακριβώς. Μόνο που σήμερα δεν είναι πλέον επιτρεπτό αυτό που έκαναν στο παρελθόν κατά κόρον οι μεγάλοι μουσουλμάνοι απολογητές. Αυτός είναι ο λόγος που τονίζουμε πόσο σημαντικό είναι να «σκεφτούμε» το Κοράνιο, αντί να το επαναλαμβάνουμε μηχανικά, μένοντας στην επιφάνεια του περιεχομένου του. Αυτός είναι και ο λόγος που νιώσαμε την ανάγκη να επιστρέψουμε στους πρώτους αιώνες του Ισλάμ. Θελήσαμε να επισκεφθούμε στη στιγμή που γινόταν η αποκάλυψη, ανάμεσα στο 610 και το 632, με όχημα τις πλέον έγκυρες ερμηνείες. Παρατηρούμε λοιπόν πως εκείνη την εποχή ο Λόγος του Θεού διατυπωνόταν ανάλογα με τις περιστάσεις, που κάθε φορά άλλαζαν και πως η σχέση των μουσουλμάνων με το Θεό δεν έμοιαζε καθόλου με ό,τι φανταζόμαστε σήμερα.

NO: Δηλαδή;
MX: Μέσω του Μωάμεθ οι μουσουλμάνοι ρωτούσαν το Θεό εν πλήρη αφελεία, για όλα όσα τους απασχολούσαν στη ζωή τους, και ο Θεός τους απαντούσε. Μερικέ φορές μάλιστα έφταναν στο σημείο να εξεγείρονται με όσα τους έλεγε ο Θεός! Όταν επί παραδείγματι ο Μωάμεθ τους λέει πως ο Θεός θα κρίνει ακόμα και όσα σκέφτονται, οι πιστοί θυμώνουν. Βρίσκουν πως αυτό παραείναι απαιτητικό, πως δεν είναι δυνατό να καταδικαστούν για πράξεις που δε διέπραξαν. Μετά από αυτή την αντιπαράθεση, ο Θεός διαγράφει το συγκεκριμένο στίχο! Ο Θεός ακούει τους ανθρώπους, υπάρχει ένας διάλογος μεταξύ ουρανού και Γης. Κι αυτό είναι καταπληκτικό. Οι μουσουλμάνοι μπορούν να πείσουν το Θεό να αλλάξει άποψη! Προσφέροντάς τους αυτού τους είδους την ατομική ευθύνη, το Ισλάμ γίνεται έτσι πράγματι παράθυρο προς την ελευθερία. Καμία σχέση με τους σημερινούς πιστούς, που αντιλαμβάνονται το Κοράνι ως μια σειρά αμετακίνητων νόμων.

NO: Γιατί όμως αυτές οι περιπτώσεις «ανάκλησης», όπου ο Θεός αντικαθιστά ένα στίχο με κάποιον άλλο, μεταγενέστερο, κατάντησαν να θεωρούνται ταμπού;
MX: Οι θεολογικές συνέπειες της «ανάκλησης» ήταν τόσο σημαντικές, που τον περασμένο αιώνα βλέπουμε να εμφανίζονται φωνές που αρχίζουν να την αρνούνται. Η αλήθεια είναι πως η αποδοχή της έννοιας της «ανάκλησης» οδηγεί σε ένα Κοράνιο γεμάτο «πριν» και «μετά», βυθισμένο στη χρονικότητα, που σημαίνει πως οι στίχοι του δεν είναι απαραβίαστοι. Τους τέσσερις όμως πρώτους αιώνες, όλοι οι σχολιαστές του Κορανίου θεωρούσαν τις «ανακλήσεις» αυτονόητες. Ο Θεός μπορούσε να διατάξει την πλήρη κατάργηση ενός στίχου, ή απλώς να τον αποσύρει μεν από το Κοράνιο, αφήνοντας όμως ένα ίχνος του στη μνήμη των ανθρώπων, ακόμα και να διατηρήσει δύο εναλλακτικές εκδοχές μέσα στο Κείμενο! Έχουμε έτσι πλήθος αντιφατικών στίχων!

