Η κουλτούρα της βίας και οι φονικές ταυτότητες

του Γιάννη Καρακάση
Ποιος σκότωσε τελικά τον Αλέξανδρο; Ποιος χάρηκε για τον θάνατό του;

Όλοι παρακολουθούμε αυτές τις μέρες δηλώσεις ανώνυμων και επώνυμων με συλλυπητήρια προς την οικογένεια του αδικοχαμένου μαθητή. Όλοι θλίβονται, από τον πρόεδρο της δημοκρατίας μέχρι τους συμμαθητές του. Πολιτικοί από όλο το φάσμα, δημοσιογράφοι, συνδικάτα άνθρωποι όλων των ηλικιών, μορφωτικών επιπέδων και επαγγελμάτων συμφωνούν ότι το να χάνει τη ζωή του ένας νέος άνθρωπος είναι και τραγικό και απαράδεκτο.
Φαίνεται λοιπόν ότι όλοι ομονοούμε ότι δεν θέλουμε να ξαναζήσουμε κάτι τέτοιο. Εκεί που δεν συμφωνούμε όμως καθόλου είναι το πώς θα εξαλείψουμε τα αίτια που προκάλεσαν μια τέτοια τραγωδία. Και δεν συμφωνούμε γιατί στο τραγικό γεγονός ο καθένας μας προβάλλει την δική του ερμηνεία φιλτραρισμένη από τις δικές του εμπειρίες και μνήμες, ενδεχομένως σε συνδυασμό με τα δικά του συμφέροντα και τις δικές του αντιλήψεις για τον τρόπο λειτουργίας της δημοκρατίας.
Αν το θέμα ήταν ότι ένας λίγο ή πολύ ανισόρροπος οπλοφόρος αφαίρεσε τη ζωή ενός ανηλίκου το θέμα θα αφορούσε τον οικογενειακό και φιλικό περίγυρο του δράστη και του θύματος όπως έγινε με τον επίσης άδικο χαμό στην σύγκρουση χούλιγκανς Παναθηναϊκού-Ολυμπιακού στα Σπάτα πριν μερικά χρόνια.
Όμως ο δράστης ήταν αστυνομικός και το φονικό έγινε στα Εξάρχεια όπου συντηρείται, χρόνια τώρα, μια ιδιαίτερη αντιπαλότητα μεταξύ αστυνομίας και μιας νεανικής ομάδας που ρέπει προς πράξεις βίας, συχνά σε συνδυασμό με την χρήση του πολυτεχνείου που προστατεύεται από το πανεπιστημιακό άσυλο. Όλα αυτά προκαλούν αντανακλαστικά που δύσκολα μπορεί κανείς να παρακάμψει όταν αναφέρεται στο συγκεκριμένο γεγονός. Έτσι αρχίζουν οι αναλύσεις (ακούσαμε πολλές από τα ΜΜΕ) που έχουν πολλά κενά και αντιφάσεις αλλά κανείς δεν νοιάζεται για την τεκμηρίωσή τους τέτοιες ώρες.
Η πολιτική ερμηνεία: η νεολαία αντιδρά στα κυβερνητικά σχέδια (για την παιδεία, την απασχόληση κ.λ.π) και επομένως η κυβέρνηση θέλει να τρομοκρατήσει τους νέους μη διστάζοντας να φτάσει μέχρι τον φόνο. Εκ του αποτελέσματος η ερμηνεία αυτή είναι προβληματική. Η κυβέρνηση μόνο έχασε από το περιστατικό αυτό ενώ αν είχε αποφασίσει να «ρίξει στο ψαχνό» μάλλον θα θρηνούσαμε πολύ περισσότερα θύματα.
Η κοινωνιολογική ερμηνεία: οι νέοι ζουν μια κοινωνική κρίση με ορατό ένα δυσοίωνο μέλλον (επίπεδο ζωής χαμηλότερο από εκείνο των γονιών τους) που έχει ως αποτέλεσμα την δίκαιη αγανάκτησή τους. Εν μέρει σωστό αλλά αυτό ισχύει στις περισσότερες χώρες του κόσμου χωρίς να έχουμε παντού και καθημερινά ξεσπάσματα βίας. 'Αλλωστε ποιος έχει αναλύσει την οικογενειακή κατάσταση των παιδιών που υιοθετούν τέτοιες συμπεριφορές;
Η ψυχολογική-βιολογική ερμηνεία: οι νέοι θέλουν να ανατρέψουν τον κόσμο των συμβιβασμένων γονιών τους και η βία της εφηβείας (κανονικής ή παρατεταμένης) είναι ούτως ή άλλως αναμενόμενη. Εν μέρει σωστό, ιδιαίτερα αν λάβουμε υπόψη ότι σχεδόν όλοι οι κουκουλοφόροι με τις μολότοφ είναι αγόρια, αλλά και πάλι δεν ερμηνεύει την έλλειψη τέτοιων φαινομένων σε όλο τον κόσμο. Ως γνωστόν έφηβοι υπάρχουν παντού.
Όλες οι παραπάνω ερμηνείες είναι και προβληματικές αλλά και βολικές. Φταίμε όλοι και κανένας. Με ευκολία μπορούμε να τις επικαλούμαστε στα τηλεοπτικά παράθυρα χρωματίζοντάς τες με το ιδιαίτερο χρώμα που απαιτεί η περίσταση ή οι κομματικές μας επιδιώξεις. Μπορούμε επίσης να αποδίδουμε την ευθύνη στους «άλλους» -κατά προτίμηση στους αντιπάλους μας- χωρίς να απολογηθούμε για το παραμικρό.
Είμαστε όμως αθώοι; Τα παιδιά με τις κουκούλες και τις μολότοφ είναι παιδιά μας, μαθητές μας, φοιτητές μας. Τι τους μάθαμε για την ανοχή και τον σεβασμό στον άλλο και κυρίως τι παράδειγμα τους δώσαμε με την συμπεριφορά μας;

