Η στάση απέναντι στο Θάνατο

του Γιάννη Βελίκη

Το βέβαιο για κάθε ζώντα οργανισμό είναι ότι μία ημέρα θα πεθάνει (ισχύει οπωσδήποτε για ζώα, φυτά και άνθρωπο). Μπορεί ένας οργανισμός να μην γεννηθεί ποτέ, να ζήσει λίγα ή πολλά χρόνια, να περάσει από τη ζωή του ως υγιής ή άρρωστος. Σε κάθε περίπτωση είναι βέβαιο ότι μία ημέρα θα πεθάνει. Το βέβαιο δε του θανάτου δεν προκαλεί καμία συγκίνηση όταν δεν γίνεται συνειδητό, όπως συμβαίνει στα φυτά και στα ζώα. Όταν όμως, στην περίπτωση των ανθρώπων, είναι και αναπόφευκτο και αναμενόμενο ότι θα συμβεί είναι τρομακτικό, και αποτελεί την κύρια αιτία για την τραγική υφή της μοίρας του κάθε ανθρώπου.
Φυσικά, τα πάντα εξαρτώνται από τον τρόπο και τη γωνία που βλέπει κάποιος τα πράγματα. Αν δούμε την εξελικτική πορεία της φύσης μέσα από τα μάτια του νομπελίστα de Duve (Νόμπελ Ιατρικής 1974), όλοι οι οργανισμοί είναι μέρος μιας μεγάλης αλυσίδας εξελικτικών μηχανισμών που ξεκίνησαν από απλές χημικές ενώσεις στα βάθη των ωκεανών, φτάσανε τον κόσμο στο σημείο που τον γνωρίζουμε σήμερα και είναι άγνωστη η μορφή που θα έχει η ζωή του πλανήτη στο μέλλον. Σε κάθε γενιά, η φύση κατασκευάζει πολλούς απογόνους του κάθε είδους με ποικίλες δυνατότητες ο καθένας, και από αυτούς αναπαράγονται μόνο οι ισχυρότεροι κάθε φορά, εξελίσσοντας έτσι τα είδη ζωής σε όλο και πολυπλοκότερες μορφές λειτουργίας. Για τον de Duve, τα κενά στη γνώση της εξέλιξης που υπάρχουν σήμερα, όπως το πώς ακριβώς από τις απλές χημικές ενώσεις στα βάθη των ωκεανών προέκυψε το πρώτο ευκαρυωτικό κύτταρο, είναι κάτι που στο μέλλον οπωσδήποτε θα ανακαλυφθεί. Το πώς από εκεί φτάσαμε στον άνθρωπο είναι ένα απλό θέμα συμπτώσεων και ο άνθρωπος δεν είναι η κορυφή της έμβιας δημιουργίας, αλλά ένα απλό παρακλάδι του κλαδιού που γέννησε τους πίθηκους και τα ποντίκια.
Στο ίδιο μήκος κύματος και ο Dawkins (βραβείο Kistler, 2001) που, μέσα από το καταπληκτικό του βιβλίο «Το Εγωιστικό Γονίδιο», μας δείχνει με ποιο τρόπο τα γονίδια των προγόνων μας χρησιμοποιούν τα σώματα μας προκειμένου να επιβιώσουν στο μέλλον στα σώματα των απογόνων μας. Για τον Dawkins ο άνθρωπος δεν είναι τίποτε περισσότερο από φορέας – μέσο για την μετακίνηση και επιβίωση των γονιδίων. Η δήλωση αυτή μας θυμώνει μιας και η επιστήμη μας στέρησε όλη την ψευδαίσθηση μας για το ότι αποτελούμε κάτι το ξεχωριστό: από το Γαλιλαίο μάθαμε ότι η Γη δεν είναι το κέντρο του Σύμπαντος, από το Δαρβίνο ότι προερχόμαστε από τους πίθηκους, από τον Φρόιντ ότι έχουμε και ασυνείδητες σκέψεις που δεν ελέγχουμε και από τον Dawkins ότι είμαστε απλά οχήματα και τροφείς γονιδίων.
Και ενώ η ροή της φύσης είναι τόσο απλή, δηλαδή ότι οι άνθρωποι όπως και όλα τα όντα όταν πεθαίνουν, απλά πεθαίνουν, δίνοντας τη θέση τους σε πιο εξελιγμένους απόγονους, οι άνθρωποι έχουν κατασκευάσει ένας ασύλληπτης έκτασης πολιτισμό για να αποδείξουν ότι τα πράγματα δεν είναι έτσι. Φυσικά η μάχη είναι άνιση, μιας και οτιδήποτε και αν επινοήθηκε για να υποστηρίξει τη δυνατότητα του ανθρώπου στην αθανασία έχει προβληματική επιχειρηματολογία και στις περισσότερες περιπτώσεις διαψεύδεται από την πραγματικότητα. Ωστόσο οι άνθρωποι επιμένουν.
Ειδικότερα μετά το τέλος του 20ου αιώνα, η παραδοχή της απλής λειτουργίας της φύσης και του θανάτου στους ανθρώπους των Η.Π.Α. και Ευρώπης έχει γίνει ακόμη πιο προβληματική για δύο επιπλέον λόγους:
Πρώτον γιατί ο όγκος των πληροφοριών, των γνώσεων, οι δυνατότητες ταξιδιών και απολαύσεων και η επικοινωνίες έχουν γίνει τόσο πολλές και πολύπλοκες, που κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να αφομοιώσει και να ζήσει στη διάρκεια μιας ανθρώπινης ζωής. Επομένως οι άνθρωποι νιώθουν θυμό που αναγκάζονται να ζήσουν τόσα λίγα από αυτά που προσφέρονται ώστε φτάνουν να μισούν τη σύντομη διάρκεια των νιάτων και τη γρήγορη έλευση των γηρατειών και του θανάτου.
Δεύτερον γιατί, όπως πολύ λεπτομερώς έχει περιγράψει ο Αριές στο βιβλίο του «Δοκίμια για το Θάνατο στη Δύση», ο πολιτισμός που προβάλλεται από τις πολυεθνικές εταιρίες και το μάρκετινγκ τους, από τον κινηματογράφο και την τηλεόραση, από τις εφημερίδες και τα περιοδικά, στα σχολεία και στα πανεπιστήμια, ουσιαστικά αρνείται το γεγονός του θανάτου. Ο κόσμος παρουσιάζεται μόνο στην υγιή και λαμπερή του μορφή, όλοι είναι νέοι, όμορφοι, υγιείς και πλούσιοι και οτιδήποτε αφορά σε εικόνες φθοράς, ασθένειας, ή θανάτου αποκρύπτεται. Το αποτέλεσμα είναι οι άνθρωποι να πεθαίνουν μόνοι τους σε νοσοκομεία, να τους αναλαμβάνουν εταιρίες μεταφοράς ως τα νεκροταφεία, και εκεί να γίνονται θεατοί για λίγο μόνο από ελάχιστους συγγενείς, οι οποίοι αμέσως μετά θα πρέπει να γυρίσουν στις καθημερινές τους ασχολίες αφού είναι «ντε μοντέ το να πενθήσουν». Έτσι οι άνθρωποι μαθαίνουν να αποφεύγουν συστηματικά την προσαρμογή τους στο γεγονός του θανάτου, και να εφευρίσκουν τρόπους ώστε να αντικαθιστούν αυτές τις σκέψεις με άλλες πιο ευχάριστες.