Αίτια και εξέλιξη της διεθνούς οικονομικής κρίσης

του Θοδωρή Πελαγίδη

Έχω επιλέξει αντί εισήγησης να κάνω ρητορικές ερωτήσεις και να φέρω σε συνδυασμό μερικά παραδείγματα.
1. Η κατάρρευση του χρηματοπιστωτικού συστήματος
Ξεκινώ με μια ερώτηση και δύο παραδείγματα: τι πήγε λάθος και φτάσαμε έως εδώ;
Παράδειγμα πρώτο:
Γνωρίζετε τον chairman του Nasdaq και «ξέρετε» πως η επενδυτική του τράπεζα Μad Securities Ιnc. δίνει κάθε χρόνο μεγάλες αποδόσεις. Επικοινωνείτε με την Μad. Securities Inc μέσω της οποίας τα χρήματα μεταφέρονται στην «Μad διαχείριση κεφαλαίων» (Mad. Asset Management) και σας δίνουν έναν λογαριασμό για να μεταφέρετε τα χρήματα σας. Προτού το κάνετε, ρωτάτε όλους όσοι έχουν επενδύσει παρομοίως. Δείχνουν ικανοποιημένοι. Τα statement τους πιστοποιούν τις αποδόσεις που ξέρετε. Έχετε πεισθεί και βάζετε όλες σας τις οικονομίες στο λογαριασμό Μad. Securities inc. Σας ειδοποιούν ότι τα χρήματά σας μεταφέρονται κανονικά στην εταιρία διαχείρισης κεφαλαίων. Μετά λίγες βδομάδες λαμβάνετε κανονικά statement με το οποίο διαπιστώνετε την «πρόοδο» της επένδυσής σας.
Ένα πρωί ανοίγετε την τηλεόραση σας και μαθαίνετε ότι η εταιρία διαχείρισης κεφαλαίων ανήκει στους γιους του «chairman», ο οποίος κατέχει την Mad. Securities. Ο δε υποχρεωτικός εσωτερικός έλεγχος (internal audit), γίνεται από τις κόρες της οικογένειας του, ενώ οι ορκωτοί λογιστές αποδεικνύεται ότι εξέδιδαν παραπλανητικές εκθέσεις.
Τόσο η επενδυτική τράπεζα όσο και η εταιρία διαχείρισης κεφαλαίων, δηλαδή από τη μία οι εκδότες Securities (stocks, bonds, options, futures), και από την άλλη οι αγοραστές (Mad. Asset Management) περιουσιακών στοιχείων, είναι... η ίδια οικογενειακή εταιρία!
Η Securities Exchange Commission (SEC), η υποστελεχωμένη κυβερνητική επιτροπή κεφαλαιαγοράς δηλώνει με μισόλογα άγνοια, ενώ μέλη της φέρονται να έχουν πραγματοποιήσει διακοπές σε ακριβά ξενοδοχεία. Εμφανίζεται ένας ιδιόρρυθμος Έλληνας χρηματιστής και υποστηρίζει ότι έχει καταγγείλει τις ανωμαλίες αυτές στην SEC εγκαίρως εδώ και μια δεκαετία, αλλά όλοι οι «αρμόδιοι» στην SEC ανταποκρίνονταν με απροθυμία και αβελτηρία.
Το αμερικανικό κογκρέσο καλεί τον «Έλληνα» σε ακρόαση και μαθαίνει από πρώτο χέρι τι γινόταν. Σύσσωμο το κογκρέσο τού δηλώνει την ευγνωμοσύνη του, όμως καταλαβαίνετε ότι είναι αργά... Μαθαίνετε ότι τα λεφτά σας έχουν κάνει φτερά. Αγοράσατε, στην ελεύθερη αγορά, από έναν πωλητή ο οποίος όμως «ήξερε» και ρύθμιζε χωρίς έλεγχο τα πάντα, ενώ εσείς περπατούσατε στα τυφλά και απλώς βασιστήκατε στην θεωρία του «ορθολογικού κοπαδιού/μάζας». Ακολουθήσατε τους άλλους απροστάτευτοι.
Διαπιστώνετε με τρόμο ότι αγορά αδιάφθορη, με παίκτες πλήρως πληροφορημένους ή έστω προστατευμένους, δεν υπάρχει.