Οι φονικές ταυτότητες
Κάθε άνθρωπος έχει πολλές ταυτότητες. Μια εθνική, μια γλωσσική, μια ταξική, μια (ενδεχομένως) θρησκευτική, μια σεξουαλική αλλά και πλήθος άλλες που σχετίζονται με τις προτιμήσεις του ως προς την πολιτική, τον πολιτισμό, το ποδόσφαιρο, την μουσική κλπ. Όπως είχε γράψει ο 'Αμιν Μααλούφ (Amin Maalouf) στο έργο του «φονικές ταυτότητες», το ερώτημα είναι κάτω από ποιες συνθήκες ένας άνθρωπος μπορεί να επιλέξει μια από τις ταυτότητες αυτές, να καταφύγει στη βία και να σκοτώσει ή να σκοτωθεί για αυτήν.
Για ποιο λόγο ένας νέος καθολικός από εργατική οικογένεια του Μπέλφαστ πυροβολεί έναν άλλο νέο προτεστάντη επίσης από εργατική οικογένεια της διπλανής συνοικίας;
Για ποιο λόγο ένας μαθητής Παλαιστίνιος ανατινάζεται σκοτώνοντας μερικούς συνομηλίκούς του Εβραίους ενώ μέχρι χθες άκουγαν μαζί rock στην ίδια καφετέρια;
Για ποιο λόγο δυο νέοι από το Περιστέρι σφάζονται γιατί ανήκουν σε διαφορετικές ποδοσφαιρικές ομάδες ενώ ενδεχομένως ψήφιζαν το ίδιο κόμμα;
Για ποιο λόγο δυο νέοι φοιτητές από την Δραπετσώνα έρχονται στα χέρια γιατί ανήκουν σε διαφορετικές παρατάξεις;
Για ποιο λόγο ένας φοιτητής της ιατρικής (από «καλή» οικογένεια) πλακώνει στο ξύλο έναν 60χρονο πρύτανη και τον στέλνει στο νοσοκομείο;
Για ποιο λόγο 50 νέοι κρατούν ομήρους τους καθηγητές της συγκλήτου ή της «γενικής συνέλευσης» του τμήματός τους επειδή έχουν διαφορετική άποψη για την λειτουργία του πανεπιστημίου από εκείνη της παράταξής τους;
Δεν υπάρχει εύκολη απάντηση για όλα αυτά. Υπάρχουν όμως κάποια κοινά σημεία. Ο κύκλος της βίας και του αίματος τα τρέφει. Όλοι θέλουν τον «δικό τους νεκρό» γιατί το πτώμα του είναι πειστήριο, με ανυπέρβλητο βιωματικό βάρος, για την βαρβαρότητα των «άλλων» και κατ' αντιδιαστολή για το δικό τους δίκιο. Φοβάμαι λοιπόν ότι κάποιοι χάρηκαν με το τραγικό συμβάν. Αξίζει ο Αλέξανδρος και ο κάθε Αλέξανδρος μια τέτοια εκμετάλλευση;
Και βέβαια δοθέντος του φαύλου κύκλου της βίας έχουμε τα «δικά μας» θύματα και τα θύματα των «άλλων». Για τα πρώτα μια θέση στο πάνθεον των συμβόλων του αγώνα ενώ για τα άλλα «τα θέλανε και τα πάθανε». Είναι αυτό που ο ποιητής είχε χαρακτηρίσει ως «μια διπλή ηθική και μια ενιαία ανηθικότητα».

