Περι Ψυχής

Αναρτήθηκε από: Βελίκης Ιωάννης, Ψυχολόγος PhD, τηλ. 6932683468

Γιώργος Μαμωλής
Φ.Π.Ψ. – Φιλοσοφική σχολή Παν/μίου Αθηνών
9-11-2005
Εισαγωγή.
Το ερώτημα σχετικά με την ύπαρξη της Ψυχής καθώς και η προσπάθεια απάντησης του, ξεκινά από πολύ παλιά. Ήδη 3000 έτη πριν την Ιστορική αναγνώριση της ύπαρξης του Χριστού, οι Αιγύπτιοι μεσω της φιλοσοφίας τους προσπαθούν να απαντήσουν στον προβληματισμό. Στην συνέχεια έχουμε ακόμη μια πρώτη αλλά βασική προσέγγιση, μέσω των ποιημάτων του Ομήρου. Το Περί Ψυχής ερώτημα, προέρχεται στην ουσία, από το Περί Ζωής ερώτημα. Τι είναι η ζωή; Από πού πηγάζει; Τι είναι θάνατος; Τι σημαίνει ’’ζούμε’’, Τι είναι η Φύση; Γιατί μπορούμε να συμπεριφερόμαστε; κλπ, είναι ερωτήματα που οδηγούν στην υπόθεση μιας πηγής ζωής. Η Ψυχή είναι σύμφωνα με αυτήν την πίστη και θεωρία, αυτή η πηγή ζωής ολόκληρου του σύμπαντος. Η μελέτη, τώρα, του τι είναι Ψυχή, ποια η ουσία, η προέλευση, το περιεχόμενο της δηλαδή, είναι το αντικείμενο της Ψυχολογίας. Η ΄΄φιλοσοφική ψυχολογία΄΄ εξετάζει θεωρητικά όλα αυτά τα ζητήματα, μεσώ της Μεταφυσικής. Το ψυχολογικό ερώτημα, είναι ακριβώς το ¼ του περιεχομένου του Μεταφυσικούς ζητήματος. Ακολουθούν το οντολογικό ερώτημα, το κοσμολογικό και τέλος το θεολογικό ερώτημα . Με την απάντηση των ψυχολογικών ερωτημάτων, ασχολούνται εμπεριστατωμένα πρώτοι οι Προσωκρατικοί(κατά το λεγόμενο χρονικά) φιλόσοφοι, ακολουθεί ο Σωκράτης και ο μαθητής του Πλάτων, καθώς και ο Αριστοτέλης .
1. Οι Προσωκρατικοί στοχασμοί γύρω από την Ψυχή.
α) Θαλής ο Μιλήσιος εξ Ιωνίας (624-546 π.Χ).
Οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι της Μιλήτου συνηθίζουν να δίδουν μια ορθολογιστική και πνευματική φύση στην Ψυχή. Αυτή, διαφέρει από την ύλη και υπάρχει αυτοτελώς ως μορφή πνευματική. Υπάρχει για να δίδει μορφή στην ύλη, έξω από την ύλη. Συγκεκριμένα ο Θαλής, αν και δεν ασχολείται συστηματικά με το Ψυχολογικό ζήτημα, εντούτοις μέσω των φυσικών διατυπώσεων του σχετικά με τον εξωτερικό φυσικό κόσμο μας, θέτει την βάση της Επιστημονικής μελέτης της Ψυχής μέσω της μεθόδου της λογικής παρατήρησης. Διατυπώνει την ρήση πως, Τα πάντα γύρω μας είναι έμψυχα δείχνοντας την σύνδεση της Ψυχής με την έννοια και το φαινόμενο της Ζωής και της λειτουργίας της. Η διαπίστωση του αυτή προφανώς υποκινείται, από την συστηματική μελέτη των φαινομένων της φύσης, που τον οδηγεί στο συμπέρασμα πως τα πάντα γύρω μας έχουν ζωή. Έτσι για τον Ίωνα φιλόσοφο, η Ψυχή είναι στην ουσία η ίδια η Ζωή.
β) Αναξίμανδρος ο Μιλησιος εξ Ιωνίας (611-545-διχως να είναι σίγουρο- π.Χ).
Για τον Αναξίμανδρο Ψυχή, ως πηγή Ζωής και ύπαρξης των πάντων, είναι η έννοια της δικαιοσύνης. Τα φυσικά στοιχεία(νερό, γη, αέρας, φωτιά) διαμάχονται το ένα το άλλο, προκείμενου κάποιο από αυτά να επικρατήσει, φέροντας όμως καταστροφή του κόσμου μεσώ της ισχύς του. Η δικαιοσύνη λοιπόν, είναι μια έννοια που δύναται να εξασφαλίσει την σχετική ισορροπία μεταξύ των αντίμαχων στοιχείων. Εφόσον η ισορροπία πλέον υπάρχει, το πρώτο για τον Αναξίμανδρο ΄΄ουδέτερο, απεριόριστο, ακαθόριστο΄΄1 φυσικό στοιχείο, το άπειρο, μετατρέπεται στα υπόλοιπα τέσσερα στοιχεία και με τις κατάλληλες επιδράσεις δίδει τελικώς το φαινόμενο της ζωής.
γ) Αναξιμένης ο Μιλήσιος εξ Ιωνίας (585-525-δίχως να είναι σίγουρο- π.Χ).
Ομού με τον Θαλή και τον Αναξίμανδρο, ο Ίωνας φιλόσοφος Αναξιμένης δεν ασχολείται συστηματικά με την Ψυχή. Εντούτοις, διαπιστώνει μέσα από την θεωρία του γύρω από την αρχή του κόσμου , πως Ψυχή, πνοή ζωής-πηγή ζωής του ανθρώπου και της φύσης, είναι ο αέρας ως φυσικό στοιχείο. Έτσι η Γη δημιουργείται από τις συχνές μετατροπές του αέρα, σε νερό και σε χώμα. Κατά συνέπεια όλα τα όντα επάνω στην γη, οφείλουν την ύπαρξη τους στον αέρα6. Αυτός λοιπόν είναι η Ψυχή τους, η αιτία της Ύπαρξης και της ζωής τους.
Με τον Αναξιμένη, κλείνει ο κύκλος των Μιλησίων φιλοσόφων οι οποίοι περιληπτικά, αντιλαμβάνονται την πρώτη πηγή ζωής των πάντων, την Ψυχή, ΄΄…με τρόπο Υλοζωικό(νερό, αέρας…ύλη)΄΄7. Η Προσωκρατική(κατά το χρονικά λεγόμενο) ΄΄φιλοσοφική ψυχολογία΄΄, όμως, δεν ολοκληρώνεται εδώ. Μετά την Υλίκη θεώρηση της Μιλήτου, βαδίζουμε σε μια διαφορετική αντίληψη σχετικά με την πρώτη πηγή ζωής(Ψυχή) που σταδιακά απομακρύνεται από τον Υλισμό:
δ) Πυθαγόρας εκ Σάμου (570-496 π.Χ) και η (κατά τον Αριστοτέλη) σχολή των Πυθαγορείων.
Το πέρασμα από τον Υλισμό, των Ιώνων φιλοσόφων γίνεται με τον Πυθαγόρα τον Σάμο ο οποίος κατά κύριο λόγο έδρασε στον Κρότωνα της κάτω Ιταλίας. Η ερμηνεία της Ψυχής ως πηγή της ζωής, εδώ, γίνεται μέσω των Μαθηματικών και συγκεκριμένα μέσω των αριθμών. Ο αριθμός, είναι η αρχή των όλων. Δίδει την ζωή. Δημιουργεί. Αυτό παρατηρείται στις ανθρώπινες υπάρξεις και σώματα, τα οποία διέπονται από μια τάξη αριθμητική στην οποία και δομούνται8. Ο αριθμός δημιουργείται ως εξής: Αρχικώς υπάρχει η τελεία η οποία δεν έχει κανενός είδους έκταση και διάσταση. Κατά την συνέχεια από την τελεία δημιουργείται μια γραμμή. Η γραμμή, δημιουργεί μια επιφάνεια με αποτέλεσμα τη τελική ύπαρξη ενός αριθμού9: Το 1, το 2, το 10, το 4 κ.ο.κ. Οι αριθμοί, από την δημιουργία τους και έπειτα, αρχίζουν να διαδραματίζουν κυρίαρχο ρόλο εξουσίας σε ολόκληρο το σύμπαν. Δημιουργούν την ζωή(=λειτουργούν δηλαδή, κατά τον Πυθαγόρα, ως Ψυχή) και την εμπλουτίζουν με νόμους. Βασικό μέρος στην Πυθαγόρειο θεωρία, κατέχουν οι ιδιότητες της Ψυχής. Κάτι το οποίο δίδει ζωή, είναι αδύνατο να μην έχει ή να χάνει την ζωή. Κατά τον συλλογισμό αυτό, των Πυθαγορείων, εισάγεται μια βασική ιδιότητα και δυνατότητα της Ψυχής, η έννοια της Μετεμψύχωσης. Η Ψυχή ως αστείρευτη δύναμη ζωής, προέρχεται από κάτι Απόλυτο. Από κάτι Τέλειο και Αθάνατο. Ο Πυθαγόρειος αυτός θεός δίδει στην Ψυχή την ευκαιρία να ομοιωθεί με αυτόν και να επιστρέψει στην αρχική πηγή της(θεότητα…). Έτσι η Ψυχή μετά-βαίνει(Μετεμψύχωση) από σώμα σε σώμα, από ύλη σε ύλη10 είτε Ανθρώπων, είτε Ζωών προκείμενου, μέσω αυτού, να βρει τις πύλες προς την θέωση και τον θεό(προφανώς σε Πυθαγόρειο αριθμητική μορφή θα νοείται ο θεός)11. Ο Πυθαγόρας μαζί με τους μαθητές του, ίδρυσαν την σχολή των Πυθαγορείων. Μετά τον θάνατο του οι μαθητές του, αναλαμβάνουν την διατήρηση της διδασκαλίας του. Από αυτούς διακρίνονται κυρίως οι Αλκμαίων και Φιλόλαος, όχι μόνο για την διδασκαλία των Πυθαγορείων θεωριών αλλά και για την εισαγωγή νέων απόψεων σχετικά με τα μαθηματικά και τις γενικότερες επιστήμες.
Μετά τον θάνατο του Πυθαγόρα και την συνέχιση της διδασκαλίας του, από τους μαθητές εμφανίζεται στην ΄΄Ελέα της Κάτω Ιταλίας, αποικίαν των Φωκέων΄΄12 η σχολή των Ελεατών, με βασικούς εκπρόσωπους τους, Ξενοφάνη τον θεολόγο(570-480 περίπου π.Χ), Παρμενίδη(539-470 περίπου π.Χ) και τον μαθητή του Ζήνων(495 ή 490-430 π.Χ)13. Ο συγγραφέας κρίνει, κυρίως με βάση τις ιστορικό-κριτικές φιλοσοφικές αναφορές14, πως η σχολή της Ελέας δεν προσφέρει μια απάντηση ή θεωρία στο ζήτημα Περί Ψυχής που ερευνούμε, καθώς δεν κάνει συστηματική αναφορά και λόγο επάνω στο ζήτημα μας. Τούτο βέβαια, δεν σημαίνει απόρριψη της σημαντικότητας των Ελεατών φιλοσόφων! Εντούτοις, λόγος Περί Ψυχής γίνεται, εν συνεχεία και κατά την χρονική περίοδο δράσης των Ελεατών ,από έναν άλλο Προσωκρατικό(κατά το χρονικά λεγόμενο) φιλόσοφο, τον Εφέσιο Ηράκλειτο.
ε) Ηράκλειτος εξ Εφέσου (περίπου 544-484 π.Χ).
<<σκοτεινός>> (όπως τον αποκάλεσαν), Εφεσιος φιλόσοφος Ηράκλειτος, δίδει μεσω της θεωρίας του περί δομής του κόσμου, την κατ αυτόν πηγή ζωής, την ερμηνεία της Ψυχής και της σχέσης με τον άνθρωπο, τον κόσμο και τον θάνατο. Για τον Ηράκλειτο, η αρχή του κόσμο και η πηγή της Ζωής είναι ο πόλεμος: ΄΄Πόλεμος πάντων πατήρ. Μέσα στα πράγματα ενοικούν αντίθετες δυνάμεις. Ο σιωπηλός αγώνας μεταξύ των είναι η γενεσιουργός δύναμη των όντων(=Ζωή). Έναν τέτοιο πόλεμο δεν πρέπει να τον αποστέργει κανείς, διότι η ειρήνη θα σήμαινε καταστροφή. Θα ήταν μια μακάβρια ειρήνη χωρίς ζωτικό και δημιουργικό σκοπό: άρρεν και θήλυ παράγουν νέα ζωή, σύμφωνα και φωνήεντα διαμορφώνουν τη γλώσσα….. τοιουτροπως επιτυγχάνεται η ενότητα των αντίθετων, η συμφιλίωση των αντί-κειμένων και η σύνθεση…..΄΄ 15
Ο πόλεμος, λοιπόν, μεταξύ όλων, μεταξύ των πάντων(άνδρας-γυναίκα, φωνήεν-σύμφωνο κλπ) , κατά τον Ηράκλειτο, είναι η αρχή του κόσμου. Η βασική αιτία-πνοή-πηγή Ζωής. Ο πόλεμος για τον Έφέσιο, είναι θεωρητικά η Ψυχή(=πηγή της Ζωής). Εντούτοις, περνά και στις ιδιότητες και στην δομή της ανθρώπινης Ψυχής, δίδοντας της βέβαια καθαρά μεταφυσικό χαρακτήρα. Η Ψυχή έχει τεράστιο εύρος και βάθος. Για τον Ηράκλειτο σκοπός του ανθρώπου, είναι η ανακάλυψη του εαυτού του, η ανακάλυψη όλου αυτού του συνεχούς Ψυχικού βάθους μέχρις το τέλος του(βλέπε την γνωστή ρήση του: ΄΄Εδιζησάμην εμεωυτόν΄΄= Αναζήτησα τον εαυτό μου!). Ο φιλόσοφος βέβαια τονίζει, πως το ταξίδι για την πλήρη ανεύρεση του τέλους, τω ορίων της Ψυχής, είναι δύσκολο, μάλλον ακατόρθωτο από τον άνθρωπο(΄΄Τα έσχατα σύνορα της Ψυχής, όσο και αν προχωρήσεις, δεν θα δυνηθείς να τα ευρείς οποιαδήποτε μέθοδο κι αν ακολουθήσεις. Τόσο βαθειά είναι η ουσία της΄΄16…). Στην συνέχεια ο Ηράκλειτος προβαίνει στην αναλυτική παρουσίαση των ιδιοτήτων, των συστατικών, της προέλευσης και της κατάληξης της Ψυχής. Η Ψυχή, αποτελείται -είναι- από το πυρ. Την φωτιά. H Ψυχή για να συνεχίσει να υπάρχει, πρέπει να μένει στέγνη, γεμάτη φωτιά17. Τότε, το σώμα που την κατέχει παρουσιάζει μια σειρά αρετών(=δύναμη, θάρρος, ανδρεία κ.α.). Σε αντίθετη περίπτωση: ΄΄…ανήρ οκόταν μεθυσθη άγεται υπό παίδος ανήβου, σφαλλόμενος, ουκ επαΐων όκη βαίνει, υγρήν την ψυχήν έχων΄΄18. Όταν αρχίσει να υγραίνεται(ακόμα και από εξωτερικούς παράγοντες όπως φαίνεται, ποτό!) αρχίζει και ο σταδιακός θάνατος(έλλειψη αισθήσεων, αδυνατότητα κρίσης, εκφυλισμός, κλπ). Η Ψυχή βιώνει τον θάνατο, όταν μετατραπεί πλήρως σε νερό19. Όταν χάσει την δυνατότητα του πυρός. Επειδή η Ψυχή, χρησιμοποιεί το σώμα ως ΄΄καταφύγιο΄΄, όταν αυτή υγρανθεί, μετατραπεί σε νερό, κατά συνέπεια το σώμα αρχίζει να παγώνει, χάνοντας την δυνατότητα πυρός. Με αυτόν του τον συλλογισμό ο Εφέσιος φιλόσοφος ολοκληρώνει την ΄΄φιλοσοφική ψυχολογία΄20΄ του δίδοντας στην Ψυχή έναν χαρακτήρα σχέσης με την Φύση(φυσικοί νόμοι, φυσικά στοιχεία όπως νερό, φωτιά κ.α) και με τον Πόλεμο.
στ) Εμπεδοκλής εκ του Ακράγαντα της Σικελίας (490-430 π.Χ).
Ο Εμπεδοκλής, όντας κατά βάση φυσικός φιλόσοφος, αποπειράται να ερμηνεύσει την δημιουργία και λειτουργία του κόσμου και να δώσει απάντηση στο ψυχό-λογικό ερώτημα ως ερώτημα, 1ον από πού πηγάζει η Ζωή και 2ον ποια και τι είναι, η πηγή Ζωής(=Ψυχή) του ανθρώπου. Ο Ακραγαντίνος φιλόσοφος έχει μια ΄΄συνθετική-συνδυαστική θεώρηση΄΄21 σχετικά με τον κόσμο. Η θεώρηση αυτή απορρίπτει, κατ αρχάς, την ύπαρξη ενός μόνο θεμελιώδους στοιχείου ως πρώτου αίτιου και πηγής δημιουργίας. Αντ΄ αυτού, και σε αντίθεση με τους προηγούμενους φιλοσόφους, ο Εμπεδοκλής θέτει ΄΄τέσσερα στοιχεία αρχέγονα, ριζώματα, ως αρχήν του κόσμου΄΄22: Αυτά είναι, το πυρ, το ύδωρ, ο αήρ και η γη. Τα τέσσερα αυτά στοιχεία, στο έργο <<Περί Φύσεως>> του φιλοσόφου, παρουσιάζονται με θεϊκή μορφή. Ως οι Ολύμπιοι θεοί. Ο Ζευς(Δίας) είναι το πυρ. Η Νήστις είναι το ύδωρ. Η Ήρα ο αήρ και ο Αιδωνεύς η γη. Τα στοιχεία έχουν την δυνατότητα να μπορούν να ΄΄αναμειγνύονται΄΄ και να κινούνται σε δυο δυνατές κατευθύνσεις: Την απωθητική και την ελκυστική. Αντιστοίχως τα ονομάζει, Νείκος και Φιλότητα23. Και εδώ δίδει το φιλοσοφικό ορισμό της Ψυχής. Πνοή-πηγή Ζωής και δημιουργίας του Κόσμου(=Ψυχή) είναι ο συνδυασμός(μείξη) των τεσσάρων θεϊκών στοιχείων καθώς και οι χρονικές περίοδοι Νείκους και Φιλότητας μεταξύ τους. Για την διασφάλιση του κόσμου και την μη-καταστροφή, έχουν τεθεί όρια και μέτρα μεταξύ του Νείκους και της Φιλότητας. Αν και υπάρχουν περίοδοι που το ένα υπερισχύει του αλλού(αντίστοιχα κάθε φορά), εντούτοις τα όρια ποτέ δεν δύνανται να ξεπερασθούν ώστε να επέλθει η καταστροφή. Εκτός αυτών, ο φιλόσοφος μεταβαίνει και σε μια ΄΄ειδική΄΄ μελέτη του τρόπου λειτουργίας της Ζωής, της Ψυχής, του ανθρώπου. Για αυτόν, μεγάλη σημασία λαμβάνουν οι ανθρώπινες αισθήσεις και ο τρόπος με τον οποίον αντιλαμβάνονται τον έξω από τον φορέα τους(=άνθρωπος) κόσμο. Στους <<Καθαρμούς>> συγκεκριμένα, ο Εμπεδοκλής κάνει λόγο για την ΄΄άσχημη Μοίρα της ανθρώπινης Ψυχής, η οποία από το στάδιο της πρωταρχικής Ευδαιμονίας εκπίπτει στην περιοχή της απογνώσεως και της περιπλανήσεως ως την ευλογημένη ώρα του εξιλασμού της24(=προφανώς εννοεί τον θάνατο-σημείωση δική μου-). Η Ψυχό-λογία του Εμπεδοκλή, συχνά έχει χαρακτηρισθεί ως ΄΄Εσχατολογική΄΄25και ως ΄΄δαιμονολογία΄΄26 από τους εκάστοτε μελετητές, λόγω του περιεχομένου της(=πνοή ζωής οι τέσσερις θεϊκές δυνάμεις-στοιχεία, αρκετά πεσιμιστική διάθεση σχετικά με την ανθρώπινη Ψυχή, λόγος περί θανάτου ως λύτρωσης κ.α.).
η) Αναξαγόρας ο Κλαζομένιος (500-428 π.Χ).
Ο Αναξαγόρας ξεκινά την θεωρία του, αναφερόμενος στην αρχική πηγή Ζωής και δημιουργίας. Θεωρεί πως για να προκληθεί ένα δημιούργημα(κόσμος, Σύμπαν κλπ) είναι αναγκαία η ΄΄μείξη και ο διαχωρισμός των στοιχείων και κατά συνέπεια δεν υπάρχει γένεση και φθορά΄΄27, ομού δηλαδή με τον Εμπεδοκλή. Τα στοιχεία που συνδυάζονται και αναμειγνύονται, όμως, δεν είναι συγκεκριμένα αλλά ΄΄…άπειρα και πλήθος και σμικρότητα…΄΄28. Ο συνδυασμός, οδηγεί στην ύλη, στον κόσμο. Η Ύλη σαν βασικά και κύρια συστατικά, αποτελείται από <<σπέρματα>> όπως τα ονόμασε ο ίδιος ο Αναξαγόρας. ΄΄Σπέρματα απείρου μικροτητος και παντός είδους, χρώματος ή οσμής και γεύσεως, υπό την μορφην απείρως μικρών και ουδέποτε ελαχίστων συστατικών μορίων… υφίστανται εξ αρχής σε όλα μέσα τα πράγματα(σαρξ, τρίχες, χρυσός, οστά κ.α)29. Aυτή λοιπόν είναι η Ψυχή, ως αρχή Ζωής, κατά τον Αναξαγόρα: Ο συνδυασμός των διάφορων στοιχείων προκείμενου να δοθεί, η ζωή, η ύλη, ο κόσμος, το σύμπαν. Εκτός αυτών ο Κλαζομένιος φιλόσοφος, εντρυφεί περισσότερο στην έννοια της δημιουργίας, με την αναφορά του στον Νου δίδοντας έναν καθαρά Ψυχολογικό-πνευματικό ορισμό. Ο Νους, είναι μια νοητική αρχή. Είναι η πρώτη αιτία. Η έννοια του Νου είναι αρκετά συναφής με αυτήν της λογικής. ΄΄Ο Νους είναι αμιγής και τα κινεί όλα σκοπίμως. Ο χαρακτήρας του είναι τελολογικός…΄΄ και ΄΄…εν παντί παντός μοίρα ένεστι πλην νου, έστιν οισι δε και νους ένι…΄΄29. Ο Νους, έχει χαρακτήρα πνευματικό, άϋλο. Δεν έχει καμία σχέση με την ύλη. Την ΄΄αντιστρατεύεται΄΄30.
Αν και ο Αναξαγόρας, δεν ασχολείται συστηματικά και ειδικά με την έννοια της Ψυχής, ως ξεχωριστή οντότητα κλπ, εντούτοις ο συγγραφέας τον αναφέρει λόγω της μελέτης στην αρχική πηγή Ζωής31, κάτι που στην ΄΄φιλοσοφική ψυχολογία΄΄32, που εξετάζουμε στην Αρχαιότητα, έχει τον όρο και την σημασία της Ψυχής.

Η ΄΄φιλοσοφική ψυχολογία΄΄33, μετά την συμβολή του Αναξαγόρα, μας οδηγεί σε μια άλλη χρονική περίοδο. Στην χρονική περίοδο, των Ατομικών φιλοσόφων. Οι <<ατομικοί φιλόσοφοι>> είναι ο Λεύκιππος και ο μαθητής του Δημόκριτος, οι οποίοι στο πλαίσιο της θεωρίας τους σχετικά με την δομή της ύλης, διατύπωσαν, κατά συνέπεια, την δική τους Ψυχό-λογία.
θ) Λεύκιππος ο Μιλήσιος (ακμάσας γύρω στα 440/435 π.Χ) και ο Δημόκριτος ο Αβδηρίτης (460-370 π.Χ, δεν είναι σίγουρο).
