Μικρή ιστορία της χρηματοοικονομικής επιστήμης

του Νίκου Γεωργιόπουλου

Δεν είναι ούτε οι Εβραίοι, ούτε οι «Ιλλουμινάτοι», ούτε οι εξωγήινοι Σείριοι υπεύθυνοι για το χρηματοοικονομικό μακελειό που ζούμε. Πολλοί και ορθά κατηγορούν την καταστρεπτική πολιτική Μπους (Bush), την εταιρική λαιμαργία και τις δομικές αστάθειες ενός οικονομικού συστήματος που βασίζεται στην διαιώνιση χρεών αφήνοντας στο τέλος έναν σωρό από χαρτιά χρεογράφων.
Θα συνιστούσα σε όλους να δουν την ταινία «με τα λεφτά των άλλων» στην οποία ο Γκρέγκορι Πεκ (Gregory Peck), ένας γερόλυκος βιομήχανος της παλαιάς σχολής, αντιμετωπίζει τον Ντάνι Ντε Βίτο (Danny DeVito) στο ρόλο ενός τραπεζίτη που αγοράζει εταιρείες και τις κάνει αέρα. Ο Πεκ προέβλεψε άθελα του ένα μέρος της σημερινής κατάστασης, δηλαδή μιας κοινωνίας και μιας οικονομίας από χαρτί. Στο παρόν σημείωμα θα ήθελα να δώσω μια άλλη διάσταση που δεν ακούγεται καθόλου στο δημόσιο διάλογο, παρά μόνο σε κάποια εξειδικευμένα φόρα.
Γιατί οι τράπεζες δεν προέβλεψαν το μακελειό;
Στο ερώτημα αυτό υπάρχει μια απάντηση: απλά δεν το περίμεναν. Η μαθηματική πιθανότητα για τα γεγονότα που βιώνουμε, σύμφωνα με τα κυρίαρχα μοντέλα αποτίμησης, είναι αμελητέα, της τάξεως δεκάδων μηδενικών πίσω από μια υποδιαστολή. Αυτή η αδυναμία πρόβλεψης είναι μια τραγωδία της οικονομικής επιστήμης.
Στην ουσία το παιχνίδι χάνεται λίγο μετά το 1987, στην πραγματικότητα οι σπόροι της χρηματοοικονομικής καταστροφής σπέρνονται στην δεκαετία του 1970 και εντοπίζονται τόσο μακριά όσο στο 1900.
Με λίγα λόγια η υποστήριξη κακών μαθηματικών μοντέλων πρόγνωσης και τιμολόγησης οδήγησε σε υποεκτίμηση των πραγματικών κίνδυνων. Όσο το καράβι ταξίδευε σε ήρεμα νερά τα πράγματα ήταν καλά, στην φουρτούνα όμως το καράβι βούλιαξε. Αποτολμώ μια σχετικά σύντομη ιστορία της χρηματοοικονομικής για να δει ο καθένας πως η θεωρία και η πράξη βρέθηκαν αντιμέτωπες.
Τα παιδικά χρόνια
Η μοντέρνα χρηματοοικονομική γεννιέται το 1900-1905. Ένας νεαρός Γάλλος ο Λουι Μπασελιέ (Louis Bachelier) γράφει μια σπουδαία διδακτορική διατριβή, την «περί κερδοσκοπίας θεωρία». Ο φοιτητής μαθηματικών Μπασελιέ παρουσιάζει ένα απλό μοντέλο για το πώς εξελίσσονται οι τιμές των μετοχών. Κάθε μέρα μια μετοχή μπορεί να ανέβει ή να πέσει κατά ένα ποσοστό αυθαίρετα μικρό με πιθανότητα 1/2, δηλαδή τα κέρδη ή οι απώλειες είναι σαν το στρίψιμο ενός νομίσματος. Αυτή η επαναστατική αντίληψη τον ώθησε να δημιουργήσει ένα μοντέλο όπου το στρίψιμο του νομίσματος γίνεται σε απειροελάχιστα μικρό χρονικό διάστημα και δημιούργησε ένα πρότυπο το οποίο λέγεται «πρότυπο Μπασελιέ».
Το 1905 ο Αινστάιν (Einstein) χρησιμοποιεί την εργασία του Μπασελιέ για να εξηγήσει την «κίνηση Μπράουν» (Brown), ένα φυσικό πρόβλημα που είχε τεθεί από τον βοτανολόγο Μπράουν το 1827. Η εργασία του Μπασελιέ παρουσιάστηκε σε ένα εχθρικό περιβάλλον Γάλλων μαθηματικών που πίστευαν στην καθαρότητα των μαθηματικών.