Παράδειγμα δεύτερο:
Δεν εμπιστεύεστε παρά μόνο τις γνωστές αιωνόβιες επενδυτικές τράπεζες όπως η LBs. Η επενδυτική αυτή τράπεζα, λειτουργεί ως underwritter στην πρωτογενή αγορά και μέσω του brokerage division της πουλά τις μετοχές σε όσο καλύτερη τιμή γίνεται, προστατεύοντας τα συμφέροντα της εταιρίας, της οποίας τις μετοχές εκδίδει και εγγυάται (και αγοράζει εάν θέλει). Εσείς πηγαίνετε στο τμήμα διαχείρισης κεφαλαίων της επενδυτικής αυτής τράπεζας και ζητάτε να αγοράσετε ένα αμοιβαίο, σε όσο το δυνατόν καλύτερη τιμή φυσικά.
Μετά την αγορά σας αφαιρείται από το κεφάλαιο ένα αξιοσημείωτο ποσό ως «ποσό εισόδου» κι ένα ποσό διαχείρισης.
Κοιτώντας τις εφημερίδες, βλέπετε ότι το αμοιβαίο που έχετε αγοράσει, και το οποίο περιέχει και τις μετοχές της εταιρίας που έχει αναλάβει η επενδυτική τράπεζα να εκδώσει, πέφτει περισσότερο από τον δείκτη index του χρηματιστηρίου, ενώ όταν ο τελευταίος (δείκτης) ανεβαίνει, το δικό σας αμοιβαίο ανεβαίνει λιγότερο. Διαπιστώνετε ότι το τμήμα διαχείρισης κεφαλαίων της τράπεζας σάς έχει ταράξει στα fees, ενώ συχνά σας συμβουλεύει να μεταφέρετε και να επενδύσετε σε ένα άλλο αμοιβαίο. Φαίνεται δε ότι σας έχει πουλήσει ακριβά τα μετοχικά μερίδια, αφού ο ιδιοκτήτης της εταιρίας είναι ο ίδιος που θέλει να πουλήσει ταυτοχρόνως ακριβά, μέσω του brokerage division της επενδυτικής (σας) τράπεζας, τις μετοχές που εσείς αγοράζετε.
Διαπιστώνετε ότι και πάλι δεν υπάρχει «σινικό τείχος» ανεξαρτησίας ανάμεσα σε αγοραστές και πωλητές. Αγοραστής και πωλητής είναι το ίδιο, λες και έχουν τα ίδια συμφέροντα. Αγορά δηλαδή δεν υπάρχει. Σα να πηγαίνετε στον κουρέα και τον ρωτάτε εάν χρειάζεστε κούρεμα. «Ναι», θα σας πει, τι άλλο;
Εν τω μεταξύ, διαπιστώνετε ότι το ασφαλιστικό σας ταμείο την έχει πάθει όπως κι εσείς και ακόμη χειρότερα. Πολλά τιτλοποιημένα χαρτιά σπρώχνονταν στα χαρτοφυλάκια σίγουρων και ανυποψίαστων πελατών όπως τα ασφαλιστικά ταμεία, όπου τμήματα επενδυτικών τραπεζών ήταν και σύμβουλοι (τους) αγοράς τίτλων, αλλά και ταυτόχρονα... πωλητές των χαρτιών αυτών. Είχαν έτσι κάθε συμφέρον να «σπρώξουν» στα ταμεία, με αδιαφάνεια φυσικά, ότι χειρότερο χαρτί έπεφτε στα χέρια τους για να εξυπηρετήσουν τον πελάτη τους.
Αυτό είναι και ασύμμετρη πληροφόρηση, και συμπαιγνία (collusion) και, τελικά, διαφθορά.
Στο χαρτοφυλάκιό του λοιπόν, το ασφαλιστικό σας ταμείο, έχει ένα τόνο τοξικά χαρτιά ή χαρτιά που η αξία τους έχει πέσει ή και εξαφανιστεί. Ο βουλευτής/νομοθέτης και η κυβέρνηση πάλι δεν πήρε χαμπάρι εγκαίρως τι έγινε και δεν σας προστάτευσε. Μάλιστα, ακούγεται ότι η τράπεζα-σύμβουλος χρηματοδότησε την προεκλογική του εκστρατεία. Στο διοικητικό συμβούλιο του ταμείου οι «συνάδελφοί σας» δείχνουν ανήξεροι, αλλά έχουν μετακομίσει στα... βόρεια προάστια (δίπλα στο σπίτι του βουλευτή/νομοθέτη).
