Ο φόβος μπρος στην ελευθερία

του Γιάννη Βελίκη

Μπορούμε να είμαστε όντως ελεύθεροι και την ελευθερία βούλησης που έχουμε να τη χρησιμοποιούμε κατά το δοκούν; Υπάρχουν άνθρωποι που είναι ελεύθεροι, και τι το διαφορετικό έχουν αυτοί από τους άλλους που δεν είναι; Οι άνθρωποι που ζουν μέσα στη σκλαβιά των κοινωνικών συμβάσεων το έχουν επιλέξει ή μήπως απλώς δεν έμαθαν ποτέ ότι υπάρχει και άλλος τρόπος ζωής; Έχει κάποιο κόστος η ελευθερία;
Σε όλα αυτά τα ερωτήματα επιχείρησε να απαντήσει στις αρχές του 20ου αιώνα ο Έριχ Φρομ, μαθητής του πατέρα της ψυχανάλυσης Φρόιντ. Το διάσημο βιβλίο του «ο φόβος μπρος στην ελευθερία» που μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες γράφτηκε ως απόπειρα εξήγησης του φαινομένου της ανόδου του φασισμού και την κατάληξη στους δύο παγκοσμίους πολέμους.
Η μελέτη του ξεκινά με την ανάλυση των παλαιοτέρων μορφών κοινωνικής οργάνωσης, από την αρχαιότητα έως τη βιομηχανική εποχή και τον 20ο αιώνα. Το συμπέρασμα του οξυδερκούς μελετητή είναι ότι, σε όλη αυτήν την πορεία, η οργάνωση των κοινωνιών δεν είναι στάσιμη αλλά εξελίσσεται, από την πλήρη εξάρτηση του ατόμου στην κοινωνία προς την σταδιακή απεξάρτηση και αυτονόμηση του. Στην αρχαία εποχή, για παράδειγμα, ένας άνθρωπος αδυνατούσε να επιβιώσει μόνος του. Εξαιτίας δε της υποτυπώδους ανάπτυξης της επιστήμης ήταν δέσμιος των επιρροών της θρησκείας για την εξήγηση των δεινών του όπως η αρρώστια, τα φυσικά φαινόμενα (κεραυνοί, σεισμός), ο θάνατος κ.α. Σταδιακά, ωστόσο, με την ταυτόχρονη ωρίμανση των κοινωνιών, την ανάπτυξη της επιστήμης και το πνεύμα της Αναγέννησης, ο άνθρωπος ξεπέρασε κατά πολύ το φόβο της κοινωνίας και της θρησκείας και αμφισβήτησε εξουσίες που έως τότε αδυνατούσε να εναντιωθεί ακόμη και στη φαντασία του. Η Γαλλική και η Αμερικάνικη επανάσταση έδωσαν το τελειωτικό χτύπημα στον παλιό κόσμο. Η ανακάλυψη των μικροβίων έδωσε δια παντός την εξουσία της αντιμετώπισης των ασθενειών στην ιατρική, και οι εξελίξεις στην ψυχιατρική έπαυσαν τη θεώρηση των ψυχικών ασθενειών ως δαιμονισμό. Τα ισχυρά συνδικαλιστικά κινήματα των αρχών του 20ου αιώνα, ο αγώνας των μαύρων για ισότητα στην Αμερική, η εκχώρηση του δικαιώματος ψήφου στις γυναίκες, η εκδίωξη των Άγγλων από την Ινδία κ.α. έδωσαν την αίσθηση στον κάθε άνθρωπο ότι όλα μπορούν να κατακτηθούν και τίποτε δεν μπορεί να σταθεί εμπόδιο στην πρόοδο και την πορεία προς την απελευθέρωση του Ανθρώπου.
