Έχει μέλλον το κράτος;

του 'Αλι Ουέιν

Οι ακαδημαϊκοί συζητούν το μέλλον του κράτους εδώ και πολύ καιρό.
Το 1957, ο Τζον Χερζ (John Herz) ισχυρίστηκε πως το κράτος έχανε τη σημασία του, αφού δεν μπορούσε να προβάλλει αντίσταση, σε περίπτωση πυρηνικής επίθεσης. Δέκα χρόνια αργότερα, ο Γιόχαν Γκάλτουνγκ (Johan Galtung) προφήτεψε πως τα κράτη θα εξαφανίζονταν, καθώς τα άτομα άρχιζαν να αναπτύσσουν ταυτότητες που αναφέρονταν σε «ανώτερα» και «κατώτερα» επίπεδα από εκείνο του πολίτη ενός κράτους.
Το 1995, ο «εκόνομιστ» αντείπε πως τα κράτη «μπορεί να διαρκέσουν πολύ περισσότερο από ότι φαντάζονται οι άνθρωποι, διότι εξακολουθούν να είναι η μόνη οντότητα που διαθέτει ό,τι είναι απαραίτητο για να παραμείνει βασική γεωπολιτική οντότητα».
Ενώ κάποτε παρόμοιες συζητήσεις δεν απασχολούσαν παρά μόνο την πολιτική οικονομία, σήμερα, λόγω της ανάδειξης της παγκοσμιοποίησης ως κυρίαρχου γεωπολιτικού υποδείγματος, απασχολούν πλέον τις καθημερινές μας συζητήσεις.
Το «γκουγκλ-μελετητής» π.χ. βρίσκει πως μεταξύ 1990 και 1999 αναρτήθηκαν 77,500 ιστοσελίδες που περιλαμβάνουν τη λέξη «παγκοσμιοποίηση». Την περίοδο 2000-2009, οι σχετικές καταχωρήσεις τριπλασιάστηκαν.
Αυτή η νέα κατάσταση δημιούργησε μία έντονη διχοτομία: από τη μια υπάρχουν όσοι θεωρούν τον κόσμο «επίπεδο», «χωρίς σύνορα» και «ελαφρύ», για να αναφέρουμε λίγες μόνο δημοφιλείς διατυπώσεις: θεωρούν πως το κράτος είναι μία καταδικασμένη οντότητα, διότι δεν μπορεί να ανταγωνιστεί τις δυνάμεις που διαμορφώνουν την παγκόσμια οικονομία.
Από την άλλη, υπάρχουν εκείνοι που αντιλέγουν πως το κράτος παραμένει σημαντικό και επηρεάζει την πορεία της οικονομίας.
Το πρόβλημα με αυτού του είδους τη συζήτηση είναι πως έχει τεθεί σε λάθος βάση.
Η νομιμοποίηση του κράτους δεν εξαρτάται από το αν μπορεί να διαχειριστεί την παγκοσμιοποίηση, αλλά από το πόσο αποτελεσματικό είναι στο να παρέχει δημόσια αγαθά στους υπηκόους του, σε σχέση τουλάχιστο με άλλες οντότητες, στο πλαίσιο φυσικά που διαμορφώνει η παγκοσμιοποίηση. Υπάρχουν πράγματι περιπτώσεις όπου μη-κρατικές οντότητες αναλαμβάνουν να υποκαταστήσουν αποτυχημένα κράτη -όπως π.χ. είναι η περίπτωση της «χεζμπολά» στο Λίβανο ή διαφόρων ισλαμικών φιλανθρωπικών οργανώσεων, σε πολλές χώρες της ανατολικής Αφρικής.
Αλλά αυτές οι περιπτώσεις εξακολουθούν να είναι σπάνιες.
Έως ότου εμφανιστεί κάποιος άλλος φορέας που να μπορεί να παράσχει καλύτερες υπηρεσίες σε μακρο-κλίμακα -ισχυρούς θεσμούς, καινοτόμες παρεμβάσεις, συμμετοχή σε διεθνείς οργανισμούς- το κράτος θα παραμείνει ο ακρογωνιαίος λίθος της πολιτικής.
Φυσικά, λίγοι θα αρνούνταν πως το κράτος δυσκολεύεται σήμερα περισσότερο να καθορίσει αυτόνομα την οικονομική πολιτική, σε σχέση με 20 ή 30 χρόνια πριν. Ο πολλαπλασιασμός των χρηματοοικονομικών εργαλείων έχει δημιουργήσει αυτό που ορισμένοι αποκαλούν «σκιώδη κόσμο» -σκιώδη υπό την έννοια πως διαφεύγει από τον έλεγχο των φορέων που τους έχει ανατεθεί να διαχειρίζονται την οικονομική πολιτική.