Σκέφτεστε ότι μπορεί να μην πάρετε σύνταξη και ότι τελικά, παρά τα ατέλειωτα χρόνια σπουδών σάς κοροϊδεύουν συνεχώς, αν και κάποιος ιδιόρρυθμος, Έλληνας πάλι, χρηματιστής (financier) σας είχε πει κάτι για το πρόβλημα της διάστασης συμφερόντων εντολέα-εντολοδόχου (ψηφοφόρου-νομοθέτη).
Ψηφίζετε δημόσιες πολιτικές και σας προκύπτει εξυπηρέτηση των συμφερόντων επανεκλογής των νομοθετών. Πάντως, δεν υπάρχει κανείς και τίποτα να σας προστατεύσει.
2. Ο τιτανικός βυθίζει και την πραγματική οικονομία
Εν τω μεταξύ, έχετε πάρει στεγαστικό ενώ έκτοτε η αξία του σπιτιού σας έχει πέσει 30%. Δυσκολεύεστε να το αποπληρώσετε με την άνοδο των επιτοκίων και ούτε να το πουλήσετε μπορείτε εύκολα. Οι δε τράπεζες, έχουν πακετάρει όλα τα δάνεια και τα έχουν μεταπωλήσει ή τα χρησιμοποίησαν για να πάρουν κι άλλα, κι άλλα δάνεια. Τα χαρτιά αυτά είναι τόσο «πολυδιασπασμένα» (fragmented) που η αγορά δεν μπορεί να αποτιμήσει το ρίσκο τους, ούτε φυσικά αποτιμώνται στα λογιστικά βιβλία των τραπεζών, αφού δεν είναι mark to market.
Με την κατάρρευση της κτηματαγοράς και την μείωση της αξίας των περιουσιακών στοιχείων, τα τοξικά χαρτιά είναι για πέταμα, και οι τράπεζες γράφουν συνεχώς ζημίες και τα αναγκαία αποθεματικά τους μπορεί και να μην υπάρχουν.
Ο δανεισμός στην ιδιωτική οικονομία σταματά, η επιχείρηση της γυναίκας σας κινδυνεύει από πιστωτική ασφυξία. Οι τράπεζες εκβιάζουν τους πολιτικούς. Αν τις αφήσουν να καταρρεύσουν οι πολιτικοί, θα πάρουν ολόκληρο τον «τιτανικό» μαζί τους στον πάτο.
Εντωμεταξύ, τα εισοδήματα στην οικονομία μειώνονται, -μαζί και τα δικά σας- και όλα υποχωρούν. Οι χρεοκοπίες αυξάνονται, οι κατασχέσεις σπιτιών, αυτοκινήτων κ.τ.λ. το ίδιο, η ανεργία ανεβαίνει, η δαπάνη της οικονομίας υποχωρεί, και ξανά οι χρεοκοπίες των επιχειρήσεων αυξάνονται, η ανεργία ανεβαίνει, εσείς κινδυνεύετε με ανεργία, και όταν επιχειρείτε να πουλήσετε το σπίτι σας για να μειώσετε με τη ρευστοποίηση το χρέος σας, βλέπετε ότι το ίδιο κάνουν και οι άλλοι, με αποτέλεσμα το συνολικό χρέος της οικονομίας να ανεβαίνει, αφού η συνολική αξία όλων των σπιτιών κατέρχεται λόγω της αυξανόμενης ρευστοποίησής τους.
Οι τιμές και το προϊόν/εισόδημα της οικονομίας υποχωρεί, αλλά τα ιδιωτικά χρέη ως ποσοστά του εισοδήματος αυξάνουν.
Εν τω μεταξύ, από την πιστωτική φούσκα και την υπερκατανάλωση, ή τη λαθεμένης κατεύθυνσης κατανάλωση, οι πόροι του πλανήτη κινδυνεύουν με εξάντληση, ενώ το ανεκδιήγητο πολιτικό σύστημα αδυνατεί να ανταπεξέλθει. Τα συμπτώματα διαφθοράς και συμπαιγνίας είναι ενδημικά στο σύστημα πλέον και η μάχη των υγειών δυνάμεων είναι άνιση με τα προβλήματα. Η δημοκρατία αντιμετωπίζει τη μεγαλύτερη κρίση της ιστορίας της. Η συνοχή της κοινωνίας κινδυνεύει.