Κάθε προσπάθεια πρακτικών εφαρμογών και ιδιαίτερα στην κερδοσκοπία αποτελούσε ύβρις ενάντια των μαθηματικών. Ο Μπασελιέ βαθμολογήθηκε με βαθμό που δεν του εξασφάλιζε μόνιμη θέση στις γαλλικές «μεγάλες σχολές». Πέθανε στην αφάνεια το 1946.
Η εφηβεία
Ο Β' παγκόσμιος πόλεμος ήταν ένα σημείο καμπής στην ανάπτυξη των μαθηματικών και της οικονομικής επιστήμης. Αφ' ενός η κρίση του 1929 κάνει όλο τον κόσμο κεϊνσιανό, αφ' ετέρου οι ανάγκες συντονισμού των γιγαντιαίων πολεμικών μηχανών απαιτούν εξειδικευμένες τεχνικές. Από αυτές τις ανάγκες η κρυπτογραφία, η πληροφορική και η επιχειρησιακή ερευνά γεννιούνται ως κλάδοι και τα μαθηματικά χρησιμοποιούνται στις κοινωνικές επιστήμες.
Η ανάμνηση του Μπασελιέ δεν είχε σβήσει ολότελα, αλλά ελάχιστοι εξακολουθούν να τον θυμόντουσαν. Ένας από αυτούς είναι ο μεγάλος μαθηματικός Ουίλιαμ Φέλερ (William Feller) (ο βοηθός του κύριος Κωνσταντίνος Κουτσοπουλος ζει στην Ελλάδα και υπήρξε πρόεδρος της «ενώσεως ελλήνων αναλογιστών») και άλλος ο Στάνισλαβ Ούλαμ (Stanislaw Ulam) -ο άνθρωπος που ανέπτυξε την μοντέρνα προσομοίωση για τις ανάγκες της ατομικής βόμβας, μαζί με τον άλλο σπουδαίο δικό μας Ελληνοαμερικανό Νίκολας Μετρόπολις (Nicholas Metropolis). Αυτοί οι δυο έδωσαν την ιδέα στον μεγάλο οικονομολόγο Πολ Σάμουελσον (Paul Samuelson) να αναπτύξει περαιτέρω τις ιδέες του Μπασελιέ.
Από τον Σάμουελσον και μετά ξεκινάει μια χιονοστιβάδα ερευνητικών εργασιών οι οποίες έχτιζαν πάνω στα θεμέλια του Μπασελιέ. Ο Γιουτζίν Φάμα (Eugene Fama) μέσα από την υπόθεση ότι οι μετοχές πάνω-κάτω δουλεύουν σαν ένα παιχνίδι κορώνα-γράμματα αναπτύσσει την θεωρία της «αποτελεσματικής αγοράς»: οι τιμές των περιουσιακών στοιχείων αντικατοπτρίζουν πλήρως την πληροφόρηση που έχουν οι παίκτες της αγοράς. Οι αγορές είναι απρόβλεπτες και η καλύτερη πρόβλεψη που μπορεί να κάνει κάποιος για το μέλλον είναι το παρόν. Κέρδη άνευ ρίσκου (arbitrage) δεν μπορούν να υπάρξουν.
Αυτή η υπόθεση συνδεόταν πλήρως με όλα τα επιτεύγματα της οικονομικής επιστήμης δηλαδή τη «θεωρία της γενικής ισορροπίας» (οι αγορές πετυχαίνουν βέλτιστες κατανομές και εκκαθαρίζονται με την εξίσωση προσφοράς-ζήτησης), τη «θεωρία του μοντέλου αποτίμησης κεφαλαίων» (δεν μπορείς να κερδίσεις την αγορά, όποτε επένδυσε σε ένα αμοιβαίο με όλες τις μετοχές) και γενικά αποτέλεσε μια προσθήκη σε μια ενοποιημένη θεωρία που εξηγούσε πάνω-κάτω τις αγορές.
Ο αιρετικός
Ο Μπενουά Μαντελμπρό (Benoît Mandelbrot), γιος Πολωνοεβραίων μεταναστών που κατοικούσαν στην Γαλλία, αηδιασμένος κυρίως από το γαλλικό σύστημα που θεωρούσε τις μαθηματικές εφαρμογές ύβρη στην καθαρότητα των μαθηματικών, φεύγει από την Γαλλία και εγκαθίσταται στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου εργάζεται στο ερευνητικό κέντρο της ΙΒΜ. Εκεί ο Μαντελμπρό εκστασιάζεται από την γεωμετρική πολυπλοκότητα της φύσης. Πάρτε για παράδειγμα ένα φύλο οποιουδήποτε δέντρου, δεν θα δείτε καμία γεωμετρική μορφή που συναντάμε στα σχολικά βιβλία. Καμία τέλεια ευθεία, κανένας κύκλος λες και ο Ευκλείδειος κόσμος παύει να υπάρχει. Σε αυτό το ακανόνιστο σχήμα υπάρχει μια τάξη, αν ζουμάρουμε με έναν μεγεθτικο φακό θα δούμε τον ίδιο μη ευκλείδειο χώρο αλλά με τον ίδιο βαθμό πολυπλοκότητας.