Στο σημείο αυτό, παρατηρεί ο Φρομ, που ο άνθρωπος βρισκόταν στο απόγειο της ανεξαρτησίας του από κάθε αυθεντία και εξουσία, που μπορούσε να διαχειριστεί το σώμα, το πνεύμα και το χρόνο του όπως επιθυμούσε, κατανόησε τη μεγάλη μοναξιά της νέας του κατάστασης. Όσο ήταν μέλος των παραδοσιακών κοινωνιών, με τους άκαμπτους κοινωνικούς κανόνες και την ηθική της θρησκείας, είχε την πλήρη συναισθηματική ασφάλεια ότι ανήκε σε μία ομάδα που την είχε και τον είχε ανάγκη, που την έτρεφε και τον έτρεφε με συναισθήματα (αγάπης, εχθρότητας), που του παρεχόταν μία αδιαμφισβήτητη ταυτότητα (γένους, φυλής, έθνους), και που γνώριζε το σκοπό της ύπαρξης του, όπως το να μεγαλώσει παιδιά που θα συνεχίσουν το έθνος, να ζήσει ηθικά ώστε να αμειφθεί στην άλλη ζωή κ.λπ. Στις σύγχρονες κοινωνίες, ωστόσο, που όλες οι κοινωνικές σταθερές αμφισβητούνται, για κάποιον ανίκανο να κατανοήσει και να χειριστεί την άνευ ορίων ελευθερία του, η ανασφάλεια και η μοναξιά γιγαντώνονται και τα αισθήματα απελπισίας και αβοηθησίας καταθλίβουν. Το άτομο νιώθει μόνο, μικρό και αβοήθητο μπρος στο μεγάλο κόσμο. Με τα λόγια του Φρομ «αισθάνεται σαν ένας κόκκος άμμου που θα παρασυρθεί από τον άνεμο ή θα συνθλιβεί». Δεν γνωρίζει ποιος είναι, που πάει και ποιο είναι το σωστό.
Τότε είναι που πρέπει να κάνει τη μεγάλη επιλογή. Να δημιουργήσει ένα καινούργιο κόσμο αξιών, συναισθηματικών δεσμών και σκέψεων, όντας ανεξάρτητος και αυτόνομος; Ή να υποταχθεί σε μία άλλου είδους εξουσία, όπου θα πάρει έτοιμες τις αξίες, τις κοινωνικές σχέσεις, το στόχο της ζωής και την πάλη απέναντι στις ανταγωνιστικές ομάδες, έστω και με συνέπεια την απώλεια της ελευθερίας του; Βεβαίως το δίλημμα είναι ψευδές αφού, για τον καθένα που επιλέγει την αποκοπή από τους παλιούς κοινωνικούς δεσμούς και την ελευθερία, μετά από κάποιο εύλογο χρονικό διάστημα, νέες κοινωνικές σχέσεις δημιουργούνται με ανθρώπους αυτής της διαφορετικής στάσης και ψυχολογίας. Αυτό ακριβώς είναι και το θέμα του διάσημου παραμυθιού «Ὁ Γλάρος Ἰωνάθαν», όπου φαίνεται καθαρά ότι κάθε επιλογή ελευθερίας τελικά καταλήγει σε νέες, πιο πλούσιες και ποιοτικές, ανθρώπινες σχέσεις.
Για τον Φρομ, η συντριπτική πλειοψηφία θα επιλέξει τη δεύτερη λύση, που είναι και ευκολότερη. Για το λόγο αυτό, στον 20ο αιώνα και έως τις ημέρες μας, επιβιώνουν και αναπτύσσονται σέχτες, αιρέσεις και παραθρησκευτικές οργανώσεις, ακραία πολιτικά κινήματα, φανατικοί ποδοσφαιρόφιλοι και παράνομες οργανώσεις τύπου Μαφίας. Για τον ίδιο λόγο κάποιος θα προσχωρήσει σε συμμορία ή θα πάρει ναρκωτικά. Τελευταία, δε, με την ανάπτυξη του διαδικτύου, τον ίδιο ρόλο παίζουν οργανώσεις και σελίδες που ενώνουν και δίνουν «ταυτότητα» σε ανθρώπους από διάφορα μέρη του πλανήτη με ποικίλους σκοπούς, προσπαθώντας να τους διατηρήσουν σε διαρκή επικοινωνία και σχέση μεταξύ τους, έστω και χωρίς τη φυσική τους παρουσία μέσω του προσωπικού τους υπολογιστή.
Όσον αφορά στον αέναο πόθο για την τελική απελευθέρωση του Ανθρώπου από όλες τις «αλυσίδες» που τον κρατούν δέσμιο από το να ζει και να παράγει ελευθέρα, με γνώμονα το συμφέρον όλων, παρά την αισιοδοξία του Φρομ ότι κάποτε θα συμβεί, έως τώρα φαίνεται να είναι μία ακόμη ωραία ουτοπία.