NO: Τα πράγματα μπερδεύονται κι άλλο αν σκεφτούμε πως δε γνωρίζουμε πια την αρχική σειρά των 6.236 στίχων του Κορανίου!
MΧ: Πράγμα που υπογραμμίζει τη σημασία των «συγκυριών της αποκάλυψης» (των «αζμπάμπ-αλ-νουζούλ»). Αλλά ακόμα κι αυτά τα κείμενα δεν καταυγάζουν όλες τις απορίες μας. Πόσο μάλλον που υπάρχουν στίχοι που κανείς δεν αναφέρει, και που εμφανίζονται αργά. Κοντολογίς, είναι αδύνατο να πούμε πως τα πράγματα είναι άσπρα ή μαύρα!

NO: Οι περισσότεροι μουσουλμάνοι αντιμετωπίζουν με αμηχανία το ζήτημα των «ανακλήσεων», λες και είναι κάτι που εξασθενεί το Ισλάμ...
MΧ: Στην πραγματικότητα πλήττει μόνο την κυρίαρχη, σχολιστική αντίληψη, αλλά σήμερα πια αυτά τα δύο συγχέονται. Οι σημερινοί μουσουλμάνοι αγνοούν τις υπέροχες συζητήσεις των πρώτων αιώνων, σχετικά με το Λόγο του Θεού, τη φύση του Θεού, του Προφήτη... Τον 9ο αιώνα, όλα τα μεγάλα προβλήματα είχαν ήδη τεθεί: ο Λόγος του Θεού π.χ. είναι λογικός; Η λογική είναι ξέχωρη ή σύμφυτη με το Θεό; Εξ ου και ο περίφημος διάλογος για το Κοράνιο: είναι κτιστό ή άκτιστο; Αυτή η συζήτηση οδήγησε στο σχίσμα μεταξύ «μουταζίλι», που πίστευαν στη λογική, και τους «χαναβαλίτες», εκπροσώπους της παράδοσης, που απέρριπταν με βιαιότητα κάθε άποψη περί ελεύθερης κριτικής από τους ανθρώπους. Το πρόβλημα είναι πως επικράτησαν αυτοί οι δεύτεροι, στη Βαγδάτη, κλείνοντας έναν αιώνα που είχε ξεκινήσει με μεταφράσεις του Αριστοτέλη...

NO: Αν όμως ο πιστός αποδεχτεί αυτή τη «χρονικότητα» του Κορανίου, πώς να ξεχωρίσει το σημαντικό από το ασήμαντο στο Λόγο του Θεού;
MX: Δεν υπάρχουν έτοιμες συνταγές για το πώς να είναι κανείς μουσουλμάνος και να εφαρμόζει το Κοράνιο. Ακόμα και ζώντος του Προφήτη, ο καθένας είχε τη δική του ερμηνεία. Εξ ου και οι πολυάριθμες διαφοροποιήσεις, οι σχολές σκέψης, οι συγκρούσεις... Ως πρώην μαρξιστές μπορούμε να κατανοήσουμε την επιθυμία να πιστέψει κανείς σε ένα δόγμα, αλλά στην περίπτωση μας ο δογματισμός απορρίπτεται από το ίδιο το Κοράνιο. Όποιος θέλει σήμερα να ακολουθήσει το παράδειγμα των μαθητών του Προφήτη, θα πρέπει να κάνει πρώτα το ανάποδο από ότι συστήνουν οι σχολαστικιστές. Σήμερα δεν έχει κανένα νόημα να ακολουθεί κανείς τους στίχους που υποβαθμίζουν κοινωνικά τη γυναίκα ή που απαιτούν από τους πιστούς να προασπίζουν το Ισλάμ με το ξίφος. Δεν είναι δυνατό σήμερα να επιφυλάσσουμε στους μη-μουσουλμάνους την τύχη που επιφυλασσόταν άλλοτε στους ειδωλολάτρες, που είχαν διώξει τον Προφήτη από τη Μέκκα! Ο πιστός πρέπει να πάψει να αναγκάζεται να κοροϊδεύει τον εαυτό του, παρακάμπτοντας ορισμένους στίχους που κατά τα άλλα θεωρεί πως είναι υποχρεωμένος να εφαρμόζει... Έτσι θα Ξαναβρεί την εσωτερική του ελευθερία, που εντέλει είναι και η μόνη εντολή που έχει νόημα.