Ζωή με δανεικά

από τον Θανάση Γιαλκετσή

Το κριτικό σχόλιο ενός σπουδαίου κοινωνιολόγου, του Πολωνού Ζίγκμουντ Μπάουμαν, μπορεί να φωτίσει σημαντικές διαστάσεις της σημερινής χρηματοπιστωτικής κρίσης, που συνήθως μένουν στη σκιά. Ο Μπάουμαν αρχίζει την ανάλυσή του θυμίζοντας ένα παλιό ανέκδοτο για δύο εμπορικούς αντιπροσώπους που γύρναγαν την Αφρική για λογαριασμό των αντίστοιχων βιομηχανιών υποδημάτων. Ο πρώτος έστειλε στη δική του εταιρεία το ακόλουθο μήνυμα: ανώφελο να στείλετε παπούτσια, εδώ όλοι περπατούν ξυπόλητοι. Ο δεύτερος έγραψε: ζητώ να στείλετε αμέσως δύο εκατομμύρια ζευγάρια παπούτσια, εδώ όλοι περπατούν ξυπόλητοι.
«Αυτή η μικρή ιστορία -συνεχίζει ο Μπάουμαν- απέβλεπε στο να εξάρει την επιθετική επιχειρηματική οξυδέρκεια, ασκώντας κριτική στην κυρίαρχη εκείνη την εποχή φιλοσοφία, σύμφωνα με την οποία το εμπόριο αντιστοιχούσε στις υπάρχουσες ανάγκες και η προσφορά ακολουθούσε την πορεία της ζήτησης. Μέσα σε μερικές δεκαετίες η επιχειρηματική φιλοσοφία ανατράπηκε πλήρως. Οι εμπορικοί αντιπρόσωποι που σκέφτονται όπως ο πρώτος αντιπρόσωπος είναι πάρα πολύ σπάνιοι, αν υπάρχουν ακόμα. Η κρατούσα επιχειρηματική φιλοσοφία υποστηρίζει ότι το εμπόριο έχει στόχο να εμποδίζει την ικανοποίησηη των αναγκών, ότι οφείλει να δημιουργεί άλλες ανάγκες που απαιτούν ικανοποίηση και να ταυτίζει το καθήκον της προσφοράς με τη δημιουργία ζήτησης. Αυτή η θέση εφαρμόζεται σε κάθε προϊόν, είτε αυτό προέρχεται από τα εργοστάσια είτε από τις χρηματοπιστωτικές εταιρείες.
Αυτή η επιχειρηματική φιλοσοφία εφαρμόζεται και στα δάνεια. Η προσφορά ενός δανείου πρέπει να δημιουργεί και να γιγαντώνει την ανάγκη να δανειζόμαστε. Η εισαγωγή των πιστωτικών καρτών ήταν μια προειδοποιητική ένδειξη.
Οι πιστωτικές κάρτες προωθήθηκαν στην αγορά με ένα αποκαλυπτικό και εξαιρετικά σαγηνευτικό διαφημιστικό μήνυμα: «Γιατί να περιμένετε προκειμένου να αποκτήσετε αυτό που θέλετε;». Επιθυμείτε κάτι αλλά δεν έχετε κερδίσει αρκετά για να το πληρώσετε; Τον παλιό καιρό, που τώρα ευτυχώς έχει παρέλθει, οφείλατε να αναβάλετε την ικανοποίηση των επιθυμιών σας. Οφείλατε να σφίξετε το ζωνάρι, να απαρνηθείτε άλλα προσφιλή πράγματα, να είστε φειδωλοί και λιτοί στις δαπάνες και να αποταμιεύετε το χρήμα που θα μαζεύατε χάρη σε αυτές τις προσπάθειες, με την ελπίδα ότι θα καταφέρετε να συσσωρεύσετε αρκετό, ώστε να μπορέσετε να εκπληρώσετε τα όνειρά σας. Χάρη στο Θεό και στην καλή καρδιά των τραπεζών, τα πράγματα δεν είναι πλέον έτσι. Με την πιστωτική κάρτα μπορείτε να αντιστρέψετε τη σειρά: παίρνετε αμέσως και πληρώνετε μετά. Η πιστωτική κάρτα σάς καθιστά ελεύθερους να ικανοποιείτε τις επιθυμίες σας κατά τη δική σας βούληση: να έχετε τα πράγματα τη στιγμή που τα θέλετε και όχι όταν τα εισοδήματά σας σας επιτρέπουν να τα αποκτήσετε.
Αυτή ήταν η υπόσχεση αλλά κάτω από αυτήν υπήρχε και μια σημείωση με πολύ μικρά γράμματα, που ήταν δύσκολο να τα διαβάσετε, αν και ήταν εύκολο να τα αντιληφθείτε σε μια στιγμή περίσκεψης: αυτό το διαρκές «μετά» σε ένα ορισμένο σημείο θα μετατραπεί σε «αμέσως» και θα χρειαστεί να εξοφλήσετε το δάνειο. Οσο επιζήμια κι οδυνηρή και αν είναι, αυτή δεν είναι η μοναδική σημείωση με μικρά γράμματα κάτω από την υπόσχεση «παίρνετε αμέσως, πληρώνετε μετά».
Προκειμένου να αποφευχθεί να περιοριστεί σε ένα μόνο δανειστή το κέρδος που προκύπτει από τις πιστωτικές κάρτες και από τα εύκολα δάνεια, η σύμβαση του δανείου πρέπει να μετατραπεί σε ένα αγαθό που να αποδίδει διαρκές κέρδος. Δεν τα καταφέρνετε να εξοφλήσετε τα δάνειό σας; Μην ανησυχείτε. Διαφορετικά από τους άπληστους δανειστές χρήματος παλαιού τύπου, που αγωνιούσαν για την εξόφληση των ποσών που δάνεισαν με καθορισμένους και μη αναβλητούς όρους, εμείς οι σύγχρονοι και πρόθυμοι δανειστές χρήματος δεν σας ζητάμε πίσω τα λεφτά μας, αλλά προσφερόμαστε να σας δανείσουμε κι άλλα για να πληρώσετε το παλιό χρέος.
Αυτό που κανένα διαφημιστικό μήνυμα δεν έλεγε ανοιχτά, αφήνοντας την αλήθεια στο βαθύ προαίσθημα του οφειλέτη, ήταν ότι οι τράπεζες στην πραγματικότητα δεν ήθελαν οι οφειλέτες να εξοφλήσουν τα δάνεια.
Αν θα το είχαν κάνει έγκαιρα δεν θα ήταν πλέον χρεωμένοι, αλλά είναι ακριβώς τα χρέη τους εκείνα που οι σύγχρονοι, πρόθυμοι (και πονηροί) δανειστές χρήματος αποφάσισαν, με επιτυχία, να ανακυκλώνουν ως πρωταρχική πηγή του δικού τους συνεχούς και εξασφαλισμένου κέρδους. Οι πελάτες που επιστρέφουν έγκαιρα το χρήμα που δανείστηκαν είναι ο εφιάλτης των δανειστών. Τα πρόσωπα που αρνούνται να δαπανήσουν χρήμα που δεν έχουν ήδη κερδίσει και δεν το δανείζονται δεν έχουν καμιά χρησιμότητα για τους δανειστές, επειδή είναι εκείνοι οι οποίοι (ωθούμενοι από τη σύνεση ή από μια απαρχαιωμένη αίσθηση της τιμής) βιάζονται να εξοφλήσουν έγκαιρα τα δάνειά τους.
Η τωρινή πιστωτική κρίση δεν είναι αποτέλεσμα της αποτυχίας των τραπεζών. Αντίθετα, είναι ο εντελώς προβλέψιμος αν και συνολικά απρόσμενος καρπός της εξαιρετικής επιτυχίας τους· επιτυχίας στο να μετατρέψουν μια πελώρια πλειονότητα ανδρών και γυναικών, γέρων και νέων σε ένα συρφετό οφειλετών. Μόνιμων οφειλετών, επειδή τα πράγματα έγιναν έτσι ώστε η κατάσταση του οφειλέτη να αυτοδιαιωνίζεται και να συνεχίζουν να προσφέρουν νέα δάνεια ως μοναδικό ρεαλιστικό τρόπο για να σωθούν από αυτά που ήδη έχουν συνάψει. Και ακριβώς όπως η εξαφάνιση όσων βαδίζουν με γυμνά πόδια είναι μια συμφορά για τη βιομηχανία υποδημάτων, έτσι και η εξαφάνιση των προσώπων χωρίς χρέη είναι μια καταστροφή για τη βιομηχανία του δανεισμού.
Οσα είχε προβλέψει η Ρόζα Λούξεμπουργκ επαληθεύτηκαν ξανά: συμπεριφερόμενος σαν ένα φίδι που τρώει την ουρά του, ο καπιταλισμός έφτασε ξανά επικίνδυνα κοντά στην ακούσια αυτοκτονία του...»