Ο Λεύκιππος και ιδίως ο Δημόκριτος είναι εκείνοι οι οποίοι, στο πλαίσιο ερμηνείας της ύλης και των υλικών σωμάτων(=του κόσμου δηλαδή-σημείωση δική μου-), διατυπώνουν την ρηξικέλευθη και άκρως επιστημονική, Ατομική θεωρία. Η ύλη αποτελείται από ά-τομα. Τα ά-τομα είναι σωματίδια τα οποία είναι ΄΄αμετάβλητα, αδιαίρετα, άτμητα΄΄…
και …΄΄η πολλαπλότητα του κόσμου των φαινομένων εξηγείται από το διαφορετικό σχήμα, τη διαφορετική τάξη και θέση ή τροπή των πολύπλοκα συνδεδεμένων ατόμων…΄΄ 34. Τα άτομα κινούνται μέσα σε έναν κενό χώρο, και με …΄΄τις αλλεπάλληλες συγκρούσεις τους, δημιουργούν, καινούργιους συνδυασμούς και νέες μορφές σωμάτων…΄΄35. Οι δυο φιλόσοφοι εξηγούν με αυτόν τον τρόπο την Ψυχή, ως έννοια πηγής ζωής, και τον υλικό κόσμο. Εκτός αυτών, ο Δημόκριτος προβαίνει σε μια πιο συστηματική ανάλυση της ανθρώπινης Ψυχής(και γενικότερα…), σε μια συστηματική Ψυχό-λογία, μεσώ της ατομικής θεωρίας στο συνολικό κοσμοείδωλο του. Αρχικά, δίδεται η δομή, το περιεχόμενο, τα συστατικά της Ψυχής. ΄΄Η ψυχή αποτελείται από άτομα σφαιροειδή, όμοια προς τα μικρά ξισματα τα ορατά εις τας ακτίνας του ηλίου, αίτινες εισέρχονται εις μέρος σκοτεινόν…΄36΄. Η ψυχή, ως οντότητα, αποτελείται δηλαδή, από τα ίδια συστατικά της ύλης. Αποτελείται, από ά-τομα. Αυτά έχουν ένα ιδιαίτερο σχήμα. Λεπτό και σφαιροειδές. Η Ψυχή, για τον Δημόκριτο, είναι η πηγή ζωής. Σκεπτόμενος, στην Ατομική θεωρία, τι είναι αυτό που κάνει τα σωματίδια(ά-τομα) να κινούνται στον κενό χώρο αναπτύσσοντας ταχύτητα και συγκρουόμενα να δίδουν υλικές μορφές και ζωή, καταλήγει πως αυτή η δύναμη, που προκαλεί την κίνηση, είναι η Ψυχή. Τα ά-τομα που αποτελούν την Ψυχή, δίδουν ζωή στο σώμα, μεσώ της μεταφοράς εκ του αέρος37. Το σώμα(ύλη) δημιουργείται από τις συγκρούσεις των σωματιδίων και λαμβάνει, δηλαδή, ζωή πάλι μεσώ των Ψυχικών σωματιδίων(ά-τομα της Ψυχής). Αυτό ισχύει για ολόκληρη την φύση. Η Ψυχή έχει τον μόνο ζωοποιό ρόλο και δυνατότητα στο όλο σύμπαν. Όλη η ύλη δίχως αυτήν, δεν έχει καμία απολύτως δυνατότητα ζωής. Εξ ου και η γνωστή ρήση του Δημοκρίτου: ΄΄Οι άνθρωποι πρέπει να προσέχουν περισσότερο την Ψυχή, παρά το σώμα.΄΄ Καθώς τα (ψυχικά) σωματίδια, συγκεντρώνονται για να δώσουν ζωή στην ύλη, κάποια από αυτά σχηματίζουν μια μεγάλη μάζα η οποία ονομάζεται διάνοια38. Είναι η δυνατότητα του ανθρώπου να μάθει, να κατακτήσει την γνώση. Εκτός της διανοίας, υπάρχει και άλλος τρόπος γνώσης. Οι αισθήσεις. Εδώ ο Δημόκριτος, αναδεικνύει για άλλη μια φορά την δύναμη της Ψυχής. Λέγει χαρακτηριστικά, όπως διασώζονται από τον Σέξτο τον Εμπειρικό: …΄΄Γνώμης δε δύο εισίν ιδέαι, η μεν γνησίη, η δε σκοτίη. και σκοτίης μεν τάδε σύμπαντα, όψις, ακοή, οσμή, γεύσις, ψαύσις. η δε γνησίη, αποκεκριμένη δε ταύτης…΄΄ και …΄΄όταν η σκοτίη μηκέτι δύνηται μήτε ορην… τότε επιγίγνεται η γνησίη άτε όργανον έχουσα του νωσαι λεπτότερον…΄΄39. Η <<σκοτεινή γνώση>>, είναι η γνώση που προσφέρουν οι αισθήσεις(αφή, ακοή κλπ) ενώ η <<καθαρή γνώση>> η γνήσια είναι αυτή που πηγάζει από την διάνοια. Και τούτο γιατί, προφανώς, η διάνοια συντίθεται από την Ψυχή ως μοναδική πηγή ζωής. Η Ψυχή, τέλος, μπορεί να προσφέρει δυνατότητα ίασης των προβλημάτων (υγείας) του σώματος(=πρόκειται όπως φαίνεται για μια μορφή αθανασίας της Ψυχής κατά τον Δημόκριτο-σημείωση δική μου-).
ι) Η περίοδος των Σοφιστών. Σοφιστική (ακμή 460- μέχρι τον κλασσικό αντίλογο 40του Σωκράτη και των μαθητών του).
Μετά τους ατομικούς Λεύκιππο και Δημόκριτο, έρχεται η χρονική περίοδος φιλοσοφικής και ψυχολογικής δράσης των Σοφιστών. Οι Σοφιστική, διατυπώνει κάποιες αρχές οι οποίες βασίζονται στον προβληματισμό της σχέσης ανθρώπου-κόσμου. …΄΄Η Σοφιστική για πρώτη φορά θέτει ως αρχή το υποκείμενο: τον άνθρωπο και όχι τον κόσμο. Η απόλυτη προτεραιότητα του εμπειρικού υποκείμενου-η αντίληψη δηλ. ότι το προσωπικόν <<εγώ>> θα μπορούσε αυθαίρετα να καθορίσει τι είναι αληθές, δίκαιον, αγαθόν ή καλόν-αποτελεί τη θεωρητική βάση της Σοφιστικής. Πρόκειται για ένα διαφωτίζοντα στοχασμό…΄΄41. Όπως φαίνεται οι Σοφιστές, διατυπώνοντας αρχικά κάποιες γενικές αρχές, δίδουν μια κατά το δυνατόν επιστημονική απόπειρα ορισμού της έννοιας της Ψυχής και μια πιο συστηματική-επιστημονική Ψυχό-λογία! Η σχέση <<άνθρωπος-κόσμος>> καθορίζεται με βάση τον άνθρωπο. Ο τελευταίος είναι αυτός πω δίδει την δική του ερμηνεία στην εξωτερική πραγματικότητα. Αυτός ορίζει το αληθές, δίκαιο, καλό, κακό κ.ο.κ. Εξ΄ου και η αρχή των Σοφιστών, πως …΄΄δεν υπάρχει μια, αντικειμενικώς αναγνωρισμένη, αλήθεια, αλλά πολλές αλήθειες…΄΄42. Η αλήθεια συλλαμβάνεται από τον άνθρωπο, διαφορετικά κάθε φορά. Εδώ έρχεται η ομολογουμένως ρηξικέλευθη και πολύ προοδευτική Ψυχό-λογική άποψη των Σοφιστών, που αργότερα θα αποτελέσει θεμέλιο στοχασμού για την σύγχρονη τότε επιστημονική, πλέον, Ψυχολογία: Οι αισθήσεις μας, είναι αυτές που δίδουν την δυνατότητα να γνωρίσουμε την εξωτερική πραγματικότητα. …΄΄παρά τάς αισθήσεις ου ψυχή…΄΄43 λέγουν χαρακτηριστικά. Η Σοφιστική, δεν ασχολείται όπως προείπαμε τόσο με την ΄΄φιλοσοφική ψυχολογία΄΄ αλλά συστηματοποιεί την έννοια της Ψυχολογίας. Για τον λόγο αυτό, στην σκέψη των Σοφιστών, θα βρούμε σπέρματα της έννοιας της <<Ψυχολογίας της μάζας ή του όχλου>>, όσο παράξενο και αν φαίνεται τούτο στον αναγνώστη! Οι Σοφιστές δεν ενδιαφέρονται τόσο στο να βρουν ποια είναι η αλήθεια κλπ, όσο ΄΄για την πειθώ, για το πώς θα πείσει(ο άνθρωπος που ασχολείται με την Σοφιστική, εννοεί-σημείωση δική μου-) τους άλλους ότι εκείνο που υποστηρίζει είναι ακριβές…΄΄44. Αυτός που καταφέρνει να πείσει την μάζα, το κοινό, που τον παρακολουθεί είναι ο κερδισμένος. Εκτός αυτών από τους βασικούς εκπρόσωπους της Σοφιστικής, μόνο ένας ήταν αυτός που μελέτησε ακόμα πιο συστηματικά την έννοια της Ψυχής και του Ψυχολογικού ερωτήματος. Ας αναφέρουμε, όμως, πρώτα τους εκπρόσωπους, χάριν ιστορικής ακρίβειας: Πρωταγόρας ο Αβδηρίτης (480-411 δίχως να είναι σίγουρο, π.Χ), Πρόδικος ο Κείος (η ακμή του παρουσιάζεται γύρω στα 400 π.Χ), Ιππίας ο Ηλείος (ομού με τον Πρόδικο, η ακμή γύρω στα 400 π.Χ), Αντιφών ο Αθηναίος (σύγχρονος της περιόδου του Σωκράτη) και τέλος ο Γοργίας ο Λεοντίνος (483-375 π.Χ) ο οποίος ασχολήθηκε ακόμα πιο συστηματικά με την έννοια της Ψυχής, και τον οποίο θα εξετάσουμε αμέσως τώρα.
κ) Γοργίας ο Λεοντίνος (483-375 π.Χ).
Ο Γοργίας ξεκινά, αρχικά, διατυπώνοντας μια οντολογία. Η οντολογία του είναι διαφορετική, όμως, από τους άλλους φιλόσοφους. Περιέχει ιδέες, της μετά από αιώνες ξανά-εμφανιζόμενης και ακμάζουσας, Μηδενιστικής φιλοσοφίας . Ο Γοργίας, εισαγάγει τον Οντολογικό, Γνωσιολογικό, Ηθικό, μηδενισμό45. Στην φιλοσοφία του, εμφανίζεται και ΄΄φιλοσοφική ψυχολογία΄46΄(=η Ψυχή ως πηγή δηλαδή ζωής), αλλά και συστηματική, επιστημονική θα λέγαμε, αναζήτηση του Ψυχολογικού ερωτήματος, της Ψυχολογίας, του ανθρώπου. Αρχικά, …΄΄Ουδέν έστιν, ει και έστιν ακατάληπτον ανθρώπω, ει και καταληπτόν, αλλα τοί γε ανέξοιστον και ανερμήνευτον τω πέλας…΄΄47. Εδώ ο διανοητής εμφανίζει έναν ακραίο ΄΄σχετικισμό και σκεπτικισμό΄48΄, αμφισβητώντας τα μέχρι τότε δεδομένα. Για αυτόν, το ζήτημα αναζήτησης ύπαρξης του όντος είναι αδιάφορο. Αρνείται το όν(=Οντολογικός μηδενισμός, όπως αναφέρθηκε) και αποδέχεται το μη-όν, ΄΄φανερά επηρεασμένος από τον Ζήνωνα…βυθίζεται σε έναν θρηνώδη σκεπτικισμό΄΄…49 Ο ανθρώπινος νους, συνεχίζει, δεν δύναται να κατακτήσει την γνώση και το όν. Είναι πλήρως αδύναμος. Η λογική δύναμη, του ανθρώπου δεν έχει καμία άξια, δεν βοήθα σε τίποτε αφού συνεχίζει να <<μην ανοίγει τις πόρτες>> στην γνώση του οντος. Αυτό ισχύει καθώς, …΄΄Ο Γοργίας αρνείται τις προϋποθέσεις της γνώσεως: την ύπαρξη κανόνων, σύμφωνα με τους οποίους επιχειρούμε τις αποδείξεις και εξάγουμε συμπεράσματα΄΄(=Γνωσιολογικός μηδενισμός)50. Τέλος, ο Λεοντίνος φιλόσοφος απορρίπτει κάθε μορφή Ηθικής αξίας. Το <<δίκαιο>>, είναι το ΄΄φυσικό δίκαιο΄΄, το δίκαιο δηλαδή του ισχυρού ο οποίος υπερισχύει …΄΄για πλεονεξία και επικράτηση…΄΄51(=Ηθικός μηδενισμός). Από πλευράς λοιπόν, φιλοσοφικής ψυχολογίας, Ψυχή, πηγή Ζωής, λογικά είναι το μηδέν!
Εκτός αυτών, ο Γοργίας προβαίνει και σε μια συστηματική Ψυχολογία-ερμηνεία Ψυχής-, που για την άποψη του συγγραφέα, μπορεί να χαρακτηρισθεί ως προάγγελος της επιστημονικής ερμηνείας της ανθρώπινης Ψυχής (Ψυχό-λογία) του 20ου αιώνα. Λέγει: …΄΄ψυχής αμαρτήματα, δόξης απατήματα…΄΄52. Για τον Γοργία, η ΄΄δόξα΄΄53 είναι η βασική αιτία κακοδαιμονίας της Ψυχής. Η ΄΄δόξα΄΄ είναι αυτή, επιπλέον, που συμβουλεύει τις ενέργειες του κάθε ανθρώπου(…΄΄σύμβουλον τη ψυχή…΄΄54). Όσον αφορά την δομή και το περιεχόμενο της Ψυχής, φαίνεται να τα εξηγεί υιοθετώντας την θεωρία του Προσωκρατικού Ηράκλειτου. Η Ψυχή αποτελείται από μια αναλογία φωτιάς και υγρασίας. Η αναλογία αυτή καθορίζει, και την συμπεριφορά του ανθρώπου. Εδώ παρουσιάζεται η σχέση Ψυχής-σώματος(=συμπεριφορά του ανθρώπου, ολικά) αλλά και η επήρεια της ύλης στην Ψυχή: Οι άνθρωποι οι οποίοι επιθυμούν να είναι υγιείς, να έχουν πνευματικά και σωματικά χαρίσματα, κατά τον Γοργία, πρέπει να διατηρούν την φωτιά, το πυρ55, συνεχώς ενεργό προκείμενου η υγρασία, το ύδωρ, να μην υπερισχύσει. Το ύδωρ, μπορεί να συγκρατηθεί με συνεχείς περίπατους και υγιεινό φαγητό(=η επίδραση της ύλης στο πνεύμα, Ψυχή). Οι άνθρωποι, οι οποίοι δεν διατηρούν το πυρ, στην Ψυχή τους, αλλά αντιθέτως αφήνουν την υγρασία να υπερισχύσει, υπολειτουργούν. Ονομάζονται, από τον Γοργία …΄΄ηλίθιοι…΄΄. Οι άνθρωποι αυτοί χάνουν τις δυνατότητες τους τόσο στο πνεύμα ως και στο σώμα(ύλη). Μια πραγματική δυστυχία ή …΄΄μανίη…΄΄ για έναν άνθρωπο είναι, κατά τον φιλόσοφο, μια πλήρως υγρή Ψυχή56. Απόλυτα συστηματοποιημένα(τείνοντας επιστημονικά), μιλάει ο Γοργίας για την πειθώ και την επίδραση στην Ψυχική κατάσταση των ανθρώπων(πλήθος). …΄΄Η ρητορική, ως τέχνη πειθούς, μπορεί να <<ψυχαγωγήσει>>, δηλ. να χειραγωγήσει σε βαθμό υποβολής τα πλήθη και να χρησιμεύσει ως θεραπευτήριο φάρμακο ή ως δηλητήριο για τις μάζες, οι οποίες είναι δυνατό να φθάσουν σε βαθμό παραισθήσεως ή παραληρήματος…΄΄57. Ως γνωστής και εφαρμοστής της Σοφιστικής και της ρητορικής της, ο φιλόσοφος εισαγάγει την έννοια της ΄΄Ψυχολογίας των μαζών΄΄58 που δεκάδες αιώνες αργότερα θα μελετηθεί και θα (ξανά) παρατηρηθεί. Η επίδραση της πειθούς στην Ψυχή του πλήθους θεωρεί, εκτός των προηγούμενων, ο Γοργίας, πως …΄΄με τις έντονες αντιδράσεις, συμπόνοια και φόβο, λειτουργεί καθαρτικά…΄΄ και …΄΄η εικαστική τέχνη αφυπνίζει ποικίλα αψιθυμικά συναισθήματα, όπως μια όμορφη διανοητική σύλληψη και ενέργεια και επιδρά ηθικοπλαστικά…΄΄59.
Με τον Γοργία τον Λεοντίνο, κλείνει ο κύκλος των (κατά τα χρονικά λεγόμενο) Προσωκρατικών φιλοσόφων. Από εδώ και έπειτα, έρχεται η κλασσική περίοδος60, με έναν από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους που γνώρισε ποτέ η φιλοσοφική ιστορία, με τον διδάσκαλο Σωκράτη, καθώς και με τους μετά από αυτόν, σημαντικότατους φιλοσόφους όπως ο μαθητής του Πλάτων και ο Αριστοτέλης. Στο Περί Ψυχής ερώτημα οι τρεις αυτοί φιλόσοφοι, κυρίως, δίδουν κυριολεκτικά την βάση της μελέτης. Σημαντικό είναι δε, πως εκτός από την φιλοσοφική ψυχολογία τους, διατυπώνουν περισσότερο συστηματικά από όλους τους προηγουμένους, την Εμπειρική Ψυχολογία. Μελετούν τις επιδράσεις της <<Ψυχής>> στην συμπεριφορά του ανθρώπου, στις αισθήσεις του…σε όλο του το <<είναι>>. Η Εμπειρική Ψυχολογία, τόσο του Σωκράτη όσο του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, θα συμβάλλει στην ,μετά από δεκάδες αιώνες, εμπειρική-επιστημονική απάντηση του Περί Ψυχής ερωτήματος από τους επιστήμονες61. Όπως φαίνεται, η διαύγεια του πνεύματος των φιλοσόφων της κλασσικής περιόδου, είναι τεράστια και άξια να μελετηθεί μέσα στις γραμμές μας! Με την μελέτη των απαντήσεων που δόθηκαν στο Περί Ψυχής ερώτημα, από τον Σωκράτη μέχρι και τον Αριστοτέλη, θα ολοκληρώσουμε το Πρώτο Κεφαλαίο, παρουσιάζοντας ,στην ουσία, την βάση όλων των μετέπειτα θεωριών.
2. Η Κλασσική Περίοδος(450-315 π.Χ): Από τον Σωκράτη, έως και τον Αριστοτέλη. Οι στοχασμοί γύρω από την Ψυχή.
α) Σωκράτης εξ Αθήνας (470-399 π.Χ).
Ο συγγραφέας κρίνει πως είναι απαραίτητα ορισμένα πολύ περιληπτικά στοιχεία σχετικά με τη γενικότερη ζωή, του μεγάλου Διδασκάλου και θεμελιωτή της επιστημονικής ερευνάς και μεθοδολογίας, προς ένδειξη σεβασμού πριν αναφέρουμε τις απόψεις του για το Περί Ψυχής ερώτημα: Ο Σωκράτης ήταν υιός του Σωφρονίσκου, γλύπτη στο επάγγελμα, και της Φαιναρέτης, μαίας στο επάγγελμα. Ο ίδιος, όπως ιστορικά φαίνεται, δεν εγκατέλειψε σχεδόν ποτέ την Αθηνά. Παντρεύτηκε την Ξανθίππη και απέκτησε μαζί της τρία παιδία. Όλη η θεωρία του δεν καταγράφηκε ποτέ από τον ίδιο. Τα όσα μέχρις σήμερα μας διασώζονται κατεγράφησαν από τους δυο, κύριους, μαθητές του, τον Πλάτωνα και τον Ξενοφώντα. Ο Σωκράτης απετέλεσε την βάση της φιλοσοφίας, παρά το γεγονός πως δεν την είχε σπουδάσει σε κάποια, τότε, σχολή των Αθηνών. Εισήγαγε έννοιες που υποστήριζαν τον άνθρωπο ως οντότητα, όπως το περίφημο <<γνώθι σαυτόν>>, δηλαδή <<να γνωρίζεις τον εαυτό σου>> παρουσιάζοντας την έννοια της αυτογνωσίας. Μίλησε για την Ηθική, την Αρετή, την Ευδαιμονία, τον τρόπο εύρεσης της Αλήθειας. Ο τρόπος αυτός ορίζεται από την εξαίσια μαιευτική του μέθοδο και την Σωκρατική ειρωνεία, σύμβολα της διαλεκτικής και της μετέπειτα επιστημονικής έρευνας. Εντούτοις ο Διδάσκαλος, παρά το περίλαμπρο έργο του, βίωσε την Κρατική περιφρόνηση. Έπεσε θύμα της θρησκευτικής, θεοκρατικής Κρατικής εξουσίας: …΄΄Σε ηλικία περίπου 70 ετών, αναγκάστηκε να παρουσιαστεί στο δικαστήριο για να υπερασπιστεί τις ιδέες του αλλά και την ίδια του την ζωή…Σύμφωνα με το κατηγορητήριο, ήταν ένοχος γιατί δεν πίστευε στους θεούς στους οποίους πίστευε η πόλη του, αλλά σε καινά δαιμόνια, σε νέες θεότητες, και διέφθειρε τους νέους. Η ποινή που πρότειναν οι κατήγοροι του(οι δικαστές Άνυτος, Μέλητος και Λύκων-σημείωση δική μου-) ήταν θάνατος!…΄΄1. Ο Σωκράτης, παρά την δυνατότητα διαφυγής που του δόθηκε από τους μαθητές του, πέθανε το 399 π.Χ, εφαρμόζοντας για ακόμη μια φορά την Ηθική φιλοσοφία του στην ζωή του. Ακόμα και στον θάνατο.
Ο Σωκράτης ,εκτός των άλλων, διδάσκει και απαντά στο Περί Ψυχής ερώτημα όπως μας διασώζεται κυρίως από τον μαθητή του Ξενοφώντα. Ο Διδάσκαλος τονίζει πως η Ψυχή του κάθε ανθρώπου, απεικονίζεται στα μάτια του. Στα Απομνημονεύματα ΄΄ο Σωκράτης ζητά από ένα ζωγράφο να του ζωγραφίσει τον χαρακτήρα της ψυχής(το ήθος της ψυχής) τόσο καλά όσο θα ζωγράφιζε και την εικόνα ενός σώματος. Αυτό ο χαρακτήρας της ψυχής(ήθος ψυχής) φαίνεται στα μάτια…΄΄2. Εκτός αυτών, ο Ξενοφών διατυπώνει στο ίδιο βιβλίο του πως, …΄΄για τον Σωκράτη η ψυχή είναι αυλή, αόρατη, κυριαρχεί, ελέγχει και δίδει ζωή στο σώμα…΄΄3. Η σχέση <<σώμα-ψυχή>> δεν είναι αντιθετική αλλά συμπληρωματική. Το ένα μέρος συμπληρώνει το άλλο για να επικρατεί η σωφροσύνη του ανθρώπου, όπως έλεγε. Εδώ ο φιλόσοφος εισαγάγει την έννοια της αυτογνωσίας και του αυτοέλεγχου σε συνδυασμό με την Ψυχή4. <<Γνώθι σαυτόν>> όπως προείπαμε, ήταν μια από τις βασικές του ρήσεις. Η γνώση του εαυτού μας θα οδηγήσει και στην δυνατότητα έλεγχου του εαυτού μας. Η διαδικασία αυτή είναι απαραίτητη καθώς …΄΄χωρίς αυτήν την σύλληψη δεν είναι δυνατόν(κατά τον Σωκράτη-σημείωση δική μου-) να επιτύχει κανείς στην ζωή, να ευδαιμονήσει φθάνοντας <<εις ψυχής θεραπεία>>…΄΄5. Η αυτογνωσία και ο αυτοέλεγχος, λοιπόν, εξασφαλίζει την θεραπεία της ψυχής. Ο ίδιος, όπως διασώζεται, ΄΄έτρωγε τόσο ώστε να αισθάνεται ευχάριστα, έπινε μόνον όταν διψούσε,… συγκρατούσε τις σεξουαλικές ορμές κλπ…΄΄6. Βασική του έννοια, όπως δηλαδή φαίνεται, ήταν να διατηρεί ο άνθρωπος την Ισορροπία μεταξύ <<σώματος-ψυχής>>. Εκτός αυτών ο Ξενοφών από τα Απομνημονεύματα, μας διασώζει τον λόγο του Σωκράτη σχετικά με την περιγραφή προέλευσης και σκοπού της Ψυχής. …΄΄Ο θεός έδωσε στον άνθρωπο την ψυχή, για να αναγνωρίζει την ύπαρξη των θεών, για να προστατέψει το εαυτό του από την βουλιμιά, την διψά, την ζεστή, το κρύο, την ασθένεια και την αδυναμία, για να ασκήσει τον εαυτό του στην γνώση, και να θυμάται τι είδε, άκουσε, και έμαθε…΄΄7. Ο φιλόσοφος αποδίδει τις ιδιότητες της μνήμης, της αίσθησης και της νόησης ως ιδιότητες που ο άνθρωπος κατέχει μέσω της Ψυχής του. Ο άνθρωπος στην καθημερινή του ζωή, συναντά εμπόδια που του στερούν την μετάδοση της γνώσης και θεραπείας της Ψυχής του. Τέτοια, για τον Διδάσκαλο, είναι η αδράνεια και η νωθρότητα. Είναι ο άκρατος ηδονισμός. Λέγει χαρακτηριστικά: …πονηρός δ΄ έστιν εκείνος ο εραστής ο πάνδημος, ο του σώματος μάλλον ή της ψυχής ερων8…Ο άνθρωπος, που χάνει το έλεγχο και την ισορροπία μεταξύ <<σώματος-ψυχής>> χάνει και την δυνατότητα της σωφροσύνης.