3. Η μακροοικονομική απάντηση
Το αποτέλεσμα είναι ότι σήμερα βρισκόμαστε σε ένα άγνωστο σημείο «περιδίνησης προς τα κάτω» (downward spiral), με χαμηλότερες τιμές προσαρμοζόμενες συνεχώς στα μειούμενα εισοδήματα και τούμπαλιν, κ.ο.κ. και με ένα χρηματοπιστωτικό σύστημα που έχει μπλοκάρει τη χρηματοδότηση της πραγματικής οικονομίας.
Ο καθηγητής Ίρβινγκ Φίσερ (Ιrving Fisher) είδε πριν από 75 χρόνια, ως κλειδί για τη λύση ή έστω για κάποια εξομάλυνση της κατάστασης την επιτάχυνση του πληθωρισμού ώστε να μειωθεί η πραγματική εξυπηρέτηση του χρέους των ιδιωτών και να ανεβεί και πάλι η τιμή των περιουσιακών στοιχείων. Μέσω της νομισματικής πολιτικής με χαμηλότατα επιτόκια και κυρίως μέσω της δημοσιονομικής πολιτικής να στηριχθεί η ζήτηση της οικονομίας και να περιοριστεί η πρώτη του ΑΕΠ και του... πληθωρισμού! Επομένως, η πολιτική που σύστησε είναι κατά κάποιο τρόπο... «ομοιοπαθητική» (!). Νομισματική και δημοσιονομική επέκταση με κάθε μέσο.
Σκεφτείτε λοιπόν ότι η πρώτη ένδειξη αλλά και η πρώτη ελπίδα για έξοδο από την κρίση, είναι ο πληθωρισμός, όταν μόλις πριν από λίγο καιρό, ιδιαιτέρως στην ευρωζώνη, ο πληθωρισμός ήταν ο υπ' αριθμός ένα εχθρός.
Σε κάθε περίπτωση, ο πρόεδρος Ομπάμα (Obama) και το εξαιρετικό του επιτελείο, παρά τους περιορισμούς της πραγματικής πολιτικής πραγματικότητας αγωνίζεται με πολιτικές σε σωστή κατεύθυνση να περιορίσει όσο το δυνατόν τις επιπτώσεις. Το «τζάμπα χρήμα» της «ομοσπονδιακής τράπεζας» (FED), και τα δημοσιονομικά πακέτα δαπανών και φοροαπαλλαγών στα χαμηλά εισοδήματα είναι στην ορθή κατεύθυνση. Το θέμα είναι εάν θα φτάσουν...
4. Η λύση της «πράσινης ανάπτυξης»
Πού κολλάει σε όλα αυτά η λεγόμενη «πράσινη ανάπτυξη»;
Εάν στα ανωτέρω εκφυλιστικά φαινόμενα η απάντηση είναι καλύτεροι, ανεξάρτητοι θεσμοί ρύθμισης, διαχωρισμός αγοραστών και πωλητών, ανόρθωση του «σινικού τείχους», απαγόρευση των κάθε είδους τραπεζών να έχουν τμήματα διαχείρισης κεφαλαίων, κ.ο.κ., στο μακροοικονομικό επίπεδο η λύση είπαμε πως είναι η επεκτατική δημοσιονομική πολιτική με σκοπό τη δημιουργία πληθωρισμού ώστε να απαξιωθεί το τεράστιο ιδιωτικό χρέος.
Καλό όμως είναι το πακέτο να είναι «πράσινο»! Γιατί;
• Πρώτον, οι «πράσινες δαπάνες» δεν είναι «γέφυρες προς το πουθενά». Είναι πολλαπλασιαστικές, υπό την παρούσα συγκυρία, με την έννοια ότι δημιουργούν πολλαπλασιασμό της αρχικής δαπάνης. Δημιουργούν νέα εισοδήματα, νέες θέσεις εργασίας, κ.ο.κ.
• Δεύτερον, εντάσσονται στον κρίσιμο τομέα της ενέργειας. Αποτελούν κρίσιμο τμήμα ενός τομέα που μπορεί να ωθήσει τις υποδομές του συστήματος σε νέες κατευθύνσεις, πιο αποδοτικές για την ιδιωτική οικονομία, αλλά και ταυτόχρονα αυτή τη φορά, πιο «πράσινες».