Σαν να κοιτάμε το ίδιο το φύλο, η δομή η ίδια, η ίδια πολυπλοκότητα. Αυτή η ιδιότητα ονομάστηκε αυτοομοιότητα και ο Μαντελμπρό ξεκίνησε να δει αν υπάρχει στις χρηματοοικονομικές αγορές. Στα πρώτα δεδομένα από τις αγορές βάμβακος ο Μαντελμπρό διακρίνει αυτοομοιότητα και παράγει μοντέλα για αυτήν. Τα πιο γνωστά μοντέλα είναι οι λεγόμενοι «εκθετικοί νόμοι» οι οποίοι ήταν γνωστοί ήδη. Ο πιο γνωστός νόμος ήταν αυτός του Παρέτο (Pareto), ο οποίος απλά λέει ότι το 80% του εισοδήματος καρπώνεται από το 20% του πληθυσμού.
Ο Μαντελμπρό ανακαλύπτει αυτούς τους νόμους σε σωρεία δεδομένων και οι επιπτώσεις αυτών τους είναι δραματικές. Πλέον, αντίθετα με ότι νομίζαμε, οι αγορές δεν κινούνται όπως ένα παιχνίδι «κορώνα-γράμματα», αλλά με πολύ πιο πολύπλοκο τρόπο. Το παρελθόν επηρεάζει το μέλλον, η καλύτερη πρόβλεψη για το μέλλον δεν είναι το παρόν αλλά ενδεχομένως το απώτατο παρελθόν.
Οι αγορές κινούνται απρόβλεπτα και άγρια, η έννοια της οικονομικής ισορροπίας είναι άγνωστη σε αυτό τον κόσμο της αυτοομοιότητας. Και ενώ θα περίμενε κανείς οι απόψεις του Μαντελμπρό να κυριαρχήσουν, στην πραγματικότητα συνάντησε την λυσσαλέα αντίδραση του ακαδημαϊκού κατεστημένου. Αν οι θεωρίες της αυτοομοιότητας και των εκθετικών νομών γίνονταν παραδεκτές τότε καταστρεφόταν ένα ολόκληρο υπόδειγμα. Ερευνητικές εργασίες θα πετάγονταν στον κάλαθο των άχρηστων... Το παλαιό οικονομικό πρότυπο ήταν επίσης «πολιτικά ορθό»: οι ελεύθερες αγορές αποτελεσματικές και σε συνεχή κατάσταση ισορροπίας, θα δημιουργούσαν άριστη κατανομή των πόρων.
Τα ύστερα χρόνια
Μέχρι το 1987, όλα έβαιναν καλώς. 'Αρχιζε μια οικονομική ανάπτυξη και η οικονομική επιστήμη μετά την επανάσταση των «Black-Scholes» βρήκε μεθόδους για να τιμολογεί περισσότερο πολύπλοκα προϊόντα. Στην συνέχεια οι Χάρισον (Harrison) και Κρεπς (Kreps) έδωσαν μια στιβαρή μαθηματική θεωρία πίσω από το μοντέλο των «Black-Scholes». Μέχρι τη «μαύρη Δευτέρα» της 19ης του Οκτώβρη 1987 όπου ο «Dow Jones» έπεσε σε μια μέρα 22.6%. Αν το μοντέλο κορώνα-γράμματα ήταν αληθές τότε η πιθανότητα μιας τέτοιας πτώσης θα ήταν περίπου 10-50! Το 10-50 είναι πολύ μικρότερο από κάθε γνωστό φυσικό μέγεθος.
Από ότι φαίνεται ο κόσμος του Μαντελμπρό παίρνει την εκδίκηση του, αλλά φευ το ακαδημαϊκό κατεστημένο καταφεύγει σε απλές διορθώσεις των υπαρχόντων μοντέλων και αγνοούν τον ιδιόρρυθμο Γάλλο-Πολωνό. Ο Μαντελμπρό, μετανάστης από την Γαλλία, μετανάστης και από την Πολωνία με ιστορία διώξεων από τους ναζί, διώκεται από το ακαδημαϊκό κατεστημένο. Μέχρι και σήμερα, παρότι αναγνωρισμένος μαθηματικός, οι οικονομικές του ιδέες είναι αντικείμενο αδιαφορίας ίσως και χλεύης από το οικονομικό ακαδημαϊκό κατεστημένο.

Κάπου εδώ έρχεται να κολλήσει η τωρινή κατάσταση.
Οι ρίζες του κακού ξεκινάνε από την εγγενή αδυναμία μας να αντιληφθούμε πως λειτουργούνε οι αγορές, διότι τα μοντέλα τα οποία χρησιμοποιούμε έχουν σοβαρά λάθη τα οποία φάνηκαν τώρα.