Με αυτό τελειώνει η θεωρητική αλλά και εμπειρική Ψηχό-λογία του Σωκράτη. Μετά από αυτόν, έρχονται προς πρόσθεση θεωριών, ιδίως στο Περί Ψυχής ερώτημα, ο πιστός μαθητής του Πλάτων και ο Αριστοτέλης.

β) Πλάτων εξ Αθήνας (428-347 π.Χ).
Ο Πλάτων, στην ιστορία της φιλοσοφίας, αναφέρεται ως ο μόνος φιλόσοφος που πλήρως κατάλαβε την διδασκαλία του Σωκράτη, αλλά και ως ο φιλόσοφος που μετά τον διδάσκαλο, θέτει καίριες και σημαντικότατες βάσεις για την διαμόρφωση της μετέπειτα φιλοσοφίας και της απάντησης του Περί Ψυχής ερωτήματος. Ο Πλάτων αρχικά εισαγάγει την περίφημη Περί των Ιδεών θεωρία, προς διατύπωση της δικής του οντολογίας. Από εκεί και έπειτα, όλα, ακόμα και η Ψηχό-λογία του, έγκεινται σε αυτόν τον χώρο. Η οντολογία του διατυπώνεται στο πλαίσιο της …΄΄προσπάθειας να λύσει το παλιό, οντολογικής φύσεως, πρόβλημα(=περί της δομής και δημιουργίας του κόσμου και της ζωής, της ΄΄φιλοσοφικής ψυχολογίας΄΄ δηλαδή -σημείωση δική μου-), που απασχόλησε τους προσωκρατικούς φιλόσοφους Ηράκλειτο και Παρμενίδη…΄΄9. Σε όλο αυτό τα πλαίσιο, ο Πλάτων διατυπώνει την εξής οντολογία, που θα παραθέσουμε εν συντομία: …΄΄συγκεκριμένα ο Πλάτων διέκρινε τον κόσμο σε δυο επίπεδα: αφ’ ενός το σύνολο των αισθητών πραγμάτων…αφ’ ετέρου την περιοχή των ιδεών…Περί των αισθητών: …΄΄Ο Πλάτωνας διατύπωσε την παράδοξη άποψη ότι, ενώ όλοι μιλάμε για τα αισθητά πράγματα –τα υλικά αντικείμενα και τα γεγονότα που συλλαμβάνουμε μέσω των αισθήσεων μας- σαν να υπάρχουν, στην πραγματικότητα, αν το καλοεξετάσει κανείς, είναι ανύπαρκτα. Σε αυτή την περίπτωση δεν μπορούμε να τα γνωρίσουμε, αφού, για να γνωρίσουμε κάτι, θα πρέπει πρώτα αυτό να υπάρχει…΄΄10. Για να εξηγήσουμε την θεωρία περί των αισθητών του Πλάτωνα, μπορούμε να αναφέρουμε ένα παράδειγμα:…΄΄βλέποντας, παραδείγματος χάριν, ένα τραπέζι από μια ορισμένη οπτική γωνία, παρατηρώ ο,τι, ας πούμε, είναι τετράγωνο κι έχει κίτρινο χρώμα. Αλλάζοντας θέση και βλέποντας το διαγώνια, αυτό γίνεται ρομβοειδές. Και αν, στη συνέχεια μεταβληθεί ο φωτισμός μέσα στο δωμάτιο, παύει να είναι κίτρινο και γίνεται, λόγου χάρη, πορτοκαλί. Αν κατόπιν πιέσω με δύναμη για ένα χρονικό διάστημα τα μάτια μου, τότε δε βλέπω ένα τραπέζι, αλλά πολλά μαζί τραπέζια να στροβιλίζονται…΄΄11. Το ερώτημα λοιπόν που τίθεται από το παράδειγμα, μέσω της Πλατωνικής οντολογίας, είναι:…΄΄ ποιο από όλα αυτά τα τραπέζια είναι το πραγματικό τραπέζι;…΄΄12. Όπως βλέπουμε, ο Πλάτων αποδεικνύει πως οι αισθήσεις μας είναι σχετικές. Λειτουργούν υπό περιστάσεις, και δίδουν, ανάλογα με την εκάστοτε περίσταση, μια Α αλήθεια. Εντούτοις, δεν δίδουν την μια, πραγματική, αλήθεια, αλλά ένα αποτέλεσμα των περιστάσεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι επίσης και ο Πλατωνικός ΄΄Μύθος του σπηλαίου΄΄13. Περί των Ιδεών:…΄΄Οι Ιδέες, σε αντίθεση προς τα γήινα, διαρκώς μεταβαλλόμενα αισθητά πράγματα, είναι άυλες οντότητες, που μένουν αναλλοίωτες και αιώνια σταθερές υπάρξεις΄΄.…΄΄οι ιδέες είναι τα όντως όντα, τα πραγματικά όντα, που η ύπαρξη τους δεν μεταβάλλεται…΄΄14. Με τον ορισμό και των Ιδεών, ο Πλάτων ολοκληρώνει, περί αυτού, την θεωρία του, ανοίγοντας νέες φιλοσοφικές πύλες. Οι <<δυο κόσμοι>>, ο αυθεντικός(=Ιδέες) και ο γεμάτος είδωλα(=αισθήσεις), εντούτοις έρχονται σε επαφή, και δίδουν την δυνατότητα στην ύπαρξη ανθρώπου και γενικότερα της ζωής. …΄΄Προκείμενου να ερμηνευθή η επικοινωνία μεταξύ των δυο κόσμων, ο Πλάτων επενόησε ένα μεσολαβητή, τον Δημιουργό, ο οποίος υπάρχει στα σύνορα μεταξύ των δυο αυτών κόσμων…΄΄15. Έτσι πηγή Ζωής, Ψυχή δηλαδή, του κόσμου, είναι οι άυλες, αυθεντικές, αναλλοίωτες Ιδέες. Αυτές, δίδουν την ουσία του κόσμου, βγάζοντας τον από την πλάνη των αισθήσεων. Ο Δημιουργός, είναι ο καθοδηγητής, των δυο κόσμων. Με την θεωρία του αυτή, ο φιλόσοφος, δημιουργεί ένα νέο, πρωτάκουστο, δρόμο τόσο στην φιλοσοφία όσο βέβαια και στην Ψυχό-λογία, την οποία αμέσως τώρα θα δούμε. Τον δρόμο, της δυαρχίας ή του δυαδισμου16, έννοιες που θα δούμε πιο κάτω. Ο Πλάτων κάμει, εκτεταμένο λόγο γύρω από την Ψυχή του ανθρώπου. Όπως είπαμε, την προσεγγίζει μέσω δυο κατευθύνσεων. Της ΄΄θεωρητικής-φιλοσοφικής΄΄ και της ΄΄εμπειρικής-επιστημονικής΄΄17, θεώρησης!
Θεωρητική-φιλοσοφική προσέγγιση: Η ΄΄θεωρητική΄΄ προσέγγιση του Πλάτωνα, παρουσιάζεται κυρίως στα έργα του <<Φαίδων>>, <<Συμπόσιον>>, και <<Φαίδρος>> . Στα συγκεκριμένα έργα και στην εν λόγω προσέγγιση, ο Πλάτων προσπαθεί να …΄΄καταδείξει την φύσιν της ψυχής και την εσωτερικήν της ενέργειαν …΄΄18. Η Ψυχή προέρχεται από τον κόσμο των Ιδεών. Από τον κόσμο της μιας α-λήθειας. …΄΄Όταν όμως επέρχεται η δεινή ώρα της πτερορρυήσεως, τότε κατερχόμενη, εισερχόμενη και κατοικιζόμενη σ’ ένα στερεό γήινο σώμα μέσα, το θέτει η ίδια σε κίνηση…΄΄19. Η Ψυχή, δύναται να φύγει από τον κόσμο των Ιδεών και να εισέλθει στον κόσμο των Αισθητών, μέσω του σώματος και του ανθρώπου. Από εκείνη την στιγμή, το σώμα ισούται με σήμα της Ψυχής20. Το σώμα, είναι δηλαδή, ο τάφος, το σήμα της Ψυχής! Για τον λόγο αυτόν και η τελευταία επιδιώκει συνεχώς την φυγή από το σώμα. Για τον Πλάτωνα, η μόνη δυνατότητα φυγής της Ψυχής, είναι μέσω του θανάτου. Εδώ πλέον, εισάγεται η έννοια της δυαρχίας ή του δυαδισμού που προαναφέρθηκε: …΄΄Ο Πλάτων(και μετέπειτα φιλόσοφοι που θα ακολουθήσουν τα βήματα του, πολλούς αιώνες αργότερα-σημείωση δική μου-) εξέλαβε, ως αυτόνομη ριζικά διαφορετική την Ψυχή από το σώμα, ως μια άυλη οντότητα. Μάλιστα μεταξύ των άλλων, η Ψυχή συνιστά την ουσία της ύπαρξης…΄΄21. Ο δυαδισμός, αποτελεί την ριζική διάκριση της Ψυχής από το σώμα. Όπως προείπαμε, η Ψυχή προέρχεται από τον κόσμο της Α-λήθειας(=Ιδέες) και οδεύει σε αυτές, μέσω του σώματος. Του σήματος στο οποίο εγκλωβίζεται. Πηγή και αρχή ζωής, του ανθρώπου και του σώματος είναι η Ψυχή: …΄΄Την έννοια της ψυχής συναρτούσαν πάντοτε με την έννοια της ζωής, ακόμη και οι πανάρχαιες θεολογικές δοξασίες… Στον Πλάτωνα η ψυχή γίνεται κέντρο, αρχή και πηγή ζωής, χωρίς την οποία κάθε σωματικό, κάθε υλικό θα νεκρωνόταν αν το εγκατέλειπε η ζωοποιούσα τα πάντα ψυχή: Η ψυχή επομένως, είναι ασώματη, άυλη και αθάνατη. Δύναμη τον κόσμο μορφούσα και φέρουσα ζωή … και συγχρόνως(ο Πλάτων εννοεί-σημείωση δική μου-) δίδει την έννοια της ψυχής ως κινήσεως, δηλ. ως εσωτερικής ουσίας και αιτίας κάθε ζώντος…΄΄22. Όπως φαίνεται δίδεται η ουσία της Ψυχής. Επίσης: …΄΄Ψυχή πάσα αθάνατος. το γαρ αεικίνητον αθάνατον. το δ’ άλλο κινουν και υπ’ αλλου κινούμενον, παυλαν έχον κινήσεως, παυλαν έχει ζωής, μόνον δη το αυτό κινουν, άτε ουκ απολειπον εαυτό, ούποτε λήγει κινουμενον, αλλά και τοις άλλοις, όσα κινείται τούτο πηγή και αρχή κινήσεως. αρχή δε αγέννητον. εξ’ αρχής γαρ ανάγκη παν το γιγνόμενον γίγνεσθαι, αυτήν δε μηδ’ εξ ενός…΄΄23. Ο Πλάτων μιλά για κίνηση. Η κίνηση αυτή είναι βασικό στοιχείο της Ψυχής . Η Ψυχή παράγει την κίνηση, από την στιγμή που εγκλωβίζεται στο σώμα. Η παραγωγή κίνησης, είναι η αρχή, η έναρξη της ζωής(ψυχή= πηγή ζωής, που προείπαμε). Το τέλος της κίνησης, σημαίνει και το τέλος ενέργειας της ψυχής στο σώμα. Σημαίνει, δηλαδή, τον θάνατο. Ο Πλάτωνας, μελετά την σχέση της Ψυχής με τον θάνατο. Εδώ διατυπώνει την περίφημη έννοια του, Περί αθανασίας της Ψυχής. Αλλά ας δούμε πρώτα, πως αντιλαμβάνεται την έννοια του θανάτου. Λέγει: …ο θάνατος δεν είναι τίποτε άλλο, παρά ο διαχωρισμός δυο πραγμάτων, του ενός από το άλλο, δηλαδή της ψυχής από το σώμα24. Επίσης: …όταν επέρχεται ο θάνατος στον άνθρωπο, το μεν θνητό(φθαρτό, υλικό, ασθενές-σημειώσεις δικές μου, με βάση τα προλεχθέντα-) μέρος αυτού, καθώς φαίνεται , πεθαίνει, το δε αθάνατο(άυλο, θεϊκό, ζωοποιό-σημειώσεις δικές μου, με βάση τα προλεχθέντα-) , η ψυχή, σηκώνεται και φεύγει σώο και άφθαρτο25. Επίσης: …Η ένωση της ψυχής με το σώμα δεν είναι με κανένα τρόπο ανώτερη από τον χωρισμό τους. (Όπως είναι η γέννηση, έτσι είναι και ο θάνατος)26 .Τέλος: …Το θάνατο κανένας δεν πρέπει να φοβάται, εκτός αν είναι εντελώς ανόητος και δειλός…27
Από τα συγκεκριμένα χωρία των συγγραμμάτων του φιλοσόφου, διαπιστώνουμε την αρχική του θεωρία. Αυτή κατά την οποία, η Ψυχή εγκλωβίζεται στην φυλακή του σώματος και δύναται να απεγκλωβιστεί μόνον με τον θάνατο. Ο θάνατος, στο σώμα κατά τον Πλάτωνα, επέρχεται με την λήξη, το τέλος, της κίνησης που προσφέρει η Ψυχή. Το τέλος της ζωής(…΄΄θάνατος είναι τι το εναντίον προς την ζωήν΄΄28). Μια ζωοποιός δύναμη, όπως είναι η Ψυχή, είναι αδύνατον, λογικά, να μην δύναται να διατηρήσει την ζωή, επ’ άπειρον. Κάτι που δίδει την ζωή, δεν μπορεί κάποτε να χάνει την ιδιότητα της ζωής. Έτσι …΄΄η αθανασία συνεπώς της ψυχής αποτελεί κεντρικό θέμα της φιλοσοφίας του Πλάτωνος…΄΄29 . Και όντως, ο φιλόσοφος, δίδει στην Ψυχή την ιδιότητα της αιώνιας ζωής, της αιώνιας ύπαρξης, της Αθανασίας: …΄΄Άλλ’ η ψυχή δεν αποθνήσκει , επειδή είναι ουσιωδώς ζωή. Διό η ψυχή είναι αθάνατος και ανώλεθρος…΄΄30. Πριν ολοκληρώσουμε την Θεωρητική-φιλοσοφική προσέγγιση της Ψυχής από τον Πλάτωνα, σκόπιμο είναι να δούμε ποια ήταν η άποψη του, για την ύπαρξη Ψυχής, ως οντότητας με όλα τα ανωτέρω χαρακτηριστικά, σε όλους τους άλλους οργανισμούς. Στα αλλά ζώα, πλην του ανθρώπου, και στα φυτά: Η απάντηση είναι αρνητική: Όχι, μόνον ο άνθρωπος διαθέτει Ψυχή(με τον Πλάτωνα θα συμφωνήσει πολλούς αιώνες μετά και ο Γάλλος Rene Descartes ή Καρτέσιος –1596 1650-). Η ιδέα της ύπαρξης Ψυχής, σε άλλα ζώα και γενικότερα στην φύση, παρουσιάζεται μετέπειτα στον Αριστοτέλη και σε θεωρίες αρκετών αιώνων μετά(βλέπε, Ανιμισμός ή Ψυχοκρατία κλπ)31. Τέλος σκόπιμο είναι να αναφερθεί πως για τον Πλάτωνα, …΄΄ψυχή εξ΄ αρχής οιδε τα όντα…΄΄32. Η Ψυχή προϋπάρχει του σώματος. Γνωρίζει την αλήθεια καθώς βρίσκεται στον πραγματικό κόσμο, στον κόσμο δηλαδή των Ιδεών. Με την είσοδο της στο σώμα, η Ψυχή ξεχνά τις Ιδέες, και πλανάται πως τα παράγωγα των αισθήσεων, είναι η αλήθεια. Σκοπός της πλέον, είναι να ξανά-θυμηθεί, τα όντα(τις Ιδέες), με στόχο την ελευθερία της. Πρόκειται δηλαδή για την ανά-μνηση των όντων που αρχικά είχε γνωρίσει, γνωρίζοντας ταυτόχρονα και την μια αλήθεια.
Εμπειρική-επιστημονική προσέγγιση: Ο Πλάτων, προχωρά όπως φαίνεται, και στην εμπειρική(θα τολμούσαμε να πούμε και επιστημονική) θεώρηση της Ψυχής, παρατηρώντας τα αποτελέσματα που φέρει αυτή, στο ανθρώπινο σώμα και κυρίως στην συμπεριφορά(εκτός από τα αποτέλεσμα της ζωής, που ανωτέρω αναφέρθηκε και αναλύθηκε). Λόγος περί της εμπειρικής θεώρησης, γίνεται έντονα στα έργα του Πλάτωνος, <<Πολιτεία>> και <<Τίμαιος>>. Στην <<Πολιτεία>>, έχουμε την περίφημη και κατά πολύ επιστημονική για την εποχή που διατυπώθηκε, Τριμερή διάκριση της Ψυχής: …΄΄η Ψυχή σύγκειται από τρεις υποστάσεις: την του λογιστικού, του θυμικού και του επιθυμητικού33. Μια σύντομη ανάλυση, αυτών, των μερών της Ψυχής:…΄΄Στο επιθυμητικό μέρος της ψυχής αντιστοιχεί η τα πάθη και τις επιθυμίες τιθασεύουσα και προς τον λόγον και το λογιστικόν αυτά εξαρμονίζουσα <<σωφροσύνη>>. Στο θυμοειδές πάλιν η λεοντώδης (σύμμαχος του λόγου) αρετή της <<ανδρείας>>, ως επιστήμη των δεινών και μη δεινών. Στο λογιστικόν, τρίτον και τελευταίον, η <<σοφία>>, η <<φρόνησις>> και η βουλευτική υπέρ απάσης της ψυχής φιλοσοφική αρετή΄΄΄34. Ο Πλάτων αναλύει και διαιρεί την Ψυχή, όπως προείπαμε, στο έργο του <<Πολιτεία>>. Προς αυτό, δίδει και στους ανθρώπους που υπερισχύει ανάλογα το εκάστοτε μέρος της Ψυχής, διαφορετικές ιδιότητες και αρμοδιότητες:…΄΄Στο επιθυμητικόν αντιστοιχεί ο όγκος των πλατωνικών <<δημιουργών>>, των γεωργών δηλ., εμπόρων, χειρωνακτών κλπ ή των παραγωγικών όπως θα λέγαμε σήμερα, τάξεων, που η εκ του επιθυμητικού εκπορευόμενη επιμέλειά τους ικανοποιεί τις καθημερινές ανάγκες ή χρείες όλων των τάξεων΄΄…΄΄Εις το θυμοειδές, εξ’ άλλου, αντιστοιχεί το ανδρείον γένος των επικούρων ή φυλάκων: των προς τα μέσα και προς τα έξω δηλ., δια της πιστής και συντόνου τηρήσεως των νομών του λογιστικού-βουλευτικού, υπερμάχων και υπερασπιστών της πόλεως΄΄. Τέλος:…΄΄ Οι πιο προικισμένοι εκ των αργύρων επικούρων-φυλάκων, ή βοηθών άλλως κι επικούρων των αρχόντων –φυλάκων της πολιτείας, οι υπόχρυσοι δηλ. γεννηθέντες την ψυχήν, προωθούνται και ανάγονται εις το υψηλότερον γένος αρχόντων-φιλοσόφων, που αντιστοιχεί εις το λογιστικόν μέρος της ψυχής. Έργο των φιλοσοφικών αρχόντων κατά τον Πλάτωνα συνιστά η νομοθεσία και η παιδεία των πολιτών…΄΄35 Όπως φαίνεται, η Ψυχή καθορίζει την συμπεριφορά ακόμα και το επάγγελμα και τις αρμοδιότητες που ο κάθε άνθρωπος κάνει, μέσα σε μια κοινωνία. Επιπλέον, ο Πλάτων δίδει την τοποθεσία της Ψυχής:…΄΄Στον <<Τίμαιο>>(41c-d) η ψυχή χαρακτηρίζεται απεριφράστως ως το κατ’ εξοχήν θεϊκό δημιούργημα, κατ’ ευθείαν έργο του δημιουργού και κατοικεί στον εγκέφαλο του ανθρώπου36(καταλαβαίνουμε πως εδώ τίθενται οι βάσεις για την αμφισβήτηση της μεταφυσικής έννοιας της Ψυχής, κάτι που γίνεται από επιστήμονες και φιλόσοφους το 18ου –19ου –20ου αιώνα, και η αναφορά στην σημασία του εγκέφαλου ως όργανο-σημείωση δική μου-)…΄΄. Όπως, και από τα προηγούμενα, γίνεται αντιληπτό, το λογιστικόν μέρος της Ψυχής, υπερισχύει έναντι των δυο άλλων:…΄΄δεδομένου ότι ο νους ή λογιστικόν είναι αθάνατος, εν αντιθέσει προς τα αλλά μέρη του θυμοειδούς και του επιθυμητικού, τα οποία είναι θνητά και φθαρτά…΄΄37. Η Ψυχή κατά τον Πλάτωνα, σχετίζεται άμεσα με το πρόβλημα της Γνώσης, καθώς βασική πηγή γνώσης στον άνθρωπο, είναι η Ψυχή ομού βέβαια με άλλους παράγοντες:…΄΄Ως λειτουργίας υπηρετικάς της γνώσεως εδέχθη(εννοεί ο Πλάτων-σημείωση δική μου-) την αίσθησιν, την αντίληψιν, την μνήμην, την φαντασίαν, την νόησιν…΄΄38. Η αισθήσεις περιγράφονται ως εξής: ΄΄την όρασιν ως συνάντησιν του φωτός του εκ του οφθαλμού μετά του φωτός του εκπεμπομένου υπό των αντικειμένων. την ακοήν ως το αίσθημα το γεννώμενον εκ της μεταδόσεως του ήχου δια του αέρος και φθάνον δια των ώτων, του εγκεφάλου και του αίματος μέχρι της ψυχής. την γνώσιν ως διάλυσιν των γεωδων σωμάτων εντός των υγρων. την όσφρησιν ως αποτέλεσμα της οσμής εκ της σήψεως ή διαλύσεως ή εξατμίσεως ή βροχής των αντικειμένων. την αφήν ως παραγομένην και πληροφορουσαν περί <<σκληρότητας>> ή <<ομαλότητας>> των σωμάτων…΄΄39. Η έννοια της αντίληψης, σχετίζεται με…΄΄την εξωτερικήν πραγματικότητα, την οποία δεν δύναται να συλλάβη κατ’ απόλυτον τρόπον και ν’ αποδώση πιστώς…΄΄40. Συνεχίζοντας στις Ψυχικές λειτουργίες, ή ιδιότητες της Ψυχής στον άνθρωπο, βλέπουμε την έννοια της μνήμης. Όπως προείπαμε, η μνήμη και συγκεκριμένα η ανά-μνηση αποτελεί βασική πηγή γνώσης και ελευθερίας της Ψυχής. …΄΄Η Ψυχή μανθάνει βασικώς δια της μνήμης και της έξωθεν αφορμής. Αυτό σημαίνει ότι αι γνώσεις είναι κεκρυμέναι εντός της ψυχής του ανθρώπου και δεν χρειάζονται, ει μη έξωθεν επέμβασιν κατάλληλον, δια να βλαστήσουν και να καρπίσουν…΄΄41. Όπως βλέπουμε, πρόκειται για την αναφορά στην θεωρία της ανά-μνησης, της γνώσης ως μορφή ανά-μνησης. Η Ψυχή, διαθέτει την γνώση και ο άνθρωπος υποχρεούται να ξανά-θυμηθεί, αυτά που η Ψυχή ξέχασε εισερχόμενη στο σώμα! Ο άνθρωπος, οδηγεί την Ψυχή στην γνώση(ανάμνηση) αυτών που στην ουσία ήδη γνωρίζει, μέσω της αναζήτησης και της συζήτησης: …΄΄το γαρ ζητειν και το μανθάνειν ανάμνησις όλον εστίν…΄΄42. Εδώ ο Πλάτων παρουσιάζει, όπως ήταν λογικό, την διδασκαλία του διδασκάλου του Σωκράτη, σχετικά με την Μαιευτική μέθοδο διδασκαλίας και γνώσης. Τέλος η φαντασία είναι …΄΄ζωγράφος, ος μετά τον γραμματιστήν των λεγομένων εικόνας εν τη ψυχη τούτου γράφει…΄΄43. Ολοκληρώνοντας, σκόπιμο είναι να αναφερθεί πως ο φιλόσοφος, κάμει λόγο και για τα συναισθήματα στα οποία δίδει …΄΄βιολογική λειτουργίαν και υποκειμενικον χαρακτήρα…΄΄44 καθώς επίσης δίδει και σημασία στην βούληση, κάνοντας πάλι μια πρώτη σπερματική επιστημονική προσέγγιση, που θα αναφερθεί δεκάδες αιώνες μετά:…΄΄Ως κατωτέραν μορφήν βουλήσεως θεωρων τάς ορμάς…45΄΄.
Εδώ ολοκληρώνεται η Πλατωνική θεώρηση της Ψυχής. Τον Πλάτωνα ακολουθεί ο Αριστοτέλης ο οποίος όντας μαθητής του πρώτου, επηρεάζεται κατά πολύ από την θεωρία των Ιδεών και τις προεκτάσεις τις. Ο Αριστοτέλης, διατυπώνει την δική του Ψηχό-λογία και γενικότερη φιλοσοφία, ολοκληρώνοντας κατά πολύ τις θεωρίες του Πλάτωνα και δίδοντας ομού με τον διδάσκαλο του τις βάσεις της επιστημονικής σκέψης.
γ) Αριστοτέλης εκ της Χαλκιδικής (384-322 π.Χ).
Στον Αριστοτέλη, παρουσιάζεται ιδιαίτερη δραστηριότητα και στοχασμός, ιδίως επάνω στο Περί Ψυχής ερώτημα αλλά και γενικότερα. Ο φιλόσοφος όντας μαθητής του Πλάτωνα, είναι κατά πολύ επηρεασμένος από την Περί των Ιδεών θεωρία του. Έτσι, στο πλαίσιο της φιλοσοφικής ψυχολογίας του, ο Αριστοτέλης δέχεται την ύπαρξη των Ιδεών, ως πρώτη αρχή του κόσμου και της αλήθειας. Αυτό που τον απασχολεί, εντούτοις, είναι …΄΄το πώς θα πρέπει να εννοούμε τη σχέση μεταξύ των ανθρώπων και της Ιδέας του ανθρώπου…΄΄46. Πρόκειται δηλαδή, για το πρόβλημα της σχέσης μεταξύ του κόσμου των Ιδεών και του κόσμου των Αισθητών, και της αλληλεπίδρασης τους. Το πρόβλημα αυτό, δεν θα αναλυθεί στο παρόν πόνημα καθώς αποτελεί παρέκβαση στο Περί Ψυχής ερώτημα. Για να ολοκληρώσουμε όμως την φιλοσοφική ψυχολογία, όπως αυτή ορίσθηκε σε προηγούμενες ενότητες και αναφορές, ως δηλαδή του ποιά η πηγή Ζωής και ύπαρξης των πάντων, του Αριστοτέλη σκόπιμο είναι να αναφερθούμε στην έννοια του θεού. …΄΄Η κύρια διδασκαλία του βιβλίου Λ των Μετά τα φυσικά αναφέρεται στο Πρώτον Κινουν Ακίνητον, το οποίον είναι αμεταβλητον και αιωνιον. Η οντότης του συνίσταται στη <<νόησιν νοήσεως>>. Είναι η ακρότατη αιτία κάθε κινήσεως, καθώς και το υπέρτατον Αγαθόν, εφιέμενον από όλον τον κόσμον΄΄. …΄΄η πρώτη αιτία όλων των κινήσεων είναι εκείνο που <<κινει εαυτόν>> και ότι το Ακίνητον είναι η αρχή της κινήσεως…΄΄47. Όπως γίνεται αντιληπτό, Ψυχή ως πηγή Ζωής και ύπαρξης των πάντων, τίθεται αυτό το Πρώτον Κινούν Ακίνητον. Αυτή η οντότητα, που προκαλεί την κίνηση των πάντων και τους δίδει Ζωή. Πρόκειται προφανώς, για μια μορφή απόλυτου όντως, για μια μορφή θεού, ως οντολογίας τουλάχιστον. Έπειτα από αυτό, ακολουθούν οι Πλατωνικές Ιδέες και η σχέση τους με τα Αισθητά. Ο Αριστοτέλης, όπως και ο διδάσκαλος του, εκτός αυτών εξετάζει ειδικότερα την έννοια της Ψυχής σε σχέση (κυρίως) με τον άνθρωπο αλλά και με τα άλλα όντα. Στο πλαίσιο αυτό, ο φιλόσοφος, διατυπώνει ΄΄θεωρητική΄΄ και ΄΄εμπειρική-επιστημονική΄΄ 48 Ψυχό-λογία, όπως ακριβώς και ο Πλάτων.
Θεωρητική προσέγγιση της Ψυχής: Ο Αριστοτέλης, ιδίως στο Περί Ψυχής ζήτημα, έχει πλούσια συγγραφική δραστηριότητα και σκέψη. Ξεχωρίζουν, συγκεκριμένα, τα συγγράμματα του, <<Περί Ψυχής>> και <<Μικρά Φυσικά>>. Στο πλαίσιο της θεωρητικής Ψυχό-λογίας του, κάμει το μεγάλο άλμα. Έρχεται σε αντίθεση με την Περί Ψυχής διδασκαλία του Πλάτωνα, και εισαγάγει την έννοια του ενισμού ή μονισμού49, σε αντίθεση με την προϋπάρχουσα δυαρχία. Οι έννοιες αυτές, θα εξετασθούν αμέσως παρακάτω. …΄΄Ο Αριστοτέλης νομίζει την ψυχήν ως μια εν τω σώματι ενοικούσαν αρχην, ως μια ζωοδότειραν δύναμιν, η οποία κινεί το σώμα ως όργανον της. Είναι το τελικόν αίτιον του σώματος. Η μορφή, το είδος, η ουσία του σώματος.΄΄50. Εδώ παρουσιάζεται η ενιστική θεώρηση. Στην σχέση <<ψυχή-σώμα>>: …΄΄Η ψυχή στον Αριστοτέλη ισχύει κατ’ αρχην ως μορφή ή ως είδος του σώματος: <<αναγκαιον άρα την ψυχήν ουσίαν είναι ως είδος σώματος φυσικου δυνάμει ζωήν έχοντος>>. Ένα είδος όμως, το οποίο δεν χωρίζεται του σώματος, όπως δεν χωρίζεται και η ύλη από το είδος της(<<ένυλον είδος>>), που την καθιστά πρωταρχικά αλλά και κάθε διαρκώς φορά ένα πραγματικό <<τοδε τι>> εκ μορφής και ύλης…΄΄51. Έτσι, όπως φαίνεται: …΄΄Η ύπαρξη, αποτελεί μια αδιάσπαστη ενότητα που το σώμα συμπληρώνει την ψυχή και αντίθετα. Κατά τον μονισμό-ενισμό(του Αριστοτέλη εδώ, καθώς θα το ακολουθήσουν και πολλοί φιλόσοφοι δεκάδες αιώνες μετά-σημείωση δική μου-) δηλαδή, η ψυχή και το σώμα, αποτελούν δυο διαφορετικούς τρόπους έκφρασης της ανθρώπινης ύπαρξης. Για παράδειγμα, ο πόνος βιώνεται είτε ως αντίδραση της ψυχής(επώδυνο συναίσθημα, κλπ), είτε ως συγκεκριμένη αντίδραση του οργανισμού(βλέπε δηλαδή την έννοια <<σώμα>> -σημείωση δική μου-) . Δυο τρόποι, δηλαδή, για ένα μόνο φαινόμενο…΄΄52. Έτσι η Ψυχή …΄΄χαρακτηρίζεται ως μια ζώσα ή έμψυχη σωματική υπόσταση, η οποία συναποτελειται από ύλη και είδος(Υλίκη και μορφική αρχή)…΄΄53. Ο Αριστοτέλης ονομάζει, εκτός των άλλων, την Ψυχή με τον όρο εντελέχεια: …΄΄ψυχή εστίν εντελέχεια η πρώτη σώματος φυσικου οργανικού δυνάμει ζωήν έχοντος…54΄΄(πρόκειται για τον Αριστοτελικό ορισμό της Ψυχής-σημείωση δική μου-). Αυτό σημαίνει πως …΄΄με τον όρο εντελέχεια, που σημαίνει τελειοποίηση, πλήρωση, θέλει ο Αριστοτέλης να δείξη ότι μόνο μέσω της ενώσεως της ουσίας με το είδος είναι δυνατή η σύσταση αυθύπαρκτου υπάρξεως…΄΄55. Με όλα αυτά τα στοιχεία, ο φιλόσοφος παρουσιάζει την έννοια του ενισμού, απορρίπτοντας την Πλατωνική θεωρία. Ένα άλλο σκέλος της θεωρητικής προσέγγισης της Ψυχής από τον Αριστοτέλη είναι η ύπαρξη Ψυχής και στους άλλους ζώντες οργανισμούς, ζωικούς ή φυτικούς. Η απάντηση είναι θετική. Ο Αριστοτέλης θα μπορούσαμε να πούμε με τεραστία επιφύλαξη ως προς καθαυτές τις έννοιες, πως θέτει κάποιες βάσεις, κάποια σπέρματα, της μετέπειτα θεωρίας της Παμψυχιαρχίας56, της έμψυχης ιδιότητας δηλαδή, όλου του κόσμου. Σε όλα τα είδη και οργανισμούς, υπάρχει Ψυχή ή έστω κάποια από τις ιδιότητες της, τις <<δυνάμεις>> της: …΄΄Δυνάμεις δ’ είπομεν θρεπτικόν, αισθητικόν, ορεκτικόν, κινητικόν κατά τόπον, διανοητικόν…΄΄57. Ο Αριστοτέλης, παρουσιάζει την θρεπτική ιδιότητα της Ψυχής, ως την πιο σημαντική για όλους τους ζώντες οργανισμούς: …΄΄η γαρ θρεπτική ψυχή… και πρώτη και κοινοτάτη δύναμις εστι ψυχής, καθ’ ήν υπάρχει το ζην άπασιν…΄΄58. Συγκεκριμένα τη <<θρεπτική Ψυχή>> την αναφέρει …΄΄ως δύναμιν τουτέστιν αναπαραγωγής, αυξήσεως, λήψεως τροφής και τα λοιπά…΄΄59. Η θρεπτική δύναμη της Ψυχής, είναι κοινή και απαραίτητη σε όλους, δίχως εξαίρεση, τους οργανισμούς. Ακολουθούν και οι άλλες δυνάμεις της Ψυχής που κατέχουν ορισμένα ζώα: …΄΄Την αισθητική και ταυτοχρόνως ορεκτική ψυχήν διαθέτουν τα ικανά αισθήσεως και κατά τόπον ζώα κινητικά…΄΄60. Εντούτοις, την ανώτερη μορφή Ψυχής, την μορφή του διανοείσθαι και της ύπαρξης νου, μόνο ο άνθρωπος από όλα τα αλλά ζώα και οργανισμούς, κατέχει. Είναι ένα ιδιαίτερο αξίωμα, που δίδει ο φιλόσοφος στον άνθρωπο.
Εμπειρική-επιστημονική προσέγγιση της Ψυχής: Στην εμπειρική-επιστημονική θεώρηση της Ψυχής, ο φιλόσοφος μελετά τις εκδηλώσεις της Ψυχής επάνω στο ανθρώπινο σώμα και την συμπεριφορά. Ομοίως δηλαδή με τον Πλάτωνα, όπως προαναφέρθηκε, αλλά με διαφορετικές διατυπώσεις και αντιλήψεις. Ο Αριστοτέλης διακρίνει τις εκδηλώσεις της Ψυχής σε γνωστικές, συναισθηματικές και βουλητικές61. Οι πρώτη κατηγορία, η κατηγορία των γνωστικών εκδηλώσεων, κατ’ αυτόν έχει την μεγαλύτερη σημασία, καθώς τίθεται το πρόβλημα και η λύση του Γνωσιολογικού ζητήματος. Ο άνθρωπος κατακτά την γνώση, μέσω λειτουργιών όπως …΄΄η αίσθησις, η μνήμη, η φαντασία και η νόησις΄΄62. Οι λειτουργίες, που αποτελούν τα όργανα της γνώσης ως εκδήλωσης της Ψυχής, βρίσκονται σε ιεραρχία. Ανωτέρα όλων, είναι η νόησις όπως θα δειχθεί παρακάτω. Η αίσθησις, αποτελεί την αντίδραση των αισθητήριων οργάνων με τον εξωτερικό κόσμο. Με τα εξωτερικά ερεθίσματα. Η μορφή αυτή γνώσης, είναι αρκετά περιορισμένη και αρκετές φορές οδηγεί σε πλάνη. Η μνήμη, λειτουργεί ως εξής: ...΄΄Απελθόντων των αισθητων ένεισιν αι αισθήσεις και φαντασίαι εν τοις αισθητηρίοις…΄΄63. Δηλαδή …΄΄η μνήμη άρχεται λειτουργουσα, αφ’ ης στιγμης παύση ο εξωτερικός ερεθισμός. Εις την συνείδησιν εξακολουθεί να παραμένη το μετείκασμα κατ’ αρχάς, αι παραστάσεις, αι εικόνες, τα <<φαντάσματα>> κατόπιν…΄΄64. Ο Αριστοτέλης δίδει μια πολύ επιστημονική ερμηνεία της μνήμης, όπως φαίνεται. Όλα όσα είμαστε αυτήν την στιγμή, κατά τον συλλογισμό του, τα οφείλουμε στην μνήμη. Θυμόμαστε το προηγούμενο χρονικά γεγονός κάτι που συμβάλλει στην …΄΄διατήρηση του ιστορικού βίου΄΄65. Εκτός αυτών ο φιλόσοφος, αναφέρεται και στην έννοια της Ανά-μνησης: ΄΄η ανάπλασις των παραστάσεων είναι ανάλογος της εντυπώσεως, η δε ευκολία απομνημονεύσεως εξαρτάται από την τάξιν, τον ρυθμόν, το μέτρον των απομνημονευτέων…΄΄66. Η φαντασία, χαρακτηρίζεται από έντονο πνεύμα δημιουργίας και αντίληψης μέσω των αισθήσεων. Στην ανώτερη βαθμίδα γνώσης, στέκεται η ικανότητα της νοήσεως: …΄΄Δι’ αυτής κρίνονται, συγκρίνονται, ταξινομουνται, αναλύονται, ερμηνεύονται τα πράγματα, αι καταστάσεις, τα γεγονότα. Προϋποθέτει, εν τούτοις, και η νόησις την ύπαρξιν συνειδησιακου παραστατικου περιεχομένου…ως επίσης και την παρουσίαν εν τη ψυχη απορίας και αμφιβολίας, δηλ. την θέσιν προβλήματος, το οποίον καλείται να λύση η νόησις. Η νόησις, κατά ταύτα, είναι η ψυχική λειτουργία, δια της οποίας λύονται τα τιθέμενα προβλήματα…΄΄67. Ολοκληρώνοντας την εμπειρική θεώρηση του Αριστοτέλη, βλέπουμε για τους άλλους δυο τομείς εκδήλωσης της ανθρώπινης Ψυχής. Η συναισθηματική εκδήλωση, έχει κυρίως χαρακτήρα ατομικό, με βάση τις προτιμήσεις, τις επιδιώξεις, τις ικανοποιήσεις και μη του υποκειμένου(=εδώ ο άνθρωπος). Πρόκειται κυρίως, δηλαδή, για εκφράσεις απέναντι στο σύνολο του εξωτερικού κόσμου. Στις βουλητικές, τέλος, εκδηλώσεις ο φιλόσοφος, τοποθετεί ομού με τον διδάσκαλο του, τα ένστικτα, τις ορμές και γενικότερα τις έμφυτες τάσεις του ανθρώπου. Οι βουλητικές εκδηλώσεις, κατατάσσονται στις κατώτερες Ψυχικές εκδηλώσεις.
Ο Αριστοτέλης, ίδρυσε την περίφημο Περιπατητική σχολή. Σε αυτήν πολλοί ήταν οι μαθητές της φιλοσοφίας του, οι οποίοι συνέχισαν και προέκτειναν τις θεωρίες του, τόσο σχετικά με το Περί Ψυχής ζήτημα όσο και γενικότερα. Σημαντικοί υπήρξαν οι μεταξύ άλλων, Θεόφραστος ο Λέσβιος (372-287 π.Χ.), Στράτων από την Λάμψακο (287-269 π.Χ.), Λύκων από την Τρωάδα (269-225 π.Χ.), Αρίσταρχος ο Σάμιος (ακμή περί τα 250 π.Χ.), και άλλοι68.
3. Σύντομη κριτική θεώρηση και παρατηρήσεις του πρώτου κεφαλαίου.
Με την αναφορά μας στον Αριστοτέλη, τελειώνει το πρώτο κεφαλαίο του πονήματος, το οποία ξεκινά από τους στοχασμούς των Προσωκρατικών ακόμη φιλοσόφων, σχετικά με το Περί Ψυχής ζήτημα, καταλήγοντας στην κλασσική περίοδο του Σωκράτη αλλά και μετά αυτόν, στους Πλάτων και Αριστοτέλη, κυρίως. Στις <<Σύντομες κριτικές θεωρήσεις και παρατηρήσεις>> των κεφαλαίων μας, ο συγγραφέας επιχειρεί να κάνει μια ατομική, κατά τον δυνατόν προσεγγιστικά επιστημονική, κριτική(όχι ανακεφαλαίωση) ή καλύτερα σειρά προσωπικών παρατηρήσεων στις θεωρίες των εκάστοτε φιλοσόφων και στις απαντήσεις τους σχετικά με το Περί Ψυχής ζήτημα μας. Η κίνηση (μου) αυτή, δηλώνει όχι την ανάδειξη υπεροχής (μου) έναντι της φιλοσοφίας, αλλά την παρουσία του απαραίτητου θράσους και προκλητικού(όχι προσβλητικού) χαρακτήρα και πνεύματος, που απαιτεί τόσο ο χώρος της φιλοσοφίας όσο και γενικότερα ο χώρος της επιστήμης. Άλλωστε, είναι γνωστό από τον Αριστοτέλη πως ΄΄Πάντες άνθρωποι του ειδέναι ορέγονται φύσει΄΄, καθώς και από τον Βάκωνα πως ΄΄Η γνώση είναι δύναμη΄΄, αλλά και επειδή, προσθέτοντας, εκτός από την Ιστορική αναφορά, καλύτερη μορφή γνώσης είναι η κριτική, ο συγγραφέας θεωρεί ως υποχρέωση του την συγκεκριμένη πράξη. Κατά τον τρόπο αυτό:
Οι προσεγγίσεις της Ψυχής κατά το χρονικό διάστημα που εξετάσαμε, είναι γενικά και κατά βάση, στηριζόμενες στην Μεταφυσική(όχι Υπερφυσική). Ειδικότερα, οι Μιλησιοι φιλόσοφοι, ήτοι ο Θαλής, ο Αναξίμανδρος και ο Αναξιμένης παρ’ ότι Φυσικοί, κατά το λεγόμενον, φιλόσοφοι που ασχολούνται με οντολογικά προβλήματα, ασχολούνται και με το πρόβλημα της Ψυχής. Οι προσεγγίσεις τους είναι κατά βάση Μεταφυσικές, με την έννοια ότι στην ουσία τα λεγόμενα τους, στο συγκεκριμένο ζήτημα, δεν μπορούν πλήρως να τεκμηριωθούν και να αποδειχθούν με βάση την Επιστημονική μέθοδο. Εντούτοις, οι σκέψεις τους χρήζουν, βέβαια, ειδικής ανάλυσης λόγω των σημαντικών νοημάτων τους. Κατά πολύ το ίδιο ισχύει και για τους μετέπειτα Πυθαγόρειους αλλά και για τον Πυθαγόρα ειδικά. Ο Εμπεδοκλής, θέτει, κατά την κρίση μου, έναν ρεαλισμό και μια βάση της πεσιμιστικής αντίληψης της Ψυχής, καθώς θεωρεί την Ζωή κατά πολύ επώδυνη(θυμίζει προσωπικά, το <>69, του Γάλλου φιλοσόφου Ζαν Πωλ Σαρτρ και την έννοια της ΄΄εγκατάλειψης του ανθρώπου στην γη΄΄ 1905-1980) και εξυμνεί τον θάνατο, ως απελευθέρωση. Από εκεί και έπειτα, θεωρώ, αρχίζει μια περισσότερο επιστημονική απόπειρα σύλληψης της έννοιας της Ψυχής. Οι φιλόσοφοι μελετούν τον άνθρωπο. Τρανά παραδείγματα οι Σοφιστές και ιδίως ο Γοργίας, με την έννοια της πειθούς στα πλήθη. Έπειτα ακολουθεί η μεγάλη σχολή των Κλασσικών, Σωκράτη, Πλάτωνα και Αριστοτέλη. Εδώ πλέον, έχουμε κατά πολύ την θεμελίωση της επιστημονικής ερευνάς και μεθόδου. Παρ’ ότι δεν λείπει η Μεταφυσική ερμηνεία ή καλύτερα σύλληψη της Ψυχής(η σύλληψη της Ψυχής, βασίζεται, θα έλεγα στην Μεταφυσική), ιδίως από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, οι φιλόσοφοι μαζί με τον Δάσκαλο Σωκράτη, δίδουν μια επιστημονική προσέγγιση, θεωρώ, των εκδηλώσεων(κατά την φιλοσοφία τους) της Ψυχής, μέσα από τα αισθήματα, τους τρόπους νόησης, τις έννοιες της μνήμης κ.α., κάτι πολύ ρηξικέλευθο αλλά και διορατικό για την εποχή που αναφερόμαστε. Ο συγγραφέας θα ήθελε να υπενθυμίσει στον αναγνώστη, πως η κριτική και οι παρατηρήσεις είναι ατομικές και προσπαθούν να έχουν μια δόση επιστημονικής παρατήρησης. Σε καμία περίπτωση δεν τίθενται ως <<αυθεντίες>> ή <<δόγματα>>, αλλά αντιθέτως ο συγγραφέας επιδιώκει μέσω των πιθανών διορθώσεων τους, την γνώση. Είναι άλλωστε ο σκοπός της φιλοσοφίας και της επιστήμης μας.
Κεφάλαιο Δεύτερο
Από τους μεταριστοτελικούς φιλοσόφους, έως και τον Μεσαίωνα.
Εισαγωγή.
Μετά τον Αριστοτέλη, παίρναμε στην λεγόμενη Μετακλασική περίοδο της φιλοσοφίας. Σε αυτήν αναπτύσσονται σημαντικές θεωρίες αλλά και φιλοσοφικά ρεύματα και σχολές, από τους εκάστοτε φιλοσόφους. Το Περί Ψυχής ερώτημα απασχολεί αρκετά τους διανοητές, όχι βέβαια όσο τους φιλοσόφους των προηγούμενων ετών. Τούτο βέβαια δεν σημαίνει πως δεν δίδονται, σπουδαίες περί αυτού φιλοσοφίες, όπως αυτή του Πλωτίνου, του Επίκουρου και μιας πληθώρας άλλων, που θα αναλύσουμε στην συνέχεια. Σύντομα έρχεται και η περίοδος του Μεσαίωνα, στην πορεία του ιστορικού μας χρόνου. Εκεί πλέον γίνεται μια ακόμη απόπειρα απάντησης του Περί Ψυχής ερωτήματος, αλλά κυρίως μέσω θεολογικών απόψεων. Ο εκάστοτε θεός, διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στις φιλοσοφίες του Μεσαίωνα. Τούτο δεν σημαίνει, βέβαια, πως δεν δίδονται και αξιόλογες απαντήσεις. Θα φανεί όπως θα τις αναλύσουμε στην συνέχεια του πονήματος.
1. Απόψεις γύρω από το Περί Ψυχής ζήτημα. Από τον Επίκουρο μέχρι και τον Πλωτίνο.
α) Επίκουρος εκ της Σάμου (341-270 π.Χ.) και Επικούρειοι.
Ο Επίκουρος, θα μπορούσαμε να πούμε, διατυπώνει σπερματικά, θεωρητικό-φιλοσοφικό και εμπειρικό λόγο Περί Ψυχής. Κατ’ αρχάς, όπως φαίνεται από την γενικότερη θεωρία του Επίκουρου, έχουμε πλέον μεγάλη εισαγωγή στην πρώιμη επιστημονική σκέψη και στην αμφισβήτηση του προ-καθορισμού των σκοπών της φύσης και του ανθρώπου, από κάποιον θεό ή θεούς. Έτσι ο φιλόσοφος τάσσεται κατά πολύ υπέρ των θεωριών του Δημόκριτου, σχετικά με την έννοια των α-τόμων και της δημιουργίας και λειτουργίας του σύμπαντος και της ζωής. Κατά τον τρόπο αυτό, πέρα των άλλων, ο Επίκουρος διατυπώνει την φιλοσοφική ψυχολογία, όπως αυτή τέθηκε σε προηγούμενες σελίδες. Ως δηλαδή, πηγή ζωής και ύπαρξης των πάντων. Ως Ψυχή με αυτήν την έννοια. Η πηγή της ζωής λοιπόν, η Ψυχή, είναι τα ά-τομα και οι τυχαίες μεταξύ των συγκρούσεις που δημιουργούν τα αντίστοιχα αποτελέσματα(ένα αποτέλεσμα είναι και η Ζωή). Οι συγκρούσεις, όπως είπαμε, επιτυγχάνονται με τρόπο τυχαίο κάτι που καταρρίπτει το μέχρι τότε αιτιοκρατικό πλαίσιο σκέψης των περισσοτέρων φιλοσόφων. Όλη αυτή η Φυσική του Επίκουρου, έχει καθοριστικό ρόλο και στο Περί Ψυχής ζήτημα1.
Θεωρητική-φιλοσοφική προσέγγιση της ανθρώπινης Ψυχής: Ο Επίκουρος, δίδει τον ορισμό της ανθρώπινης Ψυχής: …΄΄Προς την κοσμολογική θεωρία συμφωνεί και η ανθρωπολογία και ψυχολογία του Επίκουρου: η Ψυχή είναι σωματική, κράμα από τέσσαρες ποιότητες. Από άτομα με πυρώδη, με αερώδη, με πνευματώδη και με αγνώστου υφής ποιότητα. Τα άτομα της τελευταίας, ανωτάτης ποιότητος, έχουν ελευθερία, αποτελούν το <<προς ημας αδέσποτον>> και έτσι γίνονται η πηγή της ανθρώπινης ελευθερίας και ευθύνης…΄΄2. Όπως φαίνεται από τον ορισμό, η Ψυχή συνίσταται από τα ά-τομα, τα οποία κατέχουν διάφορες ιδιότητες. Λογικά, η Ψυχή ως …΄΄δύναμις ζωής΄΄ 3πριν δώσει Ζωή στο ανθρώπινο σώμα, βρίσκεται σε μορφή α-τόμων. Ο φιλόσοφος, πέρα από τον συγκεκριμένο λόγο του, δεν λέγει κάτι άλλο για την Ψυχή, στο θεωρητικό-φιλοσοφικό πλαίσιο. Εντούτοις, στην εμπειρική του προσέγγιση παρουσιάζει μεγαλύτερη ανάλυση.
Εμπειρική προσέγγιση της ανθρώπινης Ψυχής: Στην εμπειρική προσέγγιση ο φιλόσοφος, κατατάσσει τις επιδράσεις και τα αποτελέσματα, τις ικανότητες, που δίδει η Ψυχή στο ανθρώπινο σώμα και στην διαμόρφωση της συμπεριφοράς ή και του χαρακτήρα του ανθρώπου. Ο άνθρωπος διαθέτει την εναργεία: …΄΄Η ενάργεια είναι το συναίσθημα που μας βεβαιώνει ότι εκείνα που γίνονται μέσα στην Ψυχή μας απεικονίζουν και αναπαριστούν όσα συμβαίνουν στον εξωτερικό κόσμο…΄΄4. Ο άνθρωπος διαθέτει ΄΄τέσσερις βαθμίδες5΄΄ στο πλαίσιο της ενάργειας, βαθμίδες που εξασφαλίζει μέσω της Ψυχής του: …΄΄Το πάθος από άποψη πρακτική, δηλ. το συναίσθημα, είναι το πρώτο κριτήριο και η πρώτη βαθμίδα της εναργείας, δηλ. της αλήθειας: Το συναίσθημα(της ηδονής, δηλ. της ευαρέσκειας, ή του άλγους, δηλ. της δυσαρέσκειας) μας ειδοποιεί για την πρακτική μας ενέργεια, για το τι πρέπει να επιζητούμε ή να αποφεύγουμε. Το δεύτερο και κύριο κριτήριο είναι η αίσθηση, αλάθητη εξεικονιση, καθρέπτης των αντικειμένων όπως αυτά είναι. Η αίσθηση ούτε πλανάται ούτε ψεύδεται…΄΄. Επίσης: …΄΄Τρίτη βαθμίδα εναργείας, το τρίτο κριτήριο αληθείας, συνιστά η πρόληψις, δηλ. η κατάληψη ή η ορθή αντίληψη και μνήμη των εξωτερικών ερεθισμών…από την πρόληψη γεννιέται η <<υπόληψις>> και η <<δόξα>>, δηλ. η υποκειμενική αντίληψη. Η οποία είναι αληθής: (α) αν επιβεβαιώνεται από την αίσθηση και (β) αν αποτελεί υπόθεση αναφερόμενη στα <<άδηλα>> και αόρατα όντα, χωρίς να υπάρχουν στοιχεία που να την κλονίζουν…΄΄. Τέλος …΄΄Το τέταρτο κριτήριο, την τέταρτη βαθμίδα αληθείας προσέθεσαν οι μαθητές του Επίκουρου. Πρόκειται για την Φανταστική επιβολή της διανοίας…Ο ποιητής Λουκρήτιος ερμηνεύει βαθύτερα την <<επιβολή>> αυτή: η ανθρώπινη Ψυχή είναι ικανή να δρασκελίζει τα σύνορα του κόσμου αυτού και με το βλέμμα της να κατανοεί τι συμβαίνει και εκεί…΄΄6. Όπως βλέπουμε, η επίδραση της Ψυχής στον άνθρωπο, δίδει σε αυτόν αρκετές ιδιότητες και ικανότητες αντίληψης των πραγμάτων. Η έννοια της Ψυχής, στο εμπειρικό πλαίσιο, παρουσιάζεται και σε συνάφεια με την έννοια της Ηθικής. ΄΄Η Ηθική αφορμαται από την ηδονή που είναι η <<αρχή και το τέλος του μακαρίως ζην…πασα ουν ηδονή αγαθόν…>>. Όμως τίποτε δεν είναι πιο εσφαλμενον από την ταύτιση αυτής της ηδονής με την αισθησιακην απόλαυση. Το επικούρειο ιδεώδες είναι η αταραξία και η πνευματική χαρά. Οι υλικές ηδονές δίδουν ευχαρίστηση αλλά είναι συνδεδεμένες με πόνο. <<Μείζονες>> είναι <<αι ηδοναί της Ψυχής>>7…Και: …΄΄Ο Ιατρός της Ψυχής Επίκουρος δίνει στους φίλους του συνταγή με τέσσερα φάρμακα, ώστε με αυτά να προφυλάξουν την ψυχική τους γαληνή από τεσσερους εχθρούς της: από τις ορμές, τις αλγηδόνες, τους θεούς και το θάνατο. Έτσι θα επιτύχουν την ακύμαντη αταραξία και θα έχουν μακάρια, ευδαίμονα Ζωή.΄΄8. Όπως λοιπόν μας δείχνει ο φιλόσοφος, η Ψυχή δεν είναι κάτι το στατικό. Εξελίσσεται και καλλιεργείται δίδοντας όλο και περισσότερο ανεπτυγμένες ικανότητες. Το σημαντικό, για αυτόν, είναι η διατήρηση της ψυχικής ισορροπίας και υγείας. Της αταραξίας, όπως την ονομάζει. Είναι γνωστό άλλωστε, πως ο Επίκουρος ανέφερε στην Θεωρία του ηδονισμού, την περίφημο ΄΄μετριοπαθή άποψη΄΄9, σε αντίθεση με τον ακραίο ηδονιστή Αρίστιππο τον Κυρηναίο (435-355 δίχως να είναι σίγουρο π.Χ.):…΄΄δεν πρέπει να επιδιώκουμε κάθε ηδονή, αλλά ενίοτε οφείλουμε να παρακάμπτουμε πολλές ηδονές, όταν τα δυσάρεστα αποτελέσματα που προκύπτουν από αυτές είναι περισσότερα…΄΄10. Το σημαντικό για τον Επίκουρο, είναι η ευτυχία, η ευδαιμονία της Ψυχής. Η ψυχική ευδαιμονία και αταραξία, επέρχεται μέσω του συνετού χειρισμού των πραγμάτων. Μέσω της ΄΄μετρημένης φύσης΄΄11.
Ο Επίκουρος, όπως προείπαμε, ίδρυσε την Σχολή των Επικούρειων, στην Αθήνα το 306 π.Χ. . Πολλοί μαθητές του συνέχισαν την θεωρία του και την προέκτειναν. Σημαντικοί, ανάμεσα σε άλλους, ήσαν ο Μητρόδωρος και ο Πολύαινος, από την Λάμψακο. Ο Έρμαρχος από την Μυτιλήνη, και άλλοι.
β) Οι Στωικοί φιλόσοφοι (316 π.Χ. –180 μ.Χ.). Αρχαία, Μέση και Νέα Στοά.
Η Στωική φιλοσοφία, έχει ένα τεράστιο χρονικό εύρος. Αριθμεί περίπου έξι αιώνες δράσης. Ο λόγος της Περί Ψυχής, αν και έντονος, δεν είναι τόσο εκτεταμένος ή ειδικός, όσο αυτός φιλοσόφων προηγούμενων ετών. Εδώ σκόπιμο είναι, να αναφέρουμε περιληπτικά και εν συντομία την γενική θεώρηση των Στωικών, η οποία μας απαντά στο ερώτημα της φιλοσοφικής ψυχολογίας, όπως ανωτέρω τέθηκε. …΄΄Τα βασικά χαρακτηριστικά του στωικού κόσμου είναι η ύλη και ο λόγος τα οποία υπάρχουν παντού. Με τον όρο ύλη δεν ονομάζουν μια σειρά ατομικών μονάδων, αλλά μια συνεχόμενη άμορφη μάζα, η οποία διαπερατέ από μια λογική δύναμη που της προσδίνει τα χαρακτηριστικά της. …Το στοιχείο του λόγου ονομάζεται <<ψυχή του σύμπαντος>> ή <<λογικά σπέρματα>> ή <<καθολικός λόγος>> με την σημασία του θεού. Εννοείται(ο λόγος, δηλαδή ο θεός-σημείωση δική μου-) ως κοσμική δύναμη που οργανώνει και κυβερνά όλο το σύμπαν όχι από έξω, αλλά συμμετέχοντας στο εσωτερικό του…΄΄12. Η φιλοσοφική ψυχολογία των Στωικών είναι προφανής: Πνοή, πηγή Ζωής και ύπαρξης των πάντων, είναι ο θεός. Ένας θεός ο οποίος δίδει στην άμορφη μάζα, ζωή και λογική δύναμη. Θεός είναι ο λόγος. Η δύναμη που δίδει, την ικανότητα του <<είναι>> των πραγμάτων. Έτσι, Ψυχή στο πλαίσιο της πνοής Ζωής, της φιλοσοφικής ψυχολογίας δηλαδή είναι ο θεός. Ο λόγος. Εκτός αυτών, οι Στωικοί φιλόσοφοι, εισάγουν και μια πληθώρα άλλων εννοιών. Από τις πιο σημαντικές, που μπορεί να θεωρηθεί πως έχει σχέση με την Περί Ψυχής ερευνά, είναι η έννοια της αναγκαιοκρατίας ή αιτιοκρατίας ή κατά το λατινικό ντετερμινισμού13. Τούτο σημαίνει πως …΄΄κάθε τι που συμβαίνει στον κόσμο γίνεται από κάποια αιτία, η οποία αποτελεί το σχέδιο του κοσμικού λογικού στοιχείου…΄΄14. Έτσι, όπως φαίνεται, η μοίρα του ανθρώπου και κάθε ζωντανού γενικότερα οργανισμού, είναι προ-καθορισμένη. Είναι η λεγόμενη έννοια της ειμαρμένης:…΄΄Η θεωρία των Στωικών οδηγεί σε πλήρη αποδοχή της ειμαρμένης και σε κοσμική αισιοδοξία. Η ειμαρμένη πηγάζει από την θέση πως ο,τιδήποτε συμβαίνει πρέπει να συμβή(η έννοια της αιτιοκρατίας που προαναφέραμε-σημείωση δική μου-) και δεν είναι δυνατόν να κάνωμε τίποτε για να το αλλάξουμε, διότι η κινητήρια αιτία βρίσκεται πέρα από τις δυνατότητες της ιδικής μας επιρροής(ο θεός, λόγος, που προαναφέρθηκε-σημείωση δική μου-)…΄΄15. Ο Στωικισμός μελετά, όχι τόσο συστηματικά βέβαια σε σχέση με φιλοσόφους προηγουμένων ετών, την έννοια της Ψυχής ειδικά στον άνθρωπο και στους ζώντες οργανισμούς.
Γενικά, οι Στωικοι φιλόσοφοι θεωρούν την ψυχή …΄΄ως μέρος του θειου λόγου, ως δύναμιν ζωτικήν, επρέσβευον όμως ότι ο άνθρωπος ευθύς μετά την γεννησιν του είναι <<γραμμάτειον κενόν>> και <<χάρτης ευεργός προς απογραφήν>>…΄΄16. Εκτός αυτού, παρουσιάζεται και μια, θα μπορούσαμε να πούμε, εμπειρική προσέγγιση της Ψυχής, όχι βέβαια με την απόλυτη έννοια των όρων. Κατ’ αυτήν όπως και στον Επίκουρο, έτσι και στον Στωικισμό, σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η καλλιέργεια και εξέλιξη της Ψυχής: …΄΄Οι Στωικοί νομίζουν την φιλοσοφία ως μέσον διαμορφώσεως της Ζωής, ως μιαν πρακτικην υπόθεση, ως μιαν <<τέχνη του βίου>> (ars vitae).΄΄17. Εκεί όμως που κυρίως επικεντρώνονται, είναι στις πιθανές διαταραχές της εξέλιξης και της αταραξίας(κατά το Επικουρικό) της Ψυχής, του ανθρώπου. ΄΄Θέλοντας οι Στωικοι να μας προτρέψουν να μη δείχνουμε κανένα ενδιαφέρον γι’ αυτές τις καταστάσεις(ζωή και θάνατος, αρρώστια και η υγεία, φτώχια και η ευπορία, η ταπεινότητα και η αλαζονεία κ.α.), τις χαρακτηρίζουν με τον όρο, τα αδιάφορα. …Να μη διακινδυνεύουμε, αγωνιώντας γι’ αυτές, την ηθική μας ακεραιότητα.΄΄18. Με την στάση αυτή, η Ψυχή δεν χάνει καμία ικανότητα της(εδώ για παράδειγμα η ηθική συμπεριφορά) ούτε κατακλύζεται από φόβο και διάφορα δυσάρεστα συναισθήματα, με αποτέλεσμα την μη-εξέλιξη, την μη-αταραξία, την μη-ηρεμία της. Η συμπεριφορά και στάση αυτή, παρουσιάζεται καλύτερα με την ανάλυση των αρνητικών ιδιοτήτων και χαρακτηριστικών της Ψυχής, όπως τα παρουσιάζουν οι Στωικοι φιλόσοφοι. Με την ανάλυση δηλαδή, των παθών. …΄΄Το πάθος, γενικά, λενε οι Στωικοί, είναι μια άλογη και αφύσικη κίνηση της ψυχής, μια ορμή πλεονάζουσα, που μας παρασύρει σε επικίνδυνες για την ηθική ισορροπία μας και ευτυχία μας αντιδράσεις. Η αναγκαία προϋπόθεση λοιπόν, για να κατακτήσουμε την αρετή και να γίνουμε ευτυχισμένοι, είναι να βγάλουμε από την ψυχή μας κάθε ίχνος πάθους, να φτάσουμε στην κατάσταση της απάθειας. Πρόκειται για μια άποψη που, σε κάποιες περιπτώσεις, προσλαμβάνει το χαρακτήρα της αναλγησίας…΄΄19. Ο Στωικισμός ως φιλοσοφική θεωρία, λαμβάνει ως βάσεις στο Περί Ψυχής ερώτημα, όλα όσα τέθηκαν ανωτέρω. Από Εκεί και έπειτα, ο κάθε Στωικός φιλόσοφος προεκτείνει το Περί Ψυχής ζήτημα θέτοντας την δική του θεώρηση, όπως αμέσως θα δούμε. Εντούτοις, οι φιλόσοφοι του Στωικισμού που ασχολούνται ειδικά με αυτό το ζήτημα, είναι αρκετά περιορισμένοι.
Αρχαία Στοά και απόψεις Περί Ψυχής: Η Αρχαία Στοά έγκειται στο χρονικό πλαίσιο, 316-150 π.Χ. περίπου και είναι η πρώτη έκφραση της Στωικής φιλοσοφίας. Η έναρξη της, δηλαδή. Βασικοί της εκπρόσωποι είναι, ο Ζήνων ο Κιτιεύς (335-263 π.Χ.), ο Κλεάνθης από την Άσσο της Τρωάδος (304-233 π.Χ. περίπου), ο Χρύσιππος από τους Σόλους της Κιλικίας (281-208) και ο Ζήνων ο Ταρσεύς (Περί τον 2ο αιώνα π.Χ.). Από αυτούς, ο Ζήνων ο Κιτιεύς είναι από τους πιο σημαντικούς καθώς η πλειοψηφία των απόψεων που κατατέθηκαν ανωτέρω, Περί Ψυχής, ήταν δικές του. Επίσης ο Χρύσιππος είναι αυτός, που έχει πολύ μεγάλο συγγραφικό έργο τόσο με τον Περί Ψυχής προβληματισμό όσο και με την γενικότερη θεωρία των Στωικών. Σημαντικός, κρίνει ο συγγραφέας, σχετικά με το Ψυχό-λογικό ζήτημα είναι και ο Ζήνων ο Ταρσεύς, ο οποίος φέρει την αντίθεση του σχετικά με την ταύτιση θεού και κόσμου και την σχέση θεού και ανθρώπινης Ψυχής.
Μέση Στοά και απόψεις Περί Ψυχής: Η Μέση Στοά έγκειται χρονικά από το 160-51 π.Χ. περίπου. Εκπρόσωποι της είναι ο Παναίτιος ο Ρόδιος (180-109 π.Χ.) και ο Ποσειδώνιος από την Απάμεια της Συρίας (135-51 π.Χ.). Ο Παναίτιος, αναφέρεται στο Περί Ψυχής ζήτημα, στοχαζόμενος γύρω από την έννοια της αθανασίας της Ψυχής, ενώ ταυτόχρονα απορρίπτει κάποιες θέσεις της Αρχαίας Στοάς:…΄΄Ο Παναίτιος δεν δέχεται το δόγμα της αθανασίας της Ψυχής και μαζί απορρίπτει και την πίστη στην μουσική και την αστρολογία, την πολυθεΐα και την ύπαρξη θεού ως πνευματικού όντως.΄΄ Επίσης: …΄΄δεχόμενος ως ιδεώδες του βίου όχι την <<απάθεια>> αλλά την <<επιθυμία>>…΄΄20. Όπως βλέπουμε, η ψυχή αλλά και η γενικότερη θεώρηση του κόσμου, σταδιακά δέχεται μια <<υλιστική>> και κάπως (τολμώ να πω) επιστημονική μεταβολή περνώντας από Στοά σε Στοά. Από χρονική σε άλλη χρονική περίοδο δηλαδή. Ο Ποσειδώνιος, όσον αφορά το Περί Ψυχής ζήτημα, …΄΄δέχεται την τριμερή διαίρεση της Ψυχής που είναι αθάνατη και θεια. Γι’ αυτό οφείλουμε να αγωνιζόμαστε για την πειθάρχηση του αλόγου μέρους της Ψυχής στον νουν. Έτσι φθάνομε στην αρετή…΄΄21.
Νέα Στοά και απόψεις Περί Ψυχής: Η Νέα Στοά έγκειται χρονικά από το 16 μ.Χ.-529 μ.Χ. όπου ο Ιουστινιανός διατάσσει το τέλος της λειτουργίας της Πλατωνικής Ακαδημίας, περίπου. Είναι γενικά η εποχή τέλους της Αρχαίας Ελληνικής φιλοσοφίας. Οι Νέα Στοά αποτελείται από φιλοσόφους που έχουν καταγράφει στην Ιστορία της φιλοσοφίας, ως κατά πολύ σημαντικοί στην συμβολή τους. Έτσι βασικοί εκπρόσωποι είναι ο Σενέκας (4 π.Χ.-65 μ.Χ.), ο Ρούφος, ο Επίκτητος (50-183 μ.Χ.), ο Ιεροκλής, ο Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος (121-180 μ.Χ.) και τέλος ο Κέβης. Από αυτούς, σημαντικοί, ανάμεσα στους άλλους, είναι ο Σενέκας με την βαθιά γνώση της Λογικής, ο Επίκτητος με την ανάδειξη του ανθρώπινου μεγαλείου μέσω της σωστής χρήσης των ψυχικών ικανοτήτων καθώς και ο Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος, με την προτροπή του για συνεχή καλλιέργεια της Ψυχής.22
Με το σύνολο των διακρίσεων αυτών, ολοκληρώνεται η Στωική φιλοσοφία και διδασκαλία Περί Ψυχής. Μετά την Στωική θεωρία ή καλύτερα κατά παράλληλα χρονικά τμήματα, ακολουθεί ο Σκεπτικισμός ως φιλοσοφικό ρεύμα με περίοδο δράσης έως και τον 2ο μ.Χ. αιώνα. Ο συγγραφέας κρίνει, πως το συγκεκριμένο πλαίσιο φιλοσοφίας δεν είναι σκόπιμο να αναφερθεί και να αναλυθεί καθώς δεν προσφέρει συστηματική και ειδική ενασχόληση με το Περί Ψυχής ζήτημα μας. Αυτό βέβαια δεν καταργεί την σημαντικότητα του. Και κάτι τέτοιο φαίνεται από την απάντηση που θα δώσει πολλούς αιώνες μετά ο φιλόσοφος David Hume (1711-1776) στο Περί Ψυχής ερώτημα, απάντηση που στηρίζεται κατά βάση στην αρχαία φιλοσοφία του Σκεπτικισμού. Άξια λόγου τέλος θεωρείται η, μετά των Στωικών, φιλοσοφική συμβολή του Πλωτίνου.
γ) Πλωτίνος εκ της Λυκόπολης της Μέσης Αιγύπτου (204-270 μ.Χ.) και Νεοπλατωνισμός.
Στην σειρά της Ιστορίας των ιδεών και του πνεύματος, έρχεται ο Πλωτίνος. Ο Πλωτίνος, είναι ένας καθαρά(θα μπορούσαμε να πούμε) Μεταφυσικός φιλόσοφος, όπως θα δούμε και αναλυτικότερα πιο κάτω. Στο Περί Ψυχής ζήτημα, έχει πλούσιο στοχασμό και συγγραφική δραστηριότητα. Ο Πλωτίνος διατυπώνει αρχικά την οντολογία του, ενώ παράλληλα παρουσιάζει και την φιλοσοφική του ψυχολογία. ΄΄Κύριο ερώτημα που απασχολεί την σκέψη του Πλωτίνου είναι <<πόθεν τα όντα>>, ποια είναι η αρχέγονη αιτία των πραγμάτων. Επειδή η πολλότητα κατ’ ανάγκην θεμελιώνεται στην ενότητα, πρέπει εν αρχή να ίσταται ένα Πρώτον, από το οποίον όλα να έχουν λάβει την αφετηρία τους και την ουσία τους. Τούτο το Πρώτον τον ονομάζει ο Πλωτίνος Έν ή Αγαθόν ΄΄23. Και …΄΄Δει μεν γαρ τι προ πάντων ειναι απλουν τουτο και πάντων έτερον των μετ’ αυτό, ου μεμιγμένον τοις απ’ αυτου,…ον όντως εν,… αυταρκέστατον τε τω απλουν ειναι και πρώτον απάντων…Το δη τοιούτον εν μόνον δει ειναι…η δε αρχή αγέννητος…΄΄24. Όπως λοιπόν είναι προφανές, η οντολογία του Πλωτίνου κρύβει και την φιλοσοφική του ψυχολογία: Η πηγή Ζωής και ύπαρξης των όλων, είναι το Εν. Το Πρώτο στοιχείο, από το οποίο εκπορεύονται όλα τα αλλά δημιουργήματα αυτου. Ψυχή, με την ανωτέρω έννοια λοιπόν, είναι το Εν. Επειδή, ο στοχασμός του φιλοσόφου είναι έντονος και συνεχής, δεν θα αναφερθούμε περισσότερο στην φιλοσοφική ψυχολογία του, με περαιτέρω ανάλυση της κατ’ αυτήν την έννοια της Ψυχής, δηλαδή του Ενός. Εκτός αυτών, ο φιλόσοφος, στοχάζεται ειδικώς επάνω στην Ψυχή του ανθρώπου. Εδώ βρίσκεται και αναλυτικά η Περί Ψυχής θεωρία του. …΄΄Στην κορυφή βρίσκεται το Εν, από όπου εκπορεύονται όλες οι πραγματικότητες, μετά έρχεται το Πνεύμα(ο Πλωτίνος το ονομάζει κυρίως Νου-σημείωση δική μου-), που είναι μίμηση και αντανάκλαση του Ενός, και τέλος η Ψυχή, η οποία γεννάται από το Πνεύμα και δεν μπορεί παρά να είναι υποδεέστερη από τον γεννήτορα της΄΄25. Ο Πλωτίνος, κάνει μια ρηξικέλευθη προσέγγιση της Ψυχής, κατά βάση θεωρητική. Το Εν που αποτελεί την πηγή Ζωής και ύπαρξης των πάντων, πηγή της μια Αλήθειας, δημιουργεί, γεννά, τον Νου. Το Πνεύμα, διαφορετικά. …΄΄ο νους αποσωζει κάποια χαρακτηριστικά ή ιδιότητες του πατρός-Ενός: είναι ακριβώς <<ώσπερ και το φως του ηλίου>>-το φως εν σχέσει προς τον ήλιο. Γεννήθηκε από το ανακάμπτον επιστροφικό βλέμμα του Ενός προς τον εαυτόν του: και η <<όρασις αύτη νους>>…΄΄26. Ο Νους αποτελεί το μέσο σύνδεσης του κόσμου της Αλήθειας(=Εν) με τον φθαρτό κόσμο. Το κόσμο των ζώντων δηλαδή οργανισμών. Εδώ εισάγεται πλέον η θεωρητική προσέγγιση της Ψυχής, από τον Πλωτίνο: …΄΄Η Ψυχή, τώρα, είναι απόρροια του Νου…η Ψυχή, πάλι, έχει ένα διπλό πρόσωπο: θεάται, βλέπει πίσω προς την αρχέγονη πηγή της, προς τον Νουν, αλλά συγχρόνως παρατηρεί τον κόσμο και τον μορφοποιεί…΄΄27. Όπως το θέτει ο ίδιος ο Πλωτίνος, δηλαδή: …΄΄αλλά Ψυχής μεν αμυδρός ο λόγος. ως γαρ είδωλον νου, ταυτη και εις νουν βλεπειν δει΄΄28. Όπως φαίνεται ο Πλωτίνος, θεωρεί πως η Ψυχή είναι το μέσο ένωσης ΄΄μεταξύ αισθητού και νοητού κόσμου…τείνει εμμέσως προς το Εν ή το Αγαθόν κι αυτή…΄΄29. Ειδικότερα, ο φιλόσοφος διαχωρίζει ακόμη περισσότερο την Ψυχή σε <<ανθρώπινη>> και σε <<κοσμική>>, όπως θα δούμε στην συνεχεία. Τα όσα λέχθηκαν παραπάνω, αναφέρονται στις ιδιότητες και στον σκοπό της Ψυχής γενικά.
Ο εγκλεισμός της Ψυχής στο ανθρώπινο σώμα, είναι τιμωρία. Το σώμα, όπως και στον Πλάτωνα, είναι σήμα. Τάφος της Ψυχής! ΄΄Η κατώτερη αντίθετα Ψυχή(εννοεί την εις τα σώματα και τα αισθητά πράγματα Ψυχή-σημείωση δική μου-) , η αποκαλούμενη υπό του Πλωτίνου <<φύσις>>, συνδεδεμένη, όπως είναι, με το σώμα, βρίσκεται σε διαρκή δημιουργική κίνηση και παραγωγή.΄΄ …΄΄Τα οποία(τα αισθητά εννοεί-σημείωση δική μου-) διατάττουσα και οργανούσα αυτή συντηρει η ίδια στην ζωή …Ταυτοχρόνως δε ζωοποιεί την αδρανή νεκρότητα του σώματος…΄΄30. Όμως, παρά τις ζωοποιητικες ιδιότητες της Ψυχής, αυτή τιμωρείται εισερχόμενη και λειτουργώντας εντός του σώματος. Και αυτό γιατί …΄΄τα σώματα είναι εκείνα που, ως εκ του οικείου στην φύση τους μερισμού, αδυνατούν, να την δεχθούν αμέριστη και αδιαίρετη μέσα τους…΄΄31. Ο Πλωτίνος, δεν ολοκληρώνει εδώ την Περί Ψυχής θεωρία του. Από εδώ και έπειτα, μπορούμε να κατατάξουμε τα λεγόμενα του σε μια απόπειρα εμπειρικής Ψυχό-λογίας, με την σχετική έννοια των όρων.
Εμπειρική θεώρηση. Τα πάθη της ανθρώπινης Ψυχής: Σε αυτό το σκέλος της εμπειρικής Ψυχό-λογίας δηλαδή του φιλοσόφου, σίγουρα, μπορούμε να κατατάξουμε την αναφορά του στα πάθη. Τα Πλωτινικά πάθη, σχετίζονται άμεσα με την πτώση και το εγκλωβισμό της Ψυχής στο σώμα: …΄΄Η Ψυχή, ωστόσο, είναι συνδεδεμένη πρωταρχικά με το σώμα και τα παρεπόμενα κακά του σώματος: την πτώση, την κάθοδο, την αμαρτία και το κακόν. Η σωματικοτης του σώματος της την οδηγεί σε συνουσία με την ύλη ως πηγή γενέσεως του Κακού της και του Κακού του ίδιου…΄΄32. Ο Πλωτίνος δίδει στην Ψυχή, την έννοια και την ικανότητα της βούλησης. Αυτό βέβαια το στοιχείο της, δεν παρουσιάζεται ως θετικό καθώς στην ουσία, αποτελεί αιτία της πτώσης της. Η Ψυχή χρησιμοποιεί την βούληση της και λησμονεί τον κόσμο τη Αλήθειας. Τον κόσμο του Ενός. Τα πάθη, μέσω του σώματος, παρουσιάζονται ακόμα πιο αναλυτικά: …΄΄να λειτουργή(εννοεί η Ψυχή-σημείωση δική μου-) δια μέσου των δεσμών της αισθήσεως: να υφίσταται τις ισχυρές έτσι επιρροές των δια του σώματος παθών (ηδονή, λύπη, φόβος, επιθυμία) και να διαταράσσεται, τελούσα υπό την Υλίκη και σωματική σκιάν αυτών στην λογιστική της δια του καθαρού νου ενέργεια…΄΄33. Για τους λόγους και τα πάθη αυτά, ο Πλωτίνος παρουσιάζεται και τόσο αρνητικός με το σώμα. Το απαρνιέται και αισθάνεται ντροπή να κατοικεί η Ψυχή του, μέσα σε ένα τόσο βρώμικο δημιούργημα. Ο φιλόσοφος, εκτός αυτών παραθέτει και την λύση. Την άποψη ανάβασης και σωτηρίας της Ψυχής, από τα δεινά, από τα πάθη, του σώματος: ΄΄Η φιλοσοφική διεργασία που οδηγεί την Ψυχή προς αυτή την άπειρη ενότητα, στον Πλωτίνο λαμβάνει την μορφή μιας μυστικής ασκητικής ως αποτέλεσμα της οποίας το εγώ ταυτίζεται με το θειο, σε σημείο να μην έχει πλέον συνείδηση του σώματος του και να ξεχνά ακόμη και ότι είναι ενσαρκωμένο…΄΄34. Και όντως, επικρατεί ένας μυστικισμός στην πρόταση του. Θα αναφέρουμε εδώ εν συντομία, ποιος είναι ο τρόπος της Πλωτινικής Ψυχικής ανάβασης: …΄΄Άλλ’ η εις το Εν επιστροφή και ανάβαση τούτη της Ψυχής διεπιτελείται δια τριών συνολικά σταδίων …: δια <<καθάρσεως>>, δι’ <<ελλάμψεως>> και δι’ <<ενώσεως>>. Κατά την πρώτη έτσι φάση η Ψυχή…έχει να επιτελέση τη δια της ασκήσεως των αρετών καθαρτικήν της από το επιθυμητικόν και ακοσμούν και άμετρον ή αόριστον στοιχείο αυτής απαλλαγήν΄΄35. Οι αρετές, στις οποίες κάνει αναφορά ο Πλωτίνος, είναι αρετές ανά βαθμίδες σημαντικότητας. Κατακτώντας κάθε φορά, η ανθρώπινη Ψυχή κάποια από τις εκάστοτε αρετές, οδηγείται ένα βήμα πιο κοντά στο επόμενο στάδιο. Το τελικό στάδιο, είναι η επιστροφή, η ένωση με το Εν, με το απόλυτο. Στην συνεχεία στην δεύτερη φάση δίδεται έμφαση …΄΄στην ελευθέρωση του καθαρώς νοητού μέρους της Ψυχής στα θεωρητικά έργα της δευτέρας υποστάσεως του Νου. …Δια της τελευταίας ενώσεως αυτής η δευτέρα φάση του φωτισμού και της ελλάμψεως της Ψυχής γίνεται ζωντανή πια πραγματικότης. Το φως του νοούντος εαυτόν νου φέγγει και φέγγον φωτίζει το άμεινον μόριον της Ψυχής…΄΄36. Φαίνεται πως υπάρχει αντιστοιχία στόχων. Δηλαδή ο Νους ήταν το αντίγραφο του Ενός και η Ψυχή το αντίγραφο του Νου. Η Ψυχή κατακτά τις ιδιότητες του Νου για να περάσει στο τελευταίο βήμα ένωσης. Έτσι τέλος στην τρίτη φάση, …΄΄η οριστική ένωση της Ψυχής προς το Εν΄΄37. Όπως είπαμε, προς αποφυγή παρεξηγήσεων από τον αναγνώστη, ο Πλωτίνος κάμει μια προσέγγιση στην εμπειρική σύλληψη της Ψυχής, και όχι καθαρά εμπειρική αναφορά. Παρά τις αναφορές του, σε εμπειρικά στοιχεία όπως για παράδειγμα τα πάθη, παραμένει αρκετά Μεταφυσικός και θεωρητικός.
Εκτός αυτών, παρατηρούμε και ένα άλλο σημαντικό στοιχείο στην Πλωτινική Περί Ψυχής θεωρία. Ο Πλωτίνος παρουσιάζει, θα λέγαμε, σπέρματα, βάσεις, της έννοιας της Παμψυχιαρχίας38. Όπως είδαμε σε προηγούμενες σελίδες, ο Αριστοτέλης ήταν ένας ακόμη φιλόσοφος, που είχε συλλάβει αυτή την έννοια39. Ο Πλωτίνος παρουσιάζει τα σπέρματα της Παμψυχιαρχίας, με την αναφορά του στην <<κοσμική Ψυχή>>. Κατ’ αυτό …΄΄κατ΄ αρχάς δημιουργήθηκε η κοσμική Ψυχή, που διαποτίζει τα υλικά πράγματα και τα διαμορφώνει, τα ζωοποιεί. συγχρόνως, ωστόσο, δημιουργούνται και οι ψυχές των ανθρώπων…΄΄40. Πέρα από την ανθρώπινη Ψυχή, που αναλύσαμε ανωτέρω, ο φιλόσοφος κάμει ιδιαίτερη αναφορά και στους άλλους ζώντες οργανισμούς, αλλά και γενικά σε κάθε τι που υπάρχει. Λέγει πως σε κάθε τι, υπάρχει ένα μέρος της <<κοσμικής Ψυχής>>, που δίδει ζωή. Άρα το κάθε υλικό αντικείμενο έχει Ψυχή, εφόσον έχει και ζωή.
Ο Πλωτίνος, είναι ο βασικός εισηγητής και θεμελιωτής του φιλοσοφικού ρεύματος του Νεοπλατωνισμού. Οι ιδέες του Νεοπλατωνισμού, κινούνται στα πλαίσια της θεωρίας του Πλωτίνου όπως τα θέσαμε παραπάνω, κατά βάση βέβαια. Πολλές, δηλαδή, από τις θέσεις του Πλάτωνα διατηρούνται ενώ κάποιες άλλες αποβάλλονται. Βασικοί μετά τον Πλωτίνο, ακόλουθοι του Νεοπλατωνισμού είναι, ανάμεσα σε άλλους, ο Πορφύριος εκ της Τύρου (232-301 μ.Χ.), ο Ιάμβλιχος (υπολογίζεται ο θάνατος του, Περί τα 333 μ.Χ.), ο Πρόκλος (410-485 μ.Χ.) κ.α.
Με την ολοκλήρωση της θεωρίας του Πλωτίνου, περνάμε σε μια διαφορετική πλέον περίοδο. Την περίοδο της Ψυχό-λογίας του Μεσαίωνα και των γενικότερων θεωριών αυτού. Η σκοπιά αντίληψης των πραγμάτων και της Ψυχής είναι εν μέρει διαφορετική. Βασίζεται κυρίως στις θρησκευτικές δοξασίες, στην θρησκεία και στις θεολογίες της. Πλέον εισαγόμαστε στο πλαίσιο του Δογματισμού και της Πίστης. Αυτό δεν σημαίνει, πως δεν δυνάμεθα να βρούμε και ορισμένες απόψεις άξιες λόγου και φιλοσοφικού στοχασμού, όπως θα δούμε πιο κάτω με τους αντίστοιχους εκπροσώπους.
2. Μεσαιωνικές αντιλήψεις της Ψυχής.
2.1 Βυζαντινή περίοδος (1-9ος αιώνας μ.Χ. περίπου).
Η Βυζαντινή περίοδος φιλοσοφικού στοχασμού είναι τεραστία. Αριθμεί, περίπου τα χίλια έτη δράσης μέχρι την λεγόμενη Σχολαστική περίοδο της φιλοσοφίας, την οποία θα αναλύσουμε στην συνέχεια.. Κατά την Βυζαντινή περίοδο(από τον 1ο περίπου μ.Χ. αιώνα έως περίπου τον 9ο μ.Χ. αιώνα) που πρώτα θα μελετήσουμε, θα γίνει προφανές πως οι φιλοσοφίες γενικώς, αλλά και ειδικώς οι Περί Ψυχής στοχασμοί, σχετίζονται άμεσα με την θρησκεία και κυρίως με το Χριστιανικό ρεύμα πίστης. Σε ολόκληρη την Βυζαντινή περίοδο, υπάρχουν σημαντικοί και πολλοί βέβαια, εκπρόσωποι θρησκειών που δίδουν τις φιλοσοφίες τους. Στο παρόν πόνημα, θα περιοριστούμε μόνο στους πιο επιφανείς και πιο συστηματικούς μελετητές του Περί Ψυχής ζητήματος, όπως αυτοί κατεγράφησαν από την Ιστορία της φιλοσοφίας, ένεκα της έκτασης του έργου μας.
α) Ιωάννης ο Χρυσόστομος (345-407 μ.Χ περίπου).

Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, αποτελεί εκπρόσωπο και θιασώτη της Χριστιανικής θρησκείας. Ο Ιωάννης κάμει λόγο Περί Ψυχής, όχι όμως έξω από το πλαίσιο της θρησκείας και θεολογίας του. Αντιλαμβάνεται την Ψυχή με καθαρά θεωρητικό τρόπο: Η ύπαρξη ενός ανώτατου όντος, του Χριστιανικού θεού, αποτελεί τον δημιουργό των πάντων. Αποτελεί και τον δημιουργό της Ψυχής. Η Ψυχή στο ταξίδι της στα εγκόσμια, μακριά αλλά και κοντά από τον Δημιουργό-θεό, δύναται να γνωρίσει πολλά πάθη και να βιώσει και να πράξει αρνητικές πράξεις, με αποτέλεσμα την οριστική απομάκρυνση της από τον Δημιουργό της, άρα και την καταστροφή της θειας δύναμης της. Προς τούτο, ο Ιωάννης θέτει το σκοπό που πρέπει να έχει ο άνθρωπος και κατ΄ επέκταση και η Ψυχή του: Η ομοίωση με τον θεό. Η ένωση της ανθρώπινης Ψυχής και του θεού. Η άποψη που υποστηρίζει ο Ιωάννης, έγκειται στον πλαίσιο πίστης του. Στην θρησκεία του: …΄΄εάν δε εν τω φωτί περιπατωμεν, ως αυτός εστιν εν τω φωτί, κοινωνίαν έχομεν μετ΄ αλλήλων, και το αιμα του Ιησου Χριστου του υιου αυτου καθαρίζει ημας από πάσης αμαρτίας…΄΄1. Η ένωση με τον Χριστιανικό θεό, αποτελεί την τελειότητα των πάντων και την Ψυχική σωτήρια.
β) Γρηγόριος ο Νύσσης (335-394 μ.Χ.).

Ο Γρηγόριος, παρ΄ ότι θιασώτης του Χριστιανισμού, δεν παρουσιάζεται καθόλου δογματικός, αντιθέτως έχει πλούσιο στοχασμό και φλόγα αμφιβολίας. Απαντά και δίδει την δική θεωρία στο Περί Ψυχής ερώτημα, μέσω, κατά του Χριστιανούς, λεγόμενης Ορθόδοξης Χριστιανικής Ανθρωπολογίας2. Ο Νύσσης, ενδιαφέρεται και στοχάζεται αρχικά για την …΄΄διαπραγμάτευση του προβλήματος των σχέσεων Γνώσεως-Πίστεως, ενός προβλήματος που κυριαρχεί σε όλη την χριστιανική φιλοσοφία…΄΄3. Ο Γρηγοριος, δεν δέχεται παθητικά την σχέση θεού-ανθρώπου. Παρ΄ ότι κατατάσσεται στον Δογματισμό, αναρωτιέται για τον ίδιο τον άνθρωπο, σε σχέση πάντα με το θειο. Εδώ έρχεται και το πλαίσιο του Περί Ψυχής στοχασμού του. Ο Γρηγόριος προσεγγίζει, θα λέγαμε, την Ψυχή με δυο τρόπους. Με θεωρητικό αλλά και με εμπειρικό.
Θεωρητική σύλληψη της Ψυχής: Η…΄΄φιλοσοφική του Ανθρωπολογία αποτελεί τη μεγάλη δόξα και το μέγα κατόρθωμα του Γρηγορίου: ο άνθρωπος, επειδή αποτελείται από σάρκα και Ψυχή, ανήκει τόσον στο Βασίλειο του πνεύματος όσον και στο Βασίλειο του σώματος και τα συνδέει και τα δυο σε κόσμο. Όλη η εξέλιξη του ανθρώπου κατευθύνεται από την Ψυχή, διανεμημένη απ΄ αρχής σε όλο το σώμα. Η ενέργεια, όμως, της Ψυχής εκδιπλώνεται βαθμιαία με την ανάπτυξη του ανθρώπου. Πρέπει να διακρίνουμε μεταξύ του ιδεώδους ανθρώπου και εκείνου που ζει στον κόσμο. Εκείνος(ο ιδεώδης άνθρωπος εννοεί-σημείωση δική μου-) είναι αιώνιος, ο εδώ ατελής(εννοεί αυτόν που ζει στα εγκόσμια-σημείωση δική μου-) και παροδικός. Εκείνος ενιαίος και αδιάκριτος (:μη χωρισμένος σε θήλυ και άρρεν), ο εδώ μεμειγμενος και <<κεχυμένος εις αίσθησιν>>. Η επιστροφή στον Θεό καθίσταται δυνατή μόνον, αν ο άνθρωπος αρνηθεί την αίσθηση και βυθιστεί στους χώρους εκείνης της εσωτερικότητας όπου μπορεί να <<ιδεί>> τον ασύλληπτο και αόρατο…΄΄4. Ο Νύσσης, διατυπώνει την Περί Ψυχής αλλά και περί ανθρώπου θεωρία, επηρεασμένος κατά πολύ όπως φαίνεται από θεωρίες του Πλάτωνα. Ο συγγραφέας διαπιστώνει το αυτό, μέσω της αναφοράς του Νύσσης σε <<απάρνηση των αισθήσεων>> και σε στροφή <<στο αόρατο>> κλπ5. Άξιο λόγου είναι και το έργο του Γρηγορίου, Βίος Μωϋσέως6 όπου συνεχίζει θα λέγαμε την Χριστιανική ανθρωπολογία του, όπως αυτή ορίζεται από τους Χριστιανούς, σε σχέση με τον Χριστιανικό θεό.
Εμπειρική σύλληψη της Ψυχής: Στο πλαίσιο σύλληψης της Ψυχής, με βάση κυρίως την εμπειρία, ο Νυσσης διατυπώνει εκτενέστερη θεωρία. Εδώ βρίσκεται η αναφορά του στο Πρόσωπον και Ουσία7. Πρόκειται για την ανάλυση της ανθρώπινης ύπαρξης και οντότητας. …΄΄Σε μια γενική θεώρηση του, ως ‘’πρόσωπον’’ ορίζεται μια συγκεκριμένη ανθρώπινη παρουσία, που βρίσκεται σε μια ειδικού τύπου υπαρξιακή κατάσταση. Δια του τρόπου αυτού της εμφάνισης του εκλαμβάνεται ως κατέχον κάποια συγκεκριμένα και ανεπανάληπτα χαρακτηριστικά, τα οποία όμως δεν το οδηγούν σε μια διάρρηξη των σχέσεων του με τα υπόλοιπα πρόσωπα…΄΄8. Εδώ ο Γρηγοριος, όντως, εκλαμβάνει την έννοια της ανθρώπινης προσωπικότητας(πρόσωπον) και κατ΄ επέκταση της ανθρώπινης Ψυχής και των ιδιοτήτων της, με καθαρά εμπειρικό όπως είπαμε χαρακτήρα. Θεωρεί ότι κάθε άνθρωπος έχει ξεχωριστή, διαφορετική από τον καθ΄ ένα, προσωπικότητα και Ψυχή. Διαπίστωση που πολλούς αιώνες μετά, θα χρησιμοποιηθεί στην Επιστημονική πλέον ορολογία και θεμελίωση, της Ψυχό-λογικής μελέτης και έρευνας. Συνεχίζοντας: …΄΄ο όρος ‘’ουσία’’ είναι δηλωτικός των κοινών ιδιωμάτων που ανήκουν σε κάθε πρόσωπο και που εξασφαλίζουν τη φυσική ενότητα του ανθρώπινου γένους …Η διαφοροποίηση, όμως, του ιδιαίτερου προσώπου από την κοινή ουσία δεν ορίζεται μόνον ως προς τα βιολογικά οργανικά ιδιώματα και τις φυσικές λειτουργίες, αλλά κυρίως ως προς τις ηθικές επιλογές και προοπτικές…΄΄9. Επίσης ο Νύσσης, μελετά αρκετά τον τρόπο δράσης της λογικής ικανότητας και γενικότερης σκέψης του ανθρώπου, με Πλατωνικά θα λέγαμε όμως κριτήρια και στοχασμούς: …΄΄Ακολούθως, ο χριστιανός στοχαστής θέτει το ερώτημα που αναφέρεται στην επισήμανση των πραγματικών και λογικών εφαλτηρίων που μας ωθούν στο να ονομάζουμε τον Πέτρο, τον Παύλο και τον Βαρνάβα τρεις ανθρώπους, τη στιγμή που ανήκουν σε μια ουσία, την οποία δηλώνει το όνομα ‘’άνθρωπος’’…΄΄10. Αυτή είναι και ολοκληρωτικά η σύλληψη της ανθρώπινης Ψυχής, στα δυο πλαίσια που θέσαμε.
γ) Ιερός Αυγουστίνος εκ της Ταγάστης της Νουμιδίας της Β. Αφρικής (354-430 μ.Χ.).

Η φιλοσοφία του Ιερού Αυγουστίνου, είναι πολύ ανθηρή τόσο γενικά όσο και ειδικά στον Περί Ψυχής στοχασμό. Η Ψυχό-λογία του, είναι άμεσα συνυφασμένη με την Χριστιανική θρησκεία. Βέβαια όπως αρκετοί Χριστιανοί στοχαστές, έτσι και αυτός είναι βαθιά επηρεασμένος από την Πλατωνική φιλοσοφία όπως αμέσως θα δούμε. Ο στοχασμός του Αυγουστίνου γύρω από την Ψυχή, αποτελεί ένα μείγμα θεωρητικής-φιλοσοφικής και εμπειρικής προσέγγισης. Αντιλαμβάνεται την Ψυχή ,δηλαδή, θεωρητικά στοχαζόμενος περί της εμπειρίας. Για τον λόγο αυτό, σκόπιμα θα δούμε ενιαία την Ψυχό-λογία του φιλοσόφου, δίχως να κάμουμε διαχωρισμούς. Ο Χριστιανικός θεός, είναι η μοναδική αλήθεια. Κάθε τι πέρα από αυτόν, αποτελεί πλάνη. Σκοπός της ανθρώπινης Ψυχής, είναι να βρει την αλήθεια, να βρει τον θεό: …΄΄ο Αυγουστίνος ερωτά, αν υπάρχει αλήθεια. Η απάντηση του είναι καταφατική. Το δεύτερον ερώτημα είναι από πού προέρχεται. Όχι βέβαια από την εξωτερική εμπειρία(στοιχείο Πλατωνικής θεωρίας όπως προείπαμε-σημείωση δική μου-), διότι αυτή μεταβάλλεται, αλλά έσωθεν: <<Μέσα μας ενοικεί η αλήθεια>> ως πράξη, ως ενέργεια της ψυχής. Όχι του πνεύματος: το πεπερασμένο πνεύμα δεν μπορεί να δημιουργήσει άπειρες αλήθειες. Οι αιώνιες και άπειρες ιδέες κατάγονται από τον Θεόν ως <<δόσις αγαθή>> και <<δώρημα τέλειον>>.…Με λίγες λέξεις: Έξω της ψυχής δεν υπάρχει αλήθεια και έξω της Εκκλησίας σωτήρια…΄΄11. Ο Αυγουστίνος, όπως βλέπουμε, δίδει ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό στην ανθρώπινη Ψυχή. Την θεωρεί ως το μόνο μέσο κατάκτησης και ένωσης με την απόλυτη αλήθεια, ήτοι με τον Χριστιανικό θεό. Αυτός είναι ο αυτό-σκοπός του ανθρώπου. Εδώ ο φιλόσοφος, αναλύει ακόμη περισσότερο του δυο πυρήνες της σκέψης του: …΄΄Η σκέψη του Αυγουστίνου κινείται ανάμεσα σε δυο πόλους, Θεό και Ψυχή: <<Θεόν και Ψυχήν θέλω να γνωρίσω. Τίποτε άλλο; Όχι ειλικρινά τίποτε΄΄12. Και προχωρά στις ιδιότητες και στην δομή της ανθρώπινης Ψυχής: ΄΄Η Ψυχή είναι υπόσταση: αθάνατη, διότι είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την αλήθεια. Αλλά η αλήθεια ταυτίζεται με τον Θεόν. Και η Ψυχή, επομένως, είναι αθάνατη και αιώνια. Η Ψυχή προς τούτοις, <<μετρεί τους χρόνους>>: <>…΄΄13. Και είναι λογικό, η ανθρώπινη Ψυχή, κατά τον φιλόσοφο, να έχει τόσο σημαντικές ιδιότητες. Και αυτό γιατί, σκοπός της είναι το απόλυτο. Ο θεός. Κατέχει έτσι τις δυνάμεις για να μπορέσει να επιτελέσει τον σκοπό της. Εδώ ο Αυγουστίνος μελετά περισσότερο εμπειρικά, κάποιες αντιδράσεις της Ψυχής. Παρουσιάζονται οι έννοιες της Μνήμης και της Νόησης: …΄΄Η Ψυχή διαιρεί και συγχρόνως συναιρεί τον χρόνον: Με την μνήμη συγκρατεί ό,τι παρελθόν. Με την ελπίδα(μπορούμε να το παρουσιάσουμε ως Νόηση, με την έννοια του ανθρώπου που θέτει μελλοντικούς σκοπούς, υπολογίζει πιθανότητες κλπ-σημείωση δική μου-) μέσω του παρόντος διοδευει μέσα στο μέλλον και τέλος θεωρεί τον χρόνο και τον συνάπτει σε ενότητα…΄΄14. Αυτό δηλαδή που γενικώς ο Ιερός Αυγουστίνος υποστηρίζει, είναι πως τα πάντα βρίσκονται μέσα στον ίδιο τον άνθρωπο(΄΄Γύρισε πίσω στον ίδιο τον εαυτό σου! Στο εσωτερικό του ανθρώπου κατοικεί η αλήθεια΄΄15). Ο φιλόσοφος, ερευνά αρκετά σύνθετα θα λέγαμε και το Γνωσιολογικό πρόβλημα με έμφαση ιδίως στην λειτουργία της ανθρώπινης Ψυχής κατά την γνώση, αλλά και την κατάκτηση της γνώσης. Τα κατωτέρω συμβαδίζουν εν μέρει με όσα προηγουμένως είπαμε: …΄΄Κάθε γνώση των κατ΄ αίσθηση ή εξωτερικών πραγμάτων μπορεί να αποτελή καθαρή και μόνον αυταπάτη: γιατί πάντοτε υφίσταται η δυνατότης να μη συμφωνή η εξωτερική πραγματικότης προς τις υποκειμενικές εντυπώσεις των αισθήσεων…΄΄16. Η μόνη πραγματική γνώση, για τον Αυγουστίνο, είναι αυτή που προέρχεται από την Ψυχή μας. Η γνώση από την Ψυχή, είναι πολύ κοντά στην γνώση του θεού. Εκτός αυτών, άξια ανάλυσης είναι η θεωρία Περί της Ελεύθερης Βούλησης17 που εισαγάγει ο Αυγουστίνος, δίδοντας αυτήν την ιδιότητα ως εξαίσιο χάρισμα του ανθρώπου. ΄΄Οι άνθρωποι δεν είναι τίποτε άλλο παρά βούληση΄΄18, λέγει ο φιλόσοφος. Τα πάντα δημιουργούνται από αυτήν. Το σημαντικότερο δημιούργημα της βούλησης είναι η αγάπη. Λέγει …΄΄αγάπα και κάμε ό,τι θέλεις΄΄19. Δημιουργείται όμως το εξής πρόβλημα: ΄΄Στο πρόσωπο του Αδάμ αμάρτησε η ανθρωπότητα: ο άνθρωπος είναι προκαθορισμένος και λυτρώνεται χάρις στην άπειρη αγαθότητα και ευσπλαχνία του Θεού. Τι μένει τότε από την ελευθέρια του ανθρώπου;…΄΄20. Σε αυτό το ερώτημα, τίθεται και ο προβληματισμός. Σε πρώτη εντύπωση ο Αυγουστίνος φαίνεται να έρχεται σε αντίθεση με την Χριστιανική θρησκεία και με τον Χριστιανικό θεό. Και τούτο γιατί, από πρώτης όψεως, η δυνατότητα βούλησης και ελευθέριας επιλογής μοιάζει όχι με εξαίσιο ιδίωμα της Ψυχής, αλλά με κατάρα αυτής. Κατάρα, καθώς με την ιδιότητα της αυτή η Ψυχή απομακρύνεται από την πηγή, κατά την Χριστιανική πίστη, αλήθειας. Απομακρύνεται από τον θεό. Ο Ιερός Αυγουστίνος δίδει την απάντηση, λοιπόν, στο ερώτημα: …΄΄Η ψυχολογική ελευθέρια ως ελευθέρια εκλογής σε όλες τις καταστάσεις της επίγειας ζωής, ουσιώδης και απαραβίαστη. Η ηθική του ελευθέρια(εννοεί του ανθρώπου στον κόσμο-σημείωση δική μου-), αντιθέτως, εξαρτάται από τη χάρη του Θεού. Γι΄ αυτό η ταπείνωση αποτελεί θεμελιώδη αρετή…΄΄21. Η Ψυχή, έχει την βούληση ως ορθή ικανότητα. Αυτό που για τον φιλόσοφο μετρά, είναι η χρήση της. Η ταπεινή χρήση της βούλησης με βάση τον σκοπό ομοίωσης με τον θεό, εξασφαλίζει στην ανθρώπινη Ψυχή την ευδαιμονία. Σε αντίθετη περίπτωση, η Ψυχή βιώνει την αιώνια απομάκρυνση από τον Δημιουργό και από την, κατά το Χριστιανικό δόγμα, αλήθεια.
2.2 Σχολαστική περίοδος (900-1500 μ.Χ. περίπου).
Η Σχολαστική περίοδος και φιλοσοφία, όπως φαίνεται είναι μικρότερη χρονικά από την Βυζαντινή περίοδο. Βέβαια η δράση του στοχασμού της, είναι εξίσου πολύ μεγάλη. Η περίοδος αυτή, αριθμεί δεκάδες φιλοσόφους, όπου ο καθ΄ ένας διατυπώνει την δική του θεωρία. Γενικά επικρατεί μια θεολογική φιλοσοφία, θα μπορούσαμε να πούμε. Αυτή είναι πιο έντονη από την Βυζαντινή περίοδο, καθώς αποτελεί βασική αρχή του Σχολαστικισμού. Κάθε δηλαδή στοχασμός φιλοσοφικός, πρέπει να συμφωνεί με την θεολογία και την θρησκευτική πίστη της εποχής. Έντονο επίσης είναι το στοιχείο της Αριστοτελικής διδασκαλίας(και Περί Ψυχής), κάτι βέβαια που δεν εφαρμόζεται από όλους τους στοχαστές. Οι προσεγγίσεις της Ψυχής είναι και εδώ σημαντικές όπως θα δούμε αναλυτικότερα παρακάτω. Με το τέλος της Σχολαστικής περιόδου, ολοκληρώνεται η φιλοσοφία και Ψυχό-λογία του χρονικού διαστήματος του Μεσαίωνα. Παρακάτω, θα αναφέρουμε τους κυριότερους εκπρόσωπους της Σχολαστικής περιόδου και τις Περί Ψυχής αντιλήψεις των.
α) Μποναβεντούρα (Bonaventura, 1221-1274 μ.Χ.).
Ο Σχολαστικισμός και οι εκπρόσωποι του, όπως είναι φυσικό είναι έντονα επηρεασμένοι από το προηγούμενο ρεύμα θεολογικής φιλοσοφίας του Βυζαντίου. Ο Μποναβεντούρα κατά βάση, υιοθετεί στην φιλοσοφία του τις παλαιότερες ιδέες, προσθέτοντας βέβαια ατομικό στοχασμό. Όπως και στο Βυζάντιο, έτσι και στον Σχολαστικό Μποναβεντούρα, σημαντική είναι η Έννοια της Ελεύθερης βούλησης, ως Ψυχικό φαινόμενο. Το σημαντικότερο επίτευγμα της βούλησης, είναι η Αγάπη. Κάθε τι που κάνει ο άνθρωπος, πρέπει να έχει ως τελικό στόχο την Αγάπη. Ο Μποναβεντούρα, δίδει τον ορισμό της Ψυχής, στοχαζόμενος σε αυτήν. Την αντιλαμβάνεται κυρίως θεωρητικά και με δεδομένα πίστης: …΄΄Η ψυχή, δημιούργημα του Θεού και <<δυνατότητα>> υπό εκείνου ενεργοποιημένη, συνίσταται από ύλη και μορφή. Η ύλη είναι πνευματική, όχι κάτι υλικό, έχουσα ιδίαν υπόσταση. Ο Θεός δωρίζει σε κάθε άνθρωπο μια ποιοτικώς άλλη ψυχή. Η αθανασία είναι αποτέλεσμα της νοσταλγίας για επιστροφή προς τον Θεό και αιώνια ευδαιμονία…΄΄22. Όπως είπαμε η ανάλυση Περί Ψυχής, του φιλόσοφου, είναι βασισμένη στις θεολογικές έννοιες και σε δεδομένα πίστης. Η ψυχή, έχει συστατικά, έχει ιδιότητες, είναι αθάνατη.
β) Αλβέρτος ο Μέγας (Albertus Magnus, 1193-1280 μ.Χ.).
Ο Αλβέρτος καταγράφεται από την Ιστορία της φιλοσοφίας, ως πολύ σημαντικό επιστημονικό πνεύμα. Η τοποθέτηση του παρωνυμίου <<Μέγας>> στοχεύει ακριβώς στο να δείξει το ανωτέρω. Ο Αλβέρτος, προσεγγίζει την Ψυχή απορρίπτοντας εν μέρει το Αριστοτελικό πνεύμα23 προσέγγισης των πραγμάτων, της εποχής. ΄΄Η ψυχή είναι μια αυτόνομη και ανεξάρτητη υπόσταση, όχι η αριστοτελική <<εντελέχεια>>. Είναι αθάνατη και καταυγάζεται από δύναμη θεϊκή΄΄24. Όπως βλέπουμε η σχέση της Ψυχής με τον θεό, παραμένει σημαντική για τους στοχαστές του Μεσαίωνα. Εκτός αυτού, ο Αλβέρτος, προσεγγίζει και με ένα αρκετά, θα λέγαμε, εμπειρικό τρόπο ορισμένες εκδηλώσεις και κυρίως ιδιότητες που δίδει η Ψυχή στον άνθρωπο: ΄΄Της Γνωσιολογίας του θεμέλιο είναι η εμπειρία: Ακόμη και η γνώση του Θεού αρχίζει με την εμπειρία, από τις αισθήσεις…΄΄25. Σημαντική λοιπόν είναι η περί των αισθήσεων αντίληψη του, ως ιδιότητες της ανθρώπινης Ψυχής.
γ) Θωμάς ο Ακυινάτης (1225-1274 μ.Χ.) και Θωμισμός.
Ο Θωμάς ο Ακυινάτης, ήταν ο σημαντικότερος μαθητής του Αλβέρτου. Η φιλοσοφία του είναι από τις σημαντικότερες μέσα στην Σχολαστική περίοδο, την οποία εξετάζουμε. Προτού, δούμε την Περί Ψυχής θεωρία του Θωμά, άξιο είναι να παρουσιάσουμε γενικά την διδασκαλία του, τον Θωμισμό κατά το λεγόμενο ρεύμα, προκείμενου να αντιληφθούμε και τις μετέπειτα Περί Ψυχής προσεγγίσεις του. Η σχέση της θεωρίας του Θωμά με τις θεολογικές απόψεις είναι βασική:…΄΄Ο Θωμάς, αντίθετα, πιστός στη βιβλική Περί Δημιουργίας παράδοση, αντιμετωπίζει ως εκ του μηδενός δεδημιουργημένο και συντηρούμενο υπό του Θεού στη ζωή τον υπάρχοντα κόσμο…΄΄26. Η πηγή των πάντων, είναι για τον Ακυινάτη, ο θεός. Από αυτόν εκπορεύεται αλλά και πορεύεται ολόκληρος ο κόσμος. Ο θεός είναι η μόνη αλήθεια. Ο φιλόσοφος, στο πλαίσιο των θεωριών του, παραθέτει και μια σειρά Αποδείξεων του Θεού, προκείμενου να συνεχίσει, ανάμεσα στα αλλά, και τον σκοπό του Σχολαστικισμού. Την αλληλένδετη σχέση πίστης-γνώσης27. Ο θεός δημιουργεί τον κόσμο και στην κορυφή όλων των βαθμίδων, όλων των ειδών, τοποθετεί τον άνθρωπο. Εδώ βρίσκεται και η Περί Ψυχής διδασκαλία του φιλόσοφου. Αρχικά …΄΄ο άνθρωπος, προικισμένος με αθάνατη ψυχή, ελεύθερη βούληση και πνεύμα, ευρίσκεται στην κορυφή αυτής της πυραμίδας: ο άνθρωπος είναι ένα ενιαίο Όλον, μια ολότητα με διάφορες λειτουργίες: καθαρώς φυσικές, φυτικές, ζωώδεις και πνευματικές…΄΄28. Και στην διδασκαλία του Θωμισμού, η ψυχή κατέχει, όπως βλέπουμε, την ιδιότητα της αθανασίας: …΄΄ η ψυχή δημιουργείται από τον Θεό κατά την γέννηση(φαίνεται σαν ένα είδος ζωής που απλώς δίδεται από τον Θεό. Αυτό είναι η Ψυχή-σημείωση δική μου-). Η αθανασία έτσι της Ψυχής απορρέει ουσιωδώς από την αϋλία ή τη μη υλικότητα αυτής…΄΄29. Έτσι έχουμε τον πλήρη Ψυχό-λογικό ορισμό: …΄΄Ο άνθρωπος δεν αποτελείται από σώμα και ψυχή, αλλά από ύλη και μορφή(: είδος). Η ύλη δεν είναι το σώμα, αλλά η απολύτως αηδής, άμορφη πρώτη ύλη, που διαμορφώνεται σε σώμα μέσω της υποστασιακής ουσιώδους μορφής της δευτέρας ύλης. Αυτή η υποστασιακή ουσιώδης μορφή είναι για τον άνθρωπο η ψυχή…΄΄30. Ο Ακυινατης φιλόσοφος, προβαίνει και σε μια σχετικά εμπειρική αναφορά του σχετικά με την Ψυχή. Όπως είπαμε σκοπός του ανθρώπου, είναι να φθάσει το απόλυτο ον. Εδώ έρχεται και η (εμπειρική σχεδόν) διάκριση της Ψυχής. Η ψυχή αποτελείται από ΄΄τις κατώτερες ψυχικές μορφές ζωής΄΄ και την ΄΄έλλογη ανθρώπινη ψυχή΄΄31. Στο πρώτο μέρος ο Θωμάς, κατατάσσει τα ένστικτα. Στο δεύτερο μέρος, κατατάσσει την ανάδειξη του ανθρώπου στον αληθινό-πνευματικό κόσμο, στο κόσμο του θεού, και την ανάδειξη της Ψυχής σε έλλογη οντότητα: …΄΄Η έξοχη αποστολή του(εννοεί του ανθρώπου-σημείωση δική μου-) είναι να ελευθερωθεί από το ενστικτώδες. Τότε η ψυχή του γεμίζει από πνευματική ευδαιμονία και λύτρωση και έτσι αποδεικνύει την ελευθέρια του και την αξιοπρέπεια…΄΄32. Η προσέγγιση αυτή είναι όντως αρκετά εμπειρική, κάτι που αποδεικνύει και η χρήση παρομοίων όρων μερικούς αιώνες μετά, από τον Επιστημονικό πλέον λόγο Περί Ψυχής. Άλλες δυο σημαντικές εμπειρικές ιδιότητες της Ψυχής, που θίγει ο φιλόσοφος είναι αυτές της γνώσης και της ελεύθερης βούλησης. Και οι δυο βέβαια ιδιότητες, στοχεύουν στην επαναφορά της Ψυχής στην πηγή της(θεός). Η έννοια της γνώσης, παρ΄ όλο που παρουσιάζεται ως Ψυχικό μέσο κατάκτησης του απόλυτου, εντούτοις για τον Θωμά είναι πεπερασμένη. ΄΄Για τον Ακυινάτη άμεση γνώση του Θεού, δεν υπάρχει…Το υπέρτατον ή ύψιστο και έσχατο σημείο ανθρώπινης γνώσεως περιορίζεται ως εκ τούτου στη σύλληψη της ακαταληψίας ή ασυλληπτότητας του Θεού…΄΄33. Με το εμπειρικό ψυχικό φαινόμενο της ελεύθερης βούλησης, δημιουργείται το ίδιο <<πρόβλημα>> όπως και με προηγούμενους φιλόσοφους34: ΄΄Αν όμως έτσι έχουν τα πράγματα, τότε πως θα μπορούσε να νοηθή η σχέση ανθρώπινης ελευθερίας και θειας Πρόνοιας, χωρίς η δεύτερη τούτη να αίρη ή να καταργή τη λειτουργία της πρώτης; …΄΄35. Η απάντηση που δίδει ο φιλόσοφος μοιάζει κατά πολύ με τις προηγούμενες αποκρίσεις των φιλοσόφων: …΄΄Ελεύθερος κατά τον Θωμά είναι ο άνθρωπος επί τη βάσει του <>, της ικανότητας δηλ. να επιλέγη. Ανθρώπινη έτσι βούληση και ελεύθερη δυνατότης επιλογής είναι ουσιωδώς ταυτόσημα…΄΄. Καθώς και …΄΄ο Θεός υποκινεί μεν την επιλογή μέσα μας ή και την υποκινεί προς μιαν ορισμένη κιόλας, κατεύθυνση, την κατεύθυνση δηλ. του Αγαθού, η συγκεκριμένη όμως απόφαση τη στιγμή της ατομικής κάθε φορά επιλογής ανάγεται ή αποτελεί υπόθεση της εκάστοτε απεριόριστου των ανθρώπων ελευθερίας…΄΄36.
Όπως είπαμε, ο Θωμάς δημιούργησε δικό του φιλοσοφικό-θεολογικό ρεύμα. Τον Θωμισμό. Ο Θωμισμός υιοθετήθηκε από αρκετούς στοχαστές της εποχής, οι οποίοι εντάχθηκαν και προσέθεσαν στη Θωμιστική θεωρία. Οι υποστηρικτές του Θωμισμού, ανάγονται σε ένα αρκετά μεγάλο χρονικό πλαίσιο. Εκτός αυτών, υπήρξαν και αρκετοί που στράφηκαν ενάντια στην εν λόγω θεωρία.
δ) Ιωάννης Ντούνς Σκώτος (1226-1308 μ.Χ.).
Για τον Ιωάννη τον Σκώτο, δεν έχουμε να προσθέσουμε πολλά, και τούτο γιατί η βασική του φιλοσοφία αλλά και ο Περί Ψυχής στοχασμός του, μοιάζουν κατά πολύ με προηγούμενους φιλοσόφους της Σχολαστικής περιόδου και ήδη έχουν αναλυθεί. Σημαντικό, στην σκέψη του Ιωάννη, γεγονός αποτελεί η αντίθεση του με τον Θωμισμό. Ο Ιωάννης θεωρεί πως η γνώση δεν έχει καμία σχέση με την πίστη. Η γνώση, λέγει, στοχεύει στην εξερεύνηση του ανθρώπου και της Ψυχής του ενώ η πίστη στην γνώση και ένωση με τον θεό. Σημαντικά, επίσης, στοιχεία στην σκέψη του Σκώτου είναι η υπερίσχυση και η δύναμη της Βούλησης ως Ψυχικό φαινόμενο. Θεωρεί, ο φιλόσοφος, πως η έννοια και η δυνατότητα του <<βούλεσθαι>> που έχει ο άνθρωπος, είναι η μεγαλύτερη και ισχυρότερη ικανότητα που προσφέρεται από την Ψυχή. Πέρα από τον λόγο του αυτό, δεν κάνει ειδικότερη αναφορά στο Ψυχό-λογικό ζήτημα.
ε) Οι στοχαστές για το Περί Ψυχής ερώτημα κατά τον ύστερο Μεσαίωνα.

Επειδή ο συγγραφέας δεν διαθέτει αρκετές αλλά αντίθετα πολύ περιορισμένες πληροφορίες για τις Περί Ψυχής θεωρήσεις των στοχαστών κατά την χρονική περίοδο του τέλους του Μεσαίωνα και κατά μικρό χρονικό διάστημα μετά από αυτόν, θα δημιουργήσει ένα σύνολο με τα πιο σημαντικά στοιχεία από τις πληροφορίες του. Τούτο γίνεται κυρίως για την εξυπηρέτηση του αναγνώστη, προκείμενου αυτός να μην διαβάσει διαφορετικές θεματικές ενότητες φιλοσόφων, με περιορισμένα όμως σχόλια σε αυτούς. Σημαντικός στοχαστής είναι ο William Occam (1280-1350 μ.Χ.), ο οποίος διατυπώνει περιορισμένο λόγο Περί Ψυχής, αναφερόμενος στην έννοια της Βούλησης. Για αυτόν η πιο σημαντική ιδιότητα της Ψυχής είναι η ιδιότητα της Βούλησης. Ο Occam δηλαδή παρουσιάζει την σκέψη του, μέσα σε ένα καθαρά Βουλησιαρχικό37 πλαίσιο. Ο Νικόλαος Κουζάνος (Nikolaus von Kues, 1401-1464 μ.Χ.) διατυπώνει μια σημαντική θεωρία σχετικά με την ύπαρξη βαθμίδων των εκδηλώσεων της Ψυχής. Πρόκειται για εμπειρική δηλαδή προσέγγιση. Ο Melanchthon (1497-1560 μ.Χ.) αναφέρεται έντονα στην έννοια της αθανασίας της Ψυχής ενώ, ιστορικά, είναι ο πρώτος που επίσημα ονομάζει ολόκληρο τον στοχασμό γύρω από την Ψυχή, <<Ψυχολογία>> με το έργο του <> που ολοκληρωτικά εκδίδεται το 1553 μ.Χ. Τέλος, ο Francis Bacon (1561-1626 μ.Χ.) τονίζει το σημαντικό της εμπειρίας και την πολυπλοκότητα μελέτης της ανθρώπινης συνείδησης και ο Ιάκωβος Bohme (1575-1624 μ.Χ.) διερωτάται για την έννοια της Ψυχής με τα τέσσερα ερωτήματα.
3. Σύντομη κριτική θεώρηση και παρατηρήσεις του δευτέρου κεφαλαίου.