• Τρίτον, η «πράσινη ανάπτυξη» είναι η σημερινή «βαριά επένδυση», η επένδυση που μπορεί να γίνει ατμομηχανή της ανάπτυξης όπως έχει γίνει για παράδειγμα με τον σιδηρόδρομο, 1.5 αιώνα πριν. Και το κυριότερο, η αύξηση της παραγωγικότητας μπορεί αυτή τη φορά να είναι φιλική προς τους «φυσικούς πόρους».
Στο πλαίσιο αυτό, οι «οικολόγοι-πράσινοι» (ΟΠ) μπορούν και πρέπει να παρέμβουν πολιτικά σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο ώστε να εξασφαλιστεί το «πράσινο» περιεχόμενο των δημοσιονομικών πακέτων με συγκεκριμένες λύσεις και προτάσεις, ρυθμίσεις και προδιαγραφές έργων.
Τέλος, σε μια σειρά ζητημάτων, πρέπει να αναπτύξουν μεθόδους και να προωθήσουν πολιτικά την ιδέα του κοινωνικού οριακού κόστους. Σε κάθε σχετικό νόμο, θα πρέπει η περιβαλλοντική μελέτη να περιλαμβάνει μια εκτίμηση κοινωνικού κόστους-οφέλους, η οποία σημειωτέον στη θεωρία διαφοροποιείται από εκείνην του ιδιωτικού οριακού κόστους, δηλαδή από εκείνην της ελεύθερης αγοράς. Όμως, πολύ περισσότερο σήμερα από ποτέ, γνωρίζουμε τις ατέλειες των αγορών που αφορούν τις γνωστές «εξωτερικότητες» που δεν συμπεριλαμβάνονται στις τιμές των αγορών.
Γνωρίζουμε έτσι ότι η κοινωνία απαιτεί η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων να περιορίζεται στο σημείο που τα οφέλη τουλάχιστον είναι ίσα με το κόστος, σημείο που δεν εξαντλεί τους πόρους και τους χρησιμοποιεί με σεβασμό στη φύση και κυρίως στις επόμενες γενεές.
Στο πλαίσιο αυτό, οι ΟΠ δεν θα πρέπει να φοβηθούν να χρησιμοποιήσουν ακόμη και τις μεθόδους της «αγοράς των ρύπων», με ένα ανώτατο όριο ρύπων που θα σέβεται απολύτως το περιβάλλον, ώστε να πετύχουν τους σκοπούς τους.
Με άλλα λόγια, ως πραγματιστές, να μην αποκλείουν καμία μέθοδο που εξυπηρετεί τους σκοπούς τους: φόροι, ρυθμίσεις, έλεγχοι, αγορές ρύπων, επιδοτήσεις κ.ο.κ. Γι' αυτό και μεγάλη σημασία έχει, σήμερα που οι πολίτες φαίνεται να επιθυμούν να τους δουν να παίζουν στη επόμενη Βουλή έναν σημαντικό ρόλο, με πραγματισμό, ρεαλισμό και μέθοδο να επεξεργαστούν γρήγορα σχετικές προτάσεις, αλλά και να αναζητήσουν μια αναγνωρίσιμη, προοδευτική ηγετική ομάδα ώστε να μπορέσουν να περάσουν τα πολιτικά τους μηνύματα στον κόσμο.

Υποσημείωση
1. Πρόκειται για το Γιάννη Μουταφίδη, διαχειριστή κεφαλαίων και chairman της «Olympic Asset Management», με τον οποίο συζητάμε καθημερινά στο skype παρακολουθώντας τις εξελίξεις της οικονομικής κρίσης σε πραγματικό χρόνο από τα μεγάλα δίκτυα. Χωρίς τον Γιάννη, το άρθρο αυτό δεν θα είχε γραφτεί. Για μια ακριβή έννοια των επενδυτών «κεφαλαίων αντισταθμιζόμενου ρίσκου» και τη διαφορά της λειτουργίας των επενδυτικών αυτών κεφαλαίων από τους παραδοσιακούς «εμπόρους τίτλων» (όπως οι τράπεζες), βλέπε τη συνέντευξή του στην «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία».