Παίζοντας έρχεται ο πόλεμος

ΑΛΚΗΣ ΓΑΛΔΑΔΑΣ
Το ζευγάρι των μοτοσικλετιστών ξεκινά αντίθετα επάνω στην ίδια ευθεία και πρόκειται να συγκρουστεί με τρομακτική ταχύτητα. Εχουν ο καθένας δύο επιλογές: να εγκαταλείψουν την ευθεία χάνοντας το στοίχημα και αποκτώντας την ίδια στιγμή τον τίτλο του ηττημένου ή να μείνουν στην ευθεία ελπίζοντας ότι ο άλλος θα δειλιάσει έστω και την τελευταία στιγμή. Η απόφασή τους (όπως και το αν ένα κράτος θα αρχίσει πόλεμο με άλλο) εξετάζεται μαθηματικά από τη λεγομένη θεωρία των παιγνίων
Δύο άνθρωποι που μαζί διέπραξαν μια ληστεία συλλαμβάνονται από την Αστυνομία ως ύποπτοι. Τοποθετούνται, όπως γίνεται πάντα σε τέτοιες περιπτώσεις, σε χωριστά δωμάτια στο κτίριο της Ασφάλειας και αρχίζει η ανάκριση. Στον καθένα ξεχωριστά προσφέρονται οι εξής δυνατότητες:
Αν ομολογήσουν και οι δύο, η ποινή τους θα είναι, για παράδειγμα, γύρω στα τρία χρόνια ο καθένας, αφού δεν θα υπάρχουν αμφιβολίες για την ενοχή τους αλλά θα κριθούν με επιείκεια ως εμπράκτως μεταμελήσαντες. Αν αρνηθούν και οι δύο να ομολογήσουν τότε ελλείψει επαρκών στοιχείων θα μείνουν «μέσα» κάπου ένα χρόνο ο καθένας. Αν μόνο ένας από τους δύο ομολογήσει, τότε αυτός θα καταδικαστεί σε ποινή με αναστολή που σημαίνει ουσιαστικά μηδέν χρόνια ποινής. Ο άλλος όμως με τα στοιχεία από την ομολογία του πρώην συντρόφου του καταδικάζεται σε πέντε χρόνια, τη μεγαλύτερη δηλαδή επιτρεπτή ποινή για το αδίκημα της ληστείας.
Αν εσείς βρεθείτε σε μια τέτοια θέση πώς θα σκεφθείτε; Φυσικά σαν λογικός άνθρωπος, είναι η απάντηση. Ο καθένας όμως από τους ληστές, γνωρίζοντας ήδη από προηγούμενες επισκέψεις τι σημαίνει έστω και ένας χρόνος παραπάνω στη φυλακή, προσπαθεί να γλιτώσει ταυτόχρονα και με τη μικρότερη ποινή. Ετσι ομολογώντας φαίνεται ότι εισπράττεις το πολύ τρία χρόνια, αν και ο άλλος έχει κάνει το ίδιο, ενώ γλιτώνεις με αναστολή αν ο άλλος κάνει το λάθος να μην ομολογήσει. Αν όμως δεν ομολογήσετε και εσύ και ο άλλος, τότε ένας χρόνος φυλακής είναι το αποτέλεσμα. Φυσικά, αν ο άλλος έχει ήδη ομολογήσει, από ένα χρόνο που υπολόγιζες εκτοξεύεται η ποινή σου ξαφνικά στα πέντε χρόνια. Ποια είναι λοιπόν η λογική αντίδραση σε μια τέτοια υπόθεση συγκρουόμενων συμφερόντων;
Το δίλημμα του πλανητάρχη
Το πρόβλημα αυτό έχει μείνει στην ιστορία με το όνομα «το δίλημμα του κρατουμένου», δεν εμφανίστηκε όμως στις σελίδες κάποιου περιοδικού με σταυρόλεξα και άλλες πνευματικές ασκήσεις. Επινοήθηκε, συζητήθηκε, τελειοποιήθηκε από τους σοφούς της RAND και έγινε κάποια στιγμή και αυτό ένα ακόμη παιχνίδι πολέμου όταν οι επιστήμονες θέλησαν να υποκαταστήσουν τους στρατηγούς στις αποφάσεις για τις τύχες του κόσμου.
Με τη λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου οι Αμερικανοί είχαν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι τα θέματα διεθνούς στρατηγικής είχαν γίνει τόσο πολύπλοκα ώστε η πείρα και η εκπαίδευση των ανώτατων αξιωματικών τους δεν ήταν αρκετά για τις μελλοντικές κρίσεις και συρράξεις που θα εμφανίζονταν. Δημιούργησαν μια εταιρεία - φάντασμα, τη RAND, με διαπρεπείς καλοπληρωμένους πανεπιστημιακούς και ένα από τα βασικά αντικείμενα της έρευνάς τους ήταν η εφαρμογή της θεωρίας των παιγνίων στις σχέσεις των Ηνωμένων Πολιτειών με τη μόνη άλλη μεγάλη δύναμη τότε, τη Σοβιετική Ενωση. Το μεγάλο ερώτημα ήταν αν θα έπρεπε να καταφέρουν ένα προληπτικό χτύπημα στους αντιπάλους από την άλλη πλευρά του Ειρηνικού προτού γίνουν πολύ πιο επικίνδυνοι οι Σοβιετικοί με τη δική τους ατομική βόμβα.
Ευτυχώς οι εισηγήσεις των γερακιών - επιστημόνων δεν έγιναν δεκτές και γλιτώσαμε τα πολεμόχαρα δώρα της θεωρίας των παιγνίων. Το ίδιο περίπου έγινε και τον Οκτώβριο του 1962 με τους πυραύλους στην Κούβα, όπου ένας αποφασισμένος να μη συνεργαστεί Κένεντι ανάγκασε με τον αποκλεισμό της Κούβας τον Χρουστσόφ να αποσύρει τα βλήματα που είχαν ήδη εκφορτωθεί σε ένα παιχνίδι νεύρων που θύμιζε τους μοτοσικλετιστές στην τροχιά της θανάσιμης σύγκρουσης.
Μια όχι διασκεδαστική θεωρία
Η θεωρία των παιγνίων ασχολείται με τη διαμάχη που κάποια στιγμή αθέλητα ξεσπά μεταξύ παικτών σε ένα ανταγωνιστικό παιχνίδι. Εστω και αν εμφανιστούν μερικοί που θέλουν να αντιμετωπίσουν την παρτίδα με λογική, η έκβαση περιπλέκεται, όπως είδαμε και στην περίπτωση των δύο κρατουμένων, όταν συμμετέχουν και παίκτες με μοναδικό σκοπό πώς να επιτύχουν τη μεγαλύτερη ατομική ωφέλεια από την παρτίδα.
Μπορεί να φαίνεται σε πρώτη προσέγγιση ότι τα εργαλεία μιας θεωρίας που να δίνει αποτελέσματα θα πρέπει να τα ψάξουμε στην ψυχολογία, όμως ο μαθηματικός Φον Νόιμαν, ο ουγγρικής καταγωγής μεγάλος θεωρητικός των κομπιούτερ, πίστεψε από την πρώτη στιγμή ότι πατώντας στην όποια λογική των ανθρώπων τα προβλήματα που θέτει η θεωρία των παιγνίων μπορούν να δοθούν και να λυθούν με τη μαθηματική λογική.
Το παιχνίδι για τον Φον Νόιμαν, που θεωρείται ο πατέρας της θεωρίας αυτής, δεν είναι κάτι τόσο τρυφερό. Δεν πρόκειται καν για την πρόβα των μικρών παιδιών σε καταστάσεις όπου θα εμφανισθούν αργότερα στη ζωή. Είναι η ίδια η ζωή στις πιο αδιέξοδες καταστάσεις της, όπου κάνεις την επιλογή σου γνωρίζοντας ότι και οι άλλοι κάνουν τις δικές τους επιλογές την ίδια στιγμή. Η έξοδος από την κρίση ορίζεται μαθηματικά έχοντας να κάνει με το ποιες είναι όλες οι δυνατές και απόλυτα προβλέψιμες λύσεις.
Υπάρχει λοιπόν πάντα ένας τρόπος να παίξουμε παιχνίδια όπου συμμετέχουν παίκτες με εντελώς αντικρουόμενα συμφέροντα ακολουθώντας τους κανόνες της λογικής; Αυτό το πρόβλημα απασχόλησε τον Φον Νόιμαν και μετά από πολλές προσπάθειες η απάντησή του ήταν «ναι», αφού βασίστηκε στο περίφημο Mini Max θεώρημά του: για κάθε παιχνίδι μεταξύ δύο προσώπων με εντελώς αντίθετα συμφέροντα υπάρχει μια ανάμεικτη στρατηγική για τον καθένα, που το αποτέλεσμά της έχει το ίδιο συνολικό κέρδος όταν και οι δύο τηρούν τους κανόνες της. Αυτή η στρατηγική είναι και η καλύτερη.
Η κοινωνιολογία του ανταγωνισμού
Στη δεκαετία του '50 έγιναν άπειρα πειράματα, πολλά σε στρατιωτικά εργαστήρια, με ανθρώπους που «έπαιζαν» παιχνίδια όπως «το δίλημμα του κρατουμένου». Παρ' όλο που έφθασαν στο σημείο να δίνουν δυνατότητα στους συμμετέχοντες να συνεννοούνται πριν για την καλύτερη στρατηγική, τα αποτελέσματα ήταν απογοητευτικά. Οι άνθρωποι επέμεναν να κάνουν όσες κινήσεις προωθούσαν το ατομικό τους συμφέρον. Εγιναν μάλιστα και πειράματα με ανθρώπους που είχαν πάρει πρώτα αμφεταμίνη και αποδείχθηκε ότι αυτοί ήταν ακόμη λιγότερο συνεργάσιμοι. Και εδώ ας θυμηθούμε ότι ο μακαρίτης Κένεντι στην κρίση της Κούβας έπαιρνε και αυτός αμφεταμίνη.
Η κοινωνική βιολογία σήμερα, που δεν μπορεί να κρατηθεί μακριά και από τα συμπεράσματα του Φον Νόιμαν, στηρίζεται στην παραδοχή ότι κάθε ανθρώπινη συμπεριφορά, ακόμη και οι φαινομενικά αλτρουιστικές πράξεις, έχει τις ρίζες της στη δίψα μας να προωθήσουμε τα ατομικά μας συμφέροντα. Ετσι, «το δίλημμα του κρατουμένου» δεν είναι μάλλον δίλημμα, αφού φαίνεται να είναι γραμμένο στα εγωιστικά γονίδιά τους να μη συνεργαστούν οι δύο υπόδικοι. Μπαίνει λοιπόν το ερώτημα αν μπορούν κάποιοι με διάθεση συνεργασίας να εισχωρήσουν σε μια κοινωνία εγωιστών.
Ο Ρόμπερτ Αξελροντ έβαλε τα εξής ερωτήματα:
* Πώς αρχίζει η συνεργασία σε μια κοινωνία εγωιστών;
* Οσοι προτιμούν να συνεργάζονται έχουν πιθανότητα να τα καταφέρουν καλύτερα από αυτούς που πάντα θα προτιμούσαν να μην ομολογήσουν αν ήταν στη θέση των κρατουμένων;
* Ποιες θα ήταν οι καλύτερες στρατηγικές συνεργασίας;
Κάλεσε λοιπόν όσους επιφανείς επιστήμονες μπορούσε να σκεφτεί με διάφορες ειδικότητες και τους ζήτησε να παίξουν πολλές φορές το παιχνίδι του «κρατουμένου» με τη βοήθεια ενός προγράμματος σε υπολογιστικό μηχάνημα.
Στην ουσία μέσω του μηχανήματος οι άνθρωποι υπεδείκνυαν μια στρατηγική που πίστευαν ότι θα έδινε επανειλημμένα τα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα. Βασικό στοιχείο του πειράματος ήταν ότι επιτρεπόταν στα προγράμματα να χρησιμοποιούν τα αποτελέσματα των προηγούμενων προσπαθειών για να καθορίζουν τη στρατηγική τους στον επόμενο γύρο. Τα αποτελέσματα ήταν εκπληκτικά. Από τα 14 προγράμματα που πήρε το μεγαλύτερο ήταν 72 και το μικρότερο τρεις γραμμές. Για όποιον θέλει να σκεφθεί μόνος του ποια είναι η καλύτερη στρατηγική αφήνουμε την απάντηση για το τέλος, αξίζει όμως να πούμε ότι ο Αξελροντ τη βρήκε τόσο απίστευτη ώστε κοινοποίησε τα αποτελέσματα στους ενδιαφερομένους και τους ζήτησε να τροποποιήσουν, αν ήθελαν, τα προγράμματά τους με βάση τα νέα δεδομένα που είχαν προκύψει. Λοιπόν νικητής και στην επόμενη φάση του πειράματος ήταν το ίδιο πρόγραμμα!!!
Σε πείσμα των προβλέψεων λοιπόν η καλύτερη στρατηγική ήταν:
* Συνεργαστείτε την πρώτη φορά.
* Κάντε στους επόμενους γύρους ό,τι ο αντίπαλός σας έκανε στον προηγούμενο γύρο.
Σήμερα, όπου εκτός από την οικονομία η θεωρία των παιγνίων είναι της μόδας και σε άλλες περιοχές της επιστήμης, δεν πρέπει να παρασυρόμαστε στο να τη βλέπουμε παντού μπροστά μας σαν φάρμακο για τις καταστάσεις κρίσης, αφού οδηγεί στον απεριόριστο ατομικισμό. Γιατί είναι αλήθεια ότι στο παρελθόν πήγε πολλές φορές να αιματοκυλίσει τον κόσμο.