Η γλώσσα μας μάς προδίδει
Στην Ελλάδα έχουμε ζήσει ιστορικές περιόδους όπου η δημοκρατία δεν λειτουργούσε και κάποιοι από μας με περισσότερο τραυματικό τρόπο από άλλους. Έχουμε ενσωματώσει στο συλλογικό μας υποσυνείδητο (και ορθά) ότι η αντίσταση ενάντια στην τυραννία είναι επιβεβλημένη και ότι η δημοκρατία είναι ένα υπέρτατο αγαθό. Η εξέγερση του πολυτεχνείου έχει γίνει (και πάλι ορθά) σύμβολο της αντίστασης αυτής. Όμως από εκεί και πέρα αρχίζουν διαδικασίες ταυτίσεων που δεν είναι αναγκαστικά ορθές. Οι άοπλοι νέοι φοιτητές που τραγουδούσαν τον εθνικό ύμνο στην πόρτα του πολυτεχνείου, έχοντας απέναντί τους τα τανκς και τα όπλα της χούντας δεν ταυτίζονται κατά κανένα τρόπο με τους βανδαλισμούς των κουκουλοφόρων του σήμερα.
Οι νέοι με τις μολότοφ που καλύπτονται από το άσυλο στο πολυτεχνείο ή στη Θεσσαλονίκη, οι αριστεριστές φοιτητές που απαγορεύουν τις δημοκρατικές διαδικασίες ασκώντας σωματική βία εναντίον ολιγάριθμων καθηγητών ή υπαλλήλων του πανεπιστημίου, δεν έχουν καμία σχέση με τους αγωνιστές της δημοκρατίας οποιασδήποτε εποχής.
Συνήθως βέβαια τα κόμματα αρνούνται την κάλυψη τέτοιων συμπεριφορών λέγοντας ότι «δεν εγκρίνουν τέτοιες μορφές πάλης». Μα εκεί είναι το πρόβλημα: συμφωνούν με τον στόχο αλλά όχι «με την μορφή» λες και είναι δυνατόν να ξεχωρίσει κανείς το ένα από το άλλο. Μπορεί δηλαδή κάποιος θα αγωνίζεται για περισσότερη δημοκρατία και ελευθερία στερώντας την από τους άλλους; Τι σόι δημοκρατία και ελευθερία είναι αυτή;
Το άλλο μεγάλο ερώτημα είναι αν συμφωνούμε ότι σήμερα έχουμε δημοκρατία την Ελλάδα, παρά την διαφθορά, παρά την ευνοιοκρατία, παρά τον ρόλο των ΜΜΕ, παρά τα τόσα ελλείμματά της που οφείλουμε να αγωνιστούμε για να διορθώσουμε. Δυστυχώς η απάντηση στο ερώτημα αυτό δεν είναι για όλους αυτονόητη. Και αν κάποιος πιστεύει ότι ζούμε σε μια μορφή δικτατορίας τότε είναι λογική συνέπεια η χρήση της βίας. Βέβαια είναι σχετικά δύσκολο να πείσει κανείς ένα 15χρονο για την αξία της δημοκρατίας που άλλωστε δεν έχει (ευτυχώς) εμπειρία της έλλειψής της και γίνεται ακόμη πιο δύσκολο όταν ο ίδιος δεν έχει πειστεί.
Θα φανταζόταν κανείς ότι τουλάχιστον οι αρχηγοί κομμάτων της βουλής έχουν απαντήσει στο ερώτημα αυτό αλλά και για αυτό υπάρχουν αμφιβολίες.
Αν παραδείγματος χάριν ένας αρχηγός κόμματος στις δηλώσεις του λέει ότι Πέτρουλας-Κομνηνός-Καλτεζάς-Αλέξανδρος έχασαν τη ζωή τους γιατί αγωνίστηκαν για την ελευθερία προχωρεί σε (φαντάζομαι ηθελημένη) ταύτιση χρονικών περιόδων, ιδεολογιών, συμπεριφορών και πολιτικών καθεστώτων που υποδηλώνει μια θέση στο ερώτημα για την ύπαρξη της δημοκρατίας. Και μετά όλα τα άλλα πάνε μαζί, ο «ένοπλος δρόμος» ή «δικτατορία του προλεταριάτου» (ή μάλλον η δικτατορία επί του προλεταριάτου), η κουλτούρα της μη ανοχής απέναντι στους «άλλους» (οι οποίοι στο κάτω-κάτω δεν είναι παρά δοσίλογοι).

Τι να κάνουμε

Να κατανοήσουμε ότι ο «άλλος» είναι συμμέτοχος στη δημοκρατία. Η γνώμη του είναι τόσο σημαντική όσο και η δική μας. Το ότι έχει διαφορετική άποψη δεν σημαίνει ότι η άποψη αυτή είναι ιδιοτελής ή προϊόν συμβιβασμού, φόβου ή βλακείας. Η ρητορική της απαξίωσης του «άλλου» γεννά την βία και την καταστροφή.
Να απαξιώσουμε κάθε πρακτικής βίας και τσαμπουκά. Να μάθουμε στα παιδιά μας ότι η βία φέρνει βία και πόνο.
Να καταλάβουμε ότι στη δημοκρατία μπορεί να τύχει να βρεθούμε στη μειοψηφία. Αν τα επιχειρήματά μας δεν πείθουν τους άλλους δεν σημαίνει ότι θα τους τα επιβάλουμε.
Να συναποφασίσουμε ότι καμιά μορφή βίας δεν είναι ανεκτή στη Δημοκρατία από καμιά ομάδα και από καμία ηλικιακή κλάση. Δεν υπάρχει δημοκρατία και ελευθερία χωρίς σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα (ας διαβάσουμε την διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου, είναι χρήσιμη για όλους).
Να κατανοήσουμε ότι η πολιτική είναι σύγκρουση σχεδίων για την διακυβέρνηση της χώρας και όχι σύγκρουση υπηρετών διαφόρων συμφερόντων ή διαγκωνισμός για μια θέση στα ΜΜΕ.
Να κατανοήσουμε ότι όλοι μικροί-μεγάλοι, κουκουλοφόροι και νοικοκυραίοι, αριστεροί και δεξιοί, θρησκευόμενοι και άθρησκοι, Ολυμπιακοί και Παναθηναϊκοί, Έλληνες και αλλοδαποί βρισκόμαστε στο ίδιο σκάφος, στην ίδια χώρα, αναπνέουμε τον ίδιο αέρα, μοιραζόμαστε το ίδιο περιβάλλον. Η περιβαλλοντική, η οικονομική και κοινωνική κρίση δεν θα κάνει διακρίσεις ανάλογα με την ταυτότητά μας. Το να ανοίγουμε τρύπες στο σκαρί ελπίζοντας ότι θα την πληρώσει μόνο ο καπετάνιος είναι ασυγχώρητη αφέλεια.

Αν πάρουμε τα μέτρα μας για μια ανεκτική δημοκρατική κοινωνία θα έχουμε κάνει το καλύτερο μνημόσυνο για όλα τα αδικοχαμένα παιδιά.