Η αξία των συναλλαγών διαφόρων χρηματοοικονομικών παραγώγων υπερβαίνει κατά πολύ το σύνολο του παγκοσμίου ΑΕΠ -κατά επτά φορές, σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις. Οι συναλλαγές αυτές μπορούν -και το κάνουν όλο και συχνότερα- να προκαλούν φοβερή οικονομική αστάθεια.
Σε μία έκθεσή του τού Απριλίου του 2008, το «διεθνές νομισματικό ταμείο» (ΔΝΤ) σημείωνε πως «η πιθανότητα κάποιας χρεοκοπίας, αλλά και η πιθανότητα η χρεοκοπία αυτή να συμπαρασύρει κι άλλους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς -σε ένα φαινόμενο μεταδοτικής χρεοκοπίας, που θα πλήξει το παγκόσμιο τραπεζικό σύστημα- έχει αυξηθεί σε σημαντικό βαθμό».
Η σημερινή παγκόσμια οικονομική κρίση δε βοηθάει να εμπνεύσει εμπιστοσύνη στις ικανότητες του κράτους. Η κρίση προκάλεσε ήδη την απώλεια άνω των 40 τρις ευρώ (το 70% του περσινού παγκόσμιου ΑΕΠ) και οι παγκόσμιες γεννήτριες της οικονομίας μοιάζει να μη είναι εις θέση να αναζωογονήσουν την παγκόσμια οικονομία, παρά τα τρισεκατομμύρια δολάρια των (κρατικών) πακέτων τόνωσης της οικονομίας.
Η αναξιοπιστία του κράτους επιδεινώνεται από το ότι η κρίση αμφισβήτησε έμπρακτα την εντύπωση πως οι αναπτυσσόμενες οικονομίες είχαν αναπτύξει ισχυρές εντόπιες αναπτυξιακές δομές, που θα μπορούσαν με άνεση να τις προφυλάξουν από τις όποιες αυξομειώσεις της ζήτησης εκ μέρους των αναπτυγμένων κρατών.
Έτσι βλέπουμε πως ενώ η φούσκα των ενυπόθηκων δανείων δημιουργήθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες, θα πλήξει σφοδρότερα τις αναπτυσσόμενες χώρες.
Είναι αναντίρρητο πως το κράτος περνάει δύσκολες στιγμές. Από την άλλα, υπάρχει η αίσθηση πως η σημασία του αυξάνει σε καιρούς αβεβαιότητας.
Σε έναν κλασικό μύθο του Αισώπου, ο ήλιος και ο βοριάς μαλώνουν για το ποιος είναι πιο δυνατός. Βλέπουν στη Γη έναν άνδρα που φοράει παλτό. Αποφασισμένος να αποδείξει τη δύναμή του, ο βοριάς αρχίζει να λυσσομανάει με όλη του τη δύναμη πάνω στον ανύποπτο άνδρα. Όσο περισσότερο όμως ξεφυσά, τόσο περισσότερο σφίγγεται ο άνδρας μέσα στο παλτό του. Ο βοριάς θα μπορούσε να είναι μια πολύ πετυχημένη μεταφορά για την οικονομική κρίση, ο άνδρας για το μέσο πολίτη και το παλτό του... για το εξασθενημένο κράτος.
Τα άτομα προσδοκούν από το κράτος να δημιουργήσει θέσεις εργασίας και να τους προσφέρει δίκτυ κοινωνικής ασφάλειας. Όποια κι αν είναι τα ελαττώματά του, όποιες κι αν είναι οι αρετές του ιδιωτικού τομέα, καμία άλλη δομή εκτός από το κράτος δεν μπορεί σήμερα να εξασφαλίσει στους πολίτες τα βασικά δημόσια αγαθά.
Από την άλλη, και ενώ η παρακμή της παγκόσμιας οικονομίας συνεχίζεται (και προβλέπεται να οδηγήσει σε παγκόσμια αρνητική ανάπτυξη, για πρώτη φορά από το τέλος του Β' παγκοσμίου πολέμου) και τα κράτη ταυτόχρονα εξασθενούν αλλά και ενεργοποιούνται, για να οδηγήσουν την οικονομία σε ανάκαμψη, η συζήτηση για το μέλλον του κράτους δεν αναμένεται να λήξει σύντομα.