Η κουλτούρα της μεταπολίτευσης

του Στάθη Καλύβα

Συνάδελφοι και φοιτητές στην Αμερική και την Ευρώπη με ρωτάνε απορημένοι: γιατί καίγεται η Αθήνα; Πώς εξηγούνται επεισόδια τέτοιας έκτασης και διάρκειας;
Τους φαίνεται παράδοξο πως μια πλούσια ευρωπαϊκή χώρα (γιατί αυτό είναι η Ελλάδα) αυτοκαταστρέφεται, και μάλιστα όχι από τους απόκληρους μετανάστες της (η μεγάλη πλειοψηφία των οποίων δεν σταμάτησε ούτε στιγμή να δουλεύει), ούτε σε κάποια απομονωμένα γκέτο στην περιφέρεια των πόλεων.
Τονίζω πως το ερώτημα δεν αφορά τις διαμαρτυρίες αλλά τις καταστροφές.
Δυσκολεύομαι να τους εξηγήσω τι συμβαίνει. Περιδιαβάζοντας τα δημοσιεύματα και συζητώντας με φίλους και γνωστούς στην Ελλάδα μού δίνουν συχνά την εντύπωση πως πιστεύουν ότι ζουν στην πιο καθυστερημένη τριτοκοσμική χώρα που υπάρχει.
Πού οφείλεται αυτό το παράδοξο;
Τρεις ερμηνείες φαίνεται να εξηγούν την ένταση και έκταση των επεισοδίων. Αναφέρονται:
σε μια γενικευμένη λαϊκή αγανάκτηση για ό,τι πάει στραβά στην Ελλάδα,
στις περιορισμένες προοπτικές των νέων και την αντίδρασή τους στην «κρατική καταστολή» και τέλος
στην κυβερνητική απόφαση να αποσύρει ουσιαστικά την αστυνομία με την πρόφαση της αποφυγής της έντασης.