Το γιατί τα χρησιμοποιούμε είναι κάπως φανερό: υπάρχει ένα ακδημαικο κατεστημένο το οποίο πιστεύει σε μια σειρά από δόγματα. Το δόγμα της ισορροπίας και το δόγμα της «αποτελεσματικής αγοράς» είναι κεντρικά στην θεώρηση των μοντέρνων οικονομικών.
Στην πραγματικότητα όμως κανένα από τα δυο δόγματα δεν είναι εμπειρικά επαληθεύσιμο: αποτελούν θεωρητικές κατασκευές και όχι εμπειρικές θεωρήσεις. Στην πραγματικότητα γνωρίζουμε ελάχιστα για τα οικονομικά, δεν έχουμε επεξεργασμένες θεωρίες ανάπτυξης, νομισματικών κρίσεων και λειτουργίας των χρηματοοικονομικών αγορών.
Τα προβλήματα μεγεθύνονται από την δυο τάσεις.
Πρώτα το ρητό «δημοσίευε ή ψόφησε» (publish or perish) δηλαδή η σύνδεση της δημοσίευσης ακαδημαϊκών εργασιών με την ακαδημαϊκή καριέρα, που όμως αποθαρρύνει τις αιρετικές εργασίες που δεν αποδέχεται του ακαδημαϊκό κατεστημένο.
Από την άλλη υπάρχει το «πούλα η ψόφησε» (trade or perish) που σημαίνει πως υποχρεούσαι να μπεις στα τοξικά προϊόντα γιατί οι ανταγωνιστές σου τα χρησιμοποιούν, βγάζουν κέρδη και εσύ μένεις πίσω.
Για όσους δεν χρησιμοποιήσουν τοξικά προϊόντα στις καλές μέρες η μοίρα τους είναι να είναι παρίες ή απολυμένοι από κάποιον ανώτερο ο οποίος αγνοεί τους πραγματικούς κίνδυνους. Και το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι πως αυτή η οικονομική ορθοδοξία η οποία υποεκτιμά τους κίνδυνους διδάσκεται παντού και οι νέοι λειτουργοί της οικονομίας θα είναι προϊόντα μιας τέτοιας ακαδημαϊκής σκέψης.
Τα τοξικά προϊόντα έχουν μια εγγενή αδυναμία, είναι τοξικά γιατί δεν έχουμε βρει ικανοποιητικούς τρόπους τιμολόγησης και διαχείρισης τους.
Σε συνεργασία με το δόγμα «πούλα η ψόφησε» δημιουργείται μια χρηματοοικονομική ωρολογιακή βόμβα.
Η ώριμη αντιμετώπιση θα ήταν πως «αφού δεν ξέρω να τιμολογήσω κάτι δεν το χρησιμοποιώ». Η ανταπάντηση είναι: χρησιμοποίησε ένα μοντέλο το οποίο κουτσά-στραβά δουλεύει.
Εδώ το πρόβλημα είναι κυρίως εκπαιδευτικό, έχουμε ένα εκπαιδευτικό σύστημα στο οποίο κανείς μαθητής δεν επιτρέπεται να πει «δεν γνωρίζω». Ένα εκπαιδευτικό σύστημα στο οποίο δεν επιτρέπουμε στον μαθητή να λέει «δεν γνωρίζω» οδηγεί στον επιστημονισμό των κοινωνικών επιστήμων. Eπιστημονισμό ονομάζουμε την τάση να παίρνουμε μεθόδους από τις θετικές επιστήμες και να τα εφαρμόζουμε στις κοινωνικές, θεωρώντας πως με αυτόν το τρόπο οι κοινωνικές επιστήμες αυξάνουν το κύρος τους. Η μοντελοποίηση όσο και αν είναι θεμιτή, αν είναι εσφαλμένη κάνει περισσότερο κακό και η τάση σήμερα είναι να έχεις ένα οποιοδήποτε μοντέλο, έστω και όχι πολύ καλό.
Με αλλά λόγια: όλα τα μοντέλα είναι κακά απλά κάποια είναι κάπως χρήσιμα.
Όπως δεν πέφτεις από αεροπλάνο χωρίς αλεξίπτωτο έτσι και η εναλλακτική ενός κακού μοντέλου είναι είτε να έχεις ένα καλό είτε να μην έχεις καθόλου. Αν ίσχυε η λογική του «δεν γνωρίζω» πιθανόν είναι να η κρίση να ήταν πιο περιορισμένοι η τουλάχιστον να ήμασταν πιο υποψιασμένοι.
Όχι πως για την κρίση ευθύνονται οι ακαδημαϊκοί· είναι όμως και αυτοί συνιστώσα όσων συμβαίνουν σήμερα.