Και οι τρεις αυτές ερμηνείες εμπεριέχουν μια δόση αλήθειας και προσφέρουν συνδυαστικά μια συνολικότερη ερμηνεία του φαινομένου.
Πιστεύω, όμως, πως και οι τρεις είναι ανεπαρκείς αν αγνοήσουμε το σύστημα αξιών που μας κληροδότησε η μεταπολίτευση και που εξακολουθεί να κυριαρχεί.
Δεν χρειάζεται να παραβλέψει κανείς τα πραγματικά προβλήματα της κακοδιοίκησης, των σκανδάλων και του ανορθολογισμού που χαρακτηρίζουν κράτος και κοινωνία και παράγουν μια γενικευμένη αίσθηση απογοήτευσης, ούτε να απεμπολήσει την ανάγκη των δραστικών αλλαγών που απαιτούνται, για να διαπιστώσει πως η χώρα μας εξακολουθεί να ανήκει στο προνομιούχο κλαμπ των πλούσιων χωρών αυτού του κόσμου.
Εν τέλει, η σύγκριση της Ελλάδα με χώρες που παρουσιάζουν αντίστοιχες πολιτικές και οικονομικές επιδόσεις είναι καταλυτική: μόνο στην Ελλάδα συναντάμε τέτοιου είδους επεισόδια.
Μόνο, λοιπόν, αν δεχθούμε πως η Ελλάδα περνάει μια κοινωνική κρίση μοναδική στον ανεπτυγμένο κόσμο, μπορούμε να συνδέσουμε την κοινωνική δυσαρέσκεια με την έκταση των επεισοδίων. Μια τέτοια ανάλυση θα ήταν εξαιρετικά προβληματική.
Ακούμε επίσης πολλά για τις περιορισμένες επαγγελματικές επιλογές των νέων και την αίσθηση αδιεξόδου που κυριαρχεί ανάμεσά τους.
Όμως δεν είναι σαφές αν οι «εξεγερμένοι» νέοι ανήκουν στα χαμηλότερα οικονομικά στρώματα. Σίγουρα ένα ικανό ποσοστό προέρχεται από μεσαία και ανώτερα στρώματα.
Αλλά και πάλι, οι νέοι (και όχι μόνο αυτοί) αντιμετωπίζουν δύσκολες περιστάσεις σ' ολόκληρο τον ανεπτυγμένο κόσμο.
Θα έλεγα, μάλιστα, πως αρκετοί νέοι στην Ελλάδα βρίσκονται σε καλύτερη μοίρα από τους αντίστοιχους άλλων χωρών καθώς προστατεύονται από την οικογένειά τους, ταξιδεύουν και σπουδάζουν στο εξωτερικό και δεν στερούνται τις διακοπές στα νησιά κάθε καλοκαίρι.
Τέλος, παρά τα απαράδεκτα κρούσματα αστυνομικής βίας, σίγουρα δεν ζούμε σε ένα αστυνομικό κράτος όπως επαναλαμβάνουν τόσοι και τόσοι.
Η αποτελεσματική αστυνόμευση υπολείπεται, όπως άλλωστε έδειξαν τα γεγονότα· και υπολείπεται για μια σειρά λόγους, όπως η γενικότερη παρακμή του δημόσιου τομέα στον οποίο ανήκει η αστυνομία αλλά και στο γεγονός πως έχει απονομιμοποιηθεί γενικότερα.
Θεωρώ πως το στοιχείο που τελικά ενοποιεί την διάχυτη αίσθηση κοινωνικής δυσπραγίας, τα προβλήματα των νέων και την ελλιπή και αναποτελεσματική αστυνόμευση και που εξηγεί την προσφυγή στη βία πρέπει να αναζητηθεί στην κουλτούρα της μεταπολίτευσης.
Από το 1974 και μετά κυριαρχεί στη χώρα μας ένας απλοϊκός λόγος που δικαιολογεί, και ενίοτε εκθειάζει, την βίαιη διαμαρτυρία και προσφέρει το ιδεολογικό άλλοθι που χρειάζονται οι κάθε λογής κουκουλοφόροι. Είναι ένας βαθιά συντηρητικός λόγος που μετασχηματίζει κάθε αίτημα σε δικαίωμα και μετατρέπει ένα τραγικό θύμα της αστυνομικής βίας σε ήρωα μιας επανάστασης που είναι τόσο ρομαντική όσο και ασαφής. Εν τέλει είναι ένας λόγος που μπλοκάρει κάθε αλλαγή. Χωρίς την κουλτούρα αυτή δύσκολα τα αντικειμενικά προβλήματα θα οδηγούσαν εκεί που οδήγησαν. Θα είχαν, απλούστατα, μια διαφορετική έκφραση που θα αποσύνδεε την δικαιολογημένη διαμαρτυρία από τις εκτεταμένες καταστροφές.
Η κουλτούρα αυτή αναπαράγεται στη δημόσια σφαίρα από όσους αισθάνονται ίσως ενοχές γιατί η δική τους γενιά οδήγησε την χώρα μας στα σημερινά της αδιέξοδα και προβάλλουν με τον τρόπο αυτό στους σημερινούς νέους τις δικές τους ανησυχίες και ανεπάρκειες.
Πρόκειται για μια κουλτούρα που:

ουσιαστικά δικαιολογεί κάθε αίτημα ανεξάρτητα από το αν έχει βάση ή όχι,
που βρίσκεται πίσω από τις διαρκείς καταλήψεις των πανεπιστημίων και τα επεισόδια που γίνονται σχεδόν αδιάκοπα μετά το 1974 και που έχουν ως βασικό θύμα τους την παιδεία.
Ο μαρασμός της παιδείας εξηγεί εν μέρει και την παρακμή του «ανθρώπινου κεφαλαίου», δηλαδή των δεξιοτήτων των νέων και τα επαγγελματικά αδιέξοδα που προκύπτουν αναπόφευκτα.
Τελικά, το σύστημα αξιών που μας κληροδότησε η μεταπολίτευση ενοποιεί θύτες και θύματα σε ένα τραγικό αδιέξοδο. Χωρίς την απαλλαγή από αυτές τις αξίες δύσκολα θα μπορέσουμε να βρούμε τον δρόμο των αλλαγών.