το δεύτερο κεφαλαίο καλύψαμε ένα πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα της φιλοσοφίας. Ξεκινήσαμε από τον Επίκουρο και γενικότερα την Επικούρεια φιλοσοφία και φθάσαμε μέχρι και το τέλος του Μεσαίωνα. Οι απόψεις που επικρατούν σχετικά με το Περί Ψυχής ζήτημα, είναι και εδώ σημαντικές. Για την άποψη του συγγραφέα, ο Επίκουρος, αρχικά, παρά τις Μεταφυσικές κατά καιρούς προσεγγίσεις της Ψυχής, αρχίζει μια αρκετά εμπειρική και συστηματική ερευνά θα λέγαμε της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Σταδιακά δηλαδή, απορρίπτεται το Μεταφυσικό πρότυπο. Οι Στωικοι φιλόσοφοι, κινούνται στο ίδιο περίπου πνεύμα. Επικρατεί γενικά, μια εμπειρική προσέγγιση των πραγμάτων, δίχως όμως αυτή να είναι καθολική. Υπάρχουν και οι Μεταφυσικές τάσεις. Από την άλλη πλευρά, ο Πλωτίνος παρουσιάζει μια κατά πολύ θεωρητική προσέγγιση της Ψυχής. Παρ΄ ότι διατυπώνει αξιόλογες θεωρήσεις, τα λεγόμενα του εντούτοις μπορούν να αμφισβητηθούν καθώς δεν αποδεικνύονται πλήρως. Αυτό βέβαια, δεν παύει να καθιστά τον φιλόσοφο έναν από τους άξιους διανοητές της Ιστορίας που προσέφερε πολλά με τους στοχασμούς του. Περνώντας στο χρονικό διάστημα του Μεσαίωνα, βλέπουμε μια διαφορετική θεώρηση. Αυτή, κατά κύριο πάντα λόγο, του Δογματισμού. Οι θρησκείες και θεολογίες του Μεσαίωνα, είναι κατά πολύ επηρεασμένες από την Αρχαία Ελληνική φιλοσοφία, κάτι που μπορεί να αμφισβητήσει έντονα τον Μεσιανιστικό χαρακτήρα που προέβαλαν. Ο Χριστιανισμός, είναι μια θρησκεία που επηρεάζει κατά πολύ τις υπόλοιπες, αλλά και στον ίδιο παρατηρούμε πολλές ιδέες Αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, γεγονός που αμφισβητεί, ανάμεσα στα αλλά, τον λυτρωτικό και Μεσιανιστικό χαρακτήρα που πρεσβεύει όπως και οι υπόλοιπες θρησκείες. Βέβαια, σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει τούτο πως δεν υπάρχουν αξιόλογες προσεγγίσεις. Οι αναφορές σε έννοιες όπως <<βούληση>>, <<μνήμη>>, <<νόηση>>, <<εξέλιξη του ανθρώπου>> κλπ, είναι κατά πολύ εμπειρικές προσεγγίσεις που χρήζουν απαραίτητης μελέτης. Το πλαίσιο του Δογματισμού, δύναται όμως να αλλοιώσει την σημαντικότητα ορισμένων προσεγγίσεων. Και αυτό επειδή, οι εκάστοτε διανοητές λαμβάνουν αξιωματικά και δογματικά την ύπαρξη του θεού, και την σχέση όλων των υπολοίπων ζητημάτων με αυτόν. Έτσι ο Αθεϊσμός38, μπορεί εύκολα απορρίπτοντας το θεολογικό δόγμα να αμφισβητήσει τις εκάστοτε απόψεις. Ένα άλλο αρνητικό σημείο, είναι το γεγονός πως οι εκάστοτε θεολογικές απόψεις πολλές φορές <<γέμιζαν>> τους όχλους με ανόητες προκαταλήψεις, θεολογικούς φόβους, αντί-επιστημονικές προσεγγίσεις, κάτι που δημιουργούσε προβλήματα για πολλούς αιώνες μετά. Πάντως, η περίοδος του Μεσαίωνα προσδίδει αρκετά σημαντικά ζητήματα, ένα από τα οποία είναι και η θεμελίωση του Περί Ψυχής στοχασμού, με τον όρο Ψυχολογία από τον Melanchthon(οπ.π)39, θέτοντας την βάση για την επιστημονική προσέγγιση της Ψυχής.

Κεφάλαιο Τρίτο
Από τον Rene Descartes έως και τους Συνειρμικούς.
Εισαγωγή.
Πλέον έπειτα από τον Μεσαίωνα, περνάμε στα Νεώτερα έτη φιλοσοφικού στοχασμού, οδηγούμενοι σταδιακά προς τα σύγχρονα τα οποία θα εξετάσουμε στο επόμενο τέταρτο και τελευταίο κεφαλαίο. Στο παρόν κεφαλαίο, θα δούμε την μελέτη της Ψυχολογίας, όπως καθιερώθηκε πλέον στον Μεσαίωνα, από μια πληθώρα πολύ σημαντικών φιλοσόφων στην Ιστορία της φιλοσοφίας. Η έννοια της Ψυχής και ο Περί Ψυχής στοχασμός σταδιακά απομυθοποιούνται και αποβάλλουν την Μεταφυσική έννοια, μέχρι την πλήρη αμφισβήτηση ύπαρξης Ψυχής με την Μεταφυσική προσέγγιση. Προκείμενου όμως ο αναγνώστης, να μην κουράζεται από περιληπτικές θέσεις θα εισαχθούμε απ’ ευθείας στην μελέτη των φιλοσοφικών θέσεων των εκάστοτε στοχαστών.
1. Οι Περί Ψυχής θεωρήσεις από τον Rene Descartes έως τον Εμπειρισμό.
α) Rene Descartes (Καρτέσιος, 1596-1650), Ορθολογισμός και Καρτεσιανισμός.
Ο Rene Descartes ή Καρτέσιος, αποτελεί μια εκ των μεγαλυτέρων προσωπικοτήτων της φιλοσοφίας των τελευταίων τεσσάρων αιώνων. Η συμβολή του στην Επιστημονική θεμελίωση και μεθοδολογία είναι τεράστια. Επίσης ο Περί Ψυχής στοχασμός του, η Ψυχολογία του, είναι κατά πολύ άξια μελέτης και προβληματισμού. Απαραίτητη προϋπόθεση για να αντιληφθούμε τον Περί Ψυχής στοχασμό του Καρτέσιου, είναι πρώτα να δούμε την γενική φιλοσοφία και οντολογία του. Η αντίληψη των πραγμάτων του κόσμου στον Descartes, έχει μεγάλη αντιστοιχία με τα Μαθηματικά. Για να αντιληφθούμε τον κόσμο, λέγει, είναι απαραίτητο να λάβουμε ορισμένα ζήτημα <<αξιωματικά>>. Το ίδιο συμβαίνει και με τα Μαθηματικά. Και εκεί λαμβάνουμε αξιωματικά ορισμένες αλήθειες, δίχως όμως το γεγονός αυτό να περιορίζει την ελευθέρια δράσης μας. Επειδή λοιπόν ο τρόπος δράσης του συνδέθηκε με τα Μαθηματικά, που για μέσο τους έχουν καθαρά την λογική ικανότητα, το σύστημα σκέψης του Καρτέσιου ονομάζεται Ορθολογισμός(ή ρασιοναλισμός)1. Πρόκειται δηλαδή για την …΄΄τάση στη θεωρία της γνώσης που παραδέχεται το λογικό σαν μοναδική πηγή της αληθινής γνώσης, αντίθετα με τον εμπειρισμό, που θεωρεί σαν μοναδική πηγή γνώσης της αλήθειας την αίσθηση…΄΄2. Κάθε τι που κατακτάται με την λογική, είναι αληθινό. Για πρώτη αρχή, για πηγή ζωής και ύπαρξης των πάντων όπως θα λέγαμε στην φιλοσοφική ψυχολογία, ο φιλόσοφος αναγνωρίζει το απόλυτο ον. Τον θεό. Ο θεός, δίδει την δυνατότητα στα πράγματα να είναι αληθινά, να υπάρχουν και στον άνθρωπο την δυνατότητα να τα αντιλαμβάνεται. Στα πλαίσια αυτών των τριών πραγμάτων, ήτοι του ανθρώπου, του θεού, και της λογικής ικανότητας ή του Ορθολογισμού, ο φιλόσοφος διατυπώνει και την Περί Ψυχής θεωρία του.
Ο θεός δημιουργεί το σύμπαν. Δημιουργεί τους νόμους σε αυτό και τα πλάσματα που υπάρχουν για να τους υπηρετούν. Στους ζωντανούς οργανισμούς έγκεινται, τα φυτά, τα ζώα και οι άνθρωποι. Για τον Καρτέσιο το μόνο σημαντικό ζωντανό ον είναι ο άνθρωπος. Όλα τα αλλά είναι απλώς μηχανές! Και εξηγεί: …΄΄Ο Ντεκάρτ υποστήριξε ότι το σύμπαν δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια τεραστία μηχανή. Τα πάντα μέσα σ΄ αυτό λειτουργούν βάσει ορισμένο προδιαγραφών, όπως ένα ρόλοι που δουλεύει με τον τρόπο που το έφτιαξε να δουλεύει ο κατασκευαστής του. Ακόμη και τα ζώα, κατά τον Ντεκάρτ, δεν είναι τίποτε άλλο παρά μηχανές, όντα, που, όπως τα άψυχα σώματα του σύμπαντος, διέπονται εξ ολοκλήρου από τους απρόσωπους φυσικούς νόμους. <<Μου φαίνεται πολύ αξιοσημείωτο>>, γράφει ο Ντεκαρτ, <<το γεγονός ότι η γλώσσα ανήκει μόνον στον άνθρωπο…Δεν έχει βρεθεί ποτέ μέχρι τώρα ένα ζώο τόσο τέλειο, ώστε να έχει χρησιμοποιήσει κάποιο σημείο, προκείμενου να πληροφορήσει τα αλλά ζώα για κάτι που δεν έχει σχέση με τα πάθη τους, ενώ δεν υπάρχει κανένας άνθρωπος τόσο ατελής, ώστε να μη μεταχειρίζεται τέτοια σημεία. Ακόμη και οι κωφάλαλοι εφευρίσκουν ιδιαίτερα σημεία μέσω των οποίων εκφράζουν τις σκέψεις τους…Ο λόγος για τον οποίο τα ζώα δε μιλάνε όπως εμείς, είναι γιατί δεν έχουν μέσα τους σκέψεις και όχι επειδή δε διαθέτουν τα κατάλληλα όργανα ομιλίας…Διότι οι σκύλοι και τα αλλά ζώα, όπως μας εκφράζουν τα πάθη τους, θα μας εξέφραζαν και τις σκέψεις τους-εάν τις είχαν βεβαίως-. Το ξέρω ότι τα ζώα κάνουν πολλά πράγματα καλύτερα από εμάς, αλλά τούτο είναι κάτι που δε μου κάνει ιδιαίτερη εντύπωση. Απεναντίας, αυτό μπορεί να εκληφθεί ως απόδειξη ότι ενεργούν έτσι εκ φύσεως και μηχανικά, όπως ένα ρόλοι που μας λεει την ώρα ακριβέστερα από όσο η κρίση μας. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα χελιδόνια που έρχονται την Άνοιξη συμπεριφέρονται σαν τα ρολόγια>>…Τμήμα της τεραστίας μηχανής του σύμπαντος, κατά τον Ντεκάρτ, είναι ασφαλώς και οι άνθρωποι…΄΄3. Βλέπουμε, λοιπόν, τα εξής. Ο φιλόσοφος αντιλαμβάνεται Μηχανιστικά το σύμπαν και γενικότερα την φύση ως δημιούργημα του θεού, χρησιμοποιώντας τον Ορθολογισμό όπως είπαμε. Στα λόγια του φαίνονται καθαρά επιρροές της Αρχαίας φιλοσοφίας και ιδίως των Στωικών με την έννοια της Αιτιοκρατίας ή Αναγκαιοκρατίας4, όπως σε προηγούμενες σελίδες ορίσαμε το ζήτημα. Τα πάντα λοιπόν για τον Καρτέσιο, λειτουργούν μηχανικά. Προγραμματισμένα, δίχως κανένα περιθώριο βούλησης. Από όλα τα δημιουργήματα, όμως, μόνο ένα έχει την δυνατότητα επιλογής και διαφορετικής δράσης. Μόνο ένα δύναται, να ξεφύγει από το Μηχανιστικό πλαίσιο λειτουργίας των πάντων. Και αυτό το ον, δεν είναι κανένα άλλο από τον άνθρωπο. Ο Καρτέσιος εξηγεί την θέση του αυτή: …΄΄Οι άνθρωποι συμμετέχουν στην μηχανή αυτή(στο σύμπαν, στον υλικό-φυσικό κόσμο εννοεί, όπως προηγουμένως τον θέσαμε-σημείωση δική μου-) κατά το ήμισυ της ύπαρξης τους. Ο Ντεκαρτ δηλαδή υποστήριξε ότι οι άνθρωποι είναι σύνθετες οντότητες. Αποτελούνται από σώμα και ψυχή(ή νους αλλιώς-σημείωση δική μου-). Από τις δυο αυτές υποστάσεις των ανθρώπων τα σώματα τους, όπως τα ζώα και τα αλλά άψυχα όντα, είναι μηχανές, αυτόματα, όπως τα ονομάζει. Η ψυχή που διαθέτουν οι άνθρωποι όμως, η οποία δεν υπόκειται, όπως το σώμα τους, στους φυσικούς νόμους, δεν περιλαμβάνεται στην τεραστία μηχανή του σύμπαντος…΄΄5. Έτσι λοιπόν ο Descartes, εξηγεί την σχέση φυσικού κόσμου-ανθρώπου και την διαφορετικότητα τους. Μέσα στο Ορθολογιστικό πλαίσιο σκέψης του, εισάγει τους Μεταφυσικούς στοχασμούς του. Ο άνθρωπος διαφέρει από τα αλλά όντα, επειδή είναι έμψυχος. Η ψυχή που διαθέτει, είναι εκτός των φυσικών μηχανιστικών νομών. Είναι η πραγματική πνοή ζωής και ελευθέριας του. Ταυτόχρονα ο φιλόσοφος απαντά, όπως φαίνεται, σε ένα ερώτημα που από την αρχαιότητα υπήρχε και είχε τεθεί(Αριστοτέλης). Εάν, δηλαδή, τα αλλά όντα πέραν του ανθρώπου(φυτά, ζώα) έχουν ψυχή6. Η απάντηση που δίδει λοιπόν ο Descartes, είναι αρνητική. Ο άνθρωπος είναι ο μόνος που διαθέτει ψυχή, και αυτό τον απεγκλωβίζει από τον μηχανισμό του φυσικού κόσμου. Ο άνθρωπος παρουσιάζεται, όμως, ως ένα ον αντιφατικό. Ως ένα ον, με δυο φύσεις! Την φύση του εγκλωβισμού(μηχανιστική φύση, σώμα) και την φύση της ανεξαρτησίας και ελευθέριας(Ψυχή). Ο φιλόσοφος, σωστά, μελετά την σχέση σώματος-Ψυχής προκείμενου να δώσει αφ΄ ενός τον ορισμό του κάθε συστατικού, αφ΄ έτερου τις διαφορές και την εξήγηση του τρόπου <<λειτουργίας>> και ύπαρξης του ανθρώπου: Μιλώντας για ψυχή και σώμα είναι σαν να μιλάμε για δυο ξεχωριστές οντότητες. Για δυο ξεχωριστά αντικείμενα. ΄΄Η κυριότεροι ιδιότητα του νου(άλλη ονομασία της Ψυχής, οπ.π-σημείωση δική μου-) είναι ότι νοεί και του σώματος ότι έχει έκταση. Ποτέ το σώμα δεν έχει νοητές ιδιότητες, ούτε ο νους εκτατές. Νόηση και έκταση είναι τελείως διαφορετικές έννοιες…΄΄7. Καθώς και …΄΄η έκταση, λεει ο Ντεκαρτ, αποτελεί το ουσιαστικό συστατικό κάθε υλικού αντικειμένου και, συνεπώς, του σώματος μας επίσης. Η ψυχή μας αντίθετα, όπως και κάθε γεγονός που εκδηλώνεται μέσα της, παρατηρεί ο Ντεκαρτ, δεν έχει έκταση. Είναι ανοησία, κυριολεκτώντας, να πει κανείς, παραδείγματος χάρη, ότι η πρόθεση του να μείνει σιωπηλός καταλαμβάνει μεγαλύτερη έκταση από την επιθυμία του να φωνάξει. Εκείνο που χαρακτηρίζει κάθε γεγονός που εκδηλώνεται στην ψυχή μας είναι η συνείδηση-η άμεση συνείδηση- που έχουμε γι΄ αυτό…΄΄8. Άρα τα όσα αντιλαμβανόμαστε γύρω μας, τα όσα γνωρίζουμε, οφείλονται πλήρως στην ψυχή. Εφόσον αυτή ισούται με την δυνατότητα της νόησης και της συνείδησης, όπως είπαμε. Ο Καρτεσιος, έτσι, αποφαίνεται για την σχέση της Ψυχής με το σώμα, με καθαρά Πλατωνική απάντηση. Εισαγάγει την έννοια του δυαδισμού ή της δυαρχίας, όπως τέθηκε σε προηγούμενες σελίδες του πονήματος μας, από τον Πλάτωνα9. Τούτο σημαίνει πως …΄΄η ψυχή, ως πνευματική στα συνειδητά ενεργήματα της ενότης, δεν έχει ανάγκη το σώμα- και μάλιστα και δεν θα έπαυε να είναι αυτό που είναι (μια παντελώς ή ολοκληρωτικά διακεκριμένη δηλ. του σώματος ουσία, πρβλ Discours, τέταρτο μέρος), ακόμη κι αν το σώμα δεν υπήρχε καθόλου…΄΄10.
Ένα άλλο σημείο του Περί Ψυχής στοχασμού του Καρτέσιου, είναι εκείνου της αμφιβολίας για τον φυσικό κόσμο(τον υλικό, σώμα κλπ) και η έμφυτη σχέση της αμφιβολίας αυτής με την ψυχή. ΄΄Ουσιαστικά, κατά τον Ντεκαρτ, ο εαυτός μας ταυτίζεται με την ψυχή μας. Και αυτό γιατί, ενώ μπορούμε να φανταστούμε τον εαυτό μας ανεξάρτητα από κάποιο τμήμα του σώματος μας ή και από ολόκληρο ακόμη το σώμα μας, δεν μπορούμε να ισχυριστούμε το ίδιο σε σχέση με την ψυχή μας. Μπορώ, ας πούμε, να αμφιβάλλω ότι το χέρι που απλώνω αυτή τη στιγμή μπροστά μου είναι το δικό μου χέρι, μπορώ να αμφιβάλλω ότι κάτω από το δέρμα μου υπάρχουν οι φλέβες μου…Εκείνο για το οποίο όμως δεν μπορώ να αμφιβάλλω είναι ότι, όταν αμφιβάλλω, αμφιβάλλω, ότι τη στιγμή που εκδηλώνεται μέσα μου το ψυχικό γεγονός της αμφιβολίας μου έχω άμεση συνείδηση της αμφιβολίας μου…΄΄11. Έτσι λοιπόν ο Καρτεσιος, χρησιμοποιεί την (κατά την θεωρία του) μοναδική αυθεντικότητα των ψυχικών φαινομένων, για να οδηγηθεί στην απόδειξη της ανθρώπινης ύπαρξης: …΄΄Η βεβαιότητα μου αυτή για την αμφιβολία μου εξασφαλίζει σε μένα την βεβαιότητα μου ότι υπάρχω. Γιατί πως θα μπορούσα να αμφιβάλλω, αν δεν υπήρχα; Σκέπτομαι(που στην περίπτωση αυτή σημαίνει <<αμφιβάλλω>>), άρα υπάρχω(cogito ergo sum)…΄΄12. Η διαπίστωση αυτή του Descartes, αποτελεί μια από τις σημαντικότερες στον χώρο της Φιλοσοφίας και της Ψυχολογίας, ασχέτως εάν αμφισβητήθηκε. Ολοκληρώνοντας τον Καρτεσιανικό στοχασμό, σκόπιμο είναι να αναφέρουμε πως υπήρξαν έντονες αμφιβολίες και αμφισβητήσεις, από άλλους φιλόσοφους, σχετικά με την δυαδιστική σχέση Ψυχής-σώματος. Και αυτό γιατί δημιουργήθηκε το εξής ερώτημα: …΄΄Πως είναι δυνατόν νοητικά στοιχεία να επιδρούν επάνω στα σωματικά και αντιθέτως, εφόσον το ένα <<συμβαίνει>> στον χώρο και το άλλο είναι νόηση δίχως έκταση;΄΄13. Και πράγματι, είναι αδύνατον ο Καρτεσιος να μην είχε παρατηρήσει φαινόμενα αλληλένδετα μεταξύ ψυχικών εκδηλώσεων και σώματος. Η λύση που πρότεινε ο φιλόσοφος, διαπιστώνοντας το σφάλμα του, ήταν η αναφορά του σε μια συγκεκριμένη περιοχή του ανθρώπινου εγκέφαλου, μια υπόφυση, η οποία περιληπτικά μιλώντας δημιουργεί την αλληλεπίδραση μεταξύ των σκέψεων(=Ψυχικά προϊόντα) και του σώματος. Και αυτή του βέβαια η άποψη αμφισβητήθηκε, κυρίως από τον χώρο της Ιατρικής, που ανακοίνωσε πως τέτοια περιοχή δεν υπάρχει και εάν υπάρχει δεν δύναται να έχει τέτοιες ιδιότητες.
Ο Descartes, όπως, είπαμε, δημιούργησε με τον στοχασμό του ένα φιλοσοφικό ρεύμα, τον Καρτεσιανισμό. Σημαντικοί εκπρόσωποι, ανάμεσα σε άλλους, είναι οι Νικόλαος Malebranche (1638-1715), ο Βλάσιος Πασκάλ (1623-1662) κ.α.
β) Baruch Spinoza (1632-1677).
Ο Spinoza, αποτελεί έναν εκ των φιλοσόφων που αντιτάχθηκαν και αμφισβήτησαν την φιλοσοφία του Descartes. Ο φιλόσοφος αμφισβητεί τις βασικές αρχές της Καρτεσιανικής φιλοσοφίας, ήτοι την ύπαρξη θεού και την σχέση Ψυχής-σώματος. Για αυτόν θεός, δεν είναι ό,τι σε προηγούμενες θεωρίες έχει αναφερθεί. ΄΄Ο Spinoza πιστεύει ότι ο άνθρωπος πρέπει να αφήνεται στα χέρια του θεού όπως ο πηλός στα χέρια του αγγειοπλάστη. Αυτό σημαίνει <<καθαρά νοητική αγάπη του θεού>>…΄΄14. Η θεολογία του Spinoza αναφέρεται για συγκεκριμένο σκοπό και έχει σχέση με τον Περί Ψυχής στοχασμό, όπως ο αναγνώστης θα δει παρακάτω. Στο δεύτερο πλαίσιο της θεωρίας του, ο στοχαστής, παρουσιάζει μια διαφορετική αντίληψη σχετικά με τις έννοιες Ψυχή, σώμα και τις σχέσεις των. Εδώ εισάγεται ένας νέος όρος για τον Περί Ψυχής στοχασμό. Η λεγόμενη Θεωρία της διπλής όψεως15. Αυτό σημαίνει πως η σχέση Ψυχής-σώματος, δεν είναι δυαδιστική όπως από τον Καρτέσιο τέθηκε, αλλά αντίθετα μονιστική, όπως και σε προηγούμενες σελίδες ορίσαμε16. Δηλαδή η Ψυχή και το σώμα, δεν είναι δυο διαφορετικές μεταξύ των υποστάσεις δίχως καμία σχέση η μία με την άλλη, αλλά ΄΄μια αδιάσπαστη ενότητα που το σώμα συμπληρώνει την ψυχή και αντίθετα…΄΄17. Σε αυτό το πλαίσιο σημαντικό στοιχείο όμως, τίθεται και το εξής: …΄΄Σύμφωνα με αυτόν(εννοεί τον Spinoza-σημείωση δική μου-), δεν είμαστε, όπως υπέθεσε ο Ντεκαρτ, άθροισμα δυο υποστάσεων, του σώματος μας και της ψυχής μας. Αυτό που είμαστε, ο εαυτός μας, είναι μια οντότητα λογικά προγενέστερη του σώματος μας και της ψυχής μας. Και τούτο γιατί ένα σώμα και μια ψυχή είναι πάντοτε το σώμα και η ψυχή κάποιου. Προϋποθέτουν κατ΄ ανάγκην έναν ιδιοκτήτη…Ως <<ιδιοκτήτες>> του σώματος και της ψυχής μας δεν μπορεί να προερχόμαστε από τη σύμμειξη του σώματος και της ψυχής μας. Ο εαυτός μας, κατά τον Σπινόζα, είναι μια αδιαίρετη, αδιάσπαστη, ενιαία οντότητα…΄΄18. Έτσι, έχουμε και ένα άλλο σημαντικό σκέλος στο Περί Ψυχής ζήτημα. Μπορεί η Ψυχή και το σώμα να έχουν σχέση μονιστική, αλλά υπάρχουν λόγω μιας τρίτης ουσίας. Η τρίτη ουσία είναι ο εαυτός μας. Ο <<ιδιοκτήτης>>, όπως είπαμε, που <<φιλοξενεί>> και δίδει δυνατότητα ύπαρξης τόσο στην Ψυχή όσο και στο σώμα. Ο Spinoza, με την μορφή θεού που προηγουμένως περιέγραψε, καταλήγει σε μία μορφή Πανθεϊσμού19. Τα πάντα, λέγει, καθορίζονται από την φύση και τους νόμους της. Αυτή είναι ο θεός και βρίσκεται παντού. Deus, natura est κατά το Λατινικό. Έτσι εφόσον ο θεός(φύση) είναι παντού και εφόσον ο θεός είναι η αιτία των πραγμάτων(η ζωή), μπορούμε να πούμε πως στην σκέψη του Spinoza παρατηρούμε πολύ σπερματικά την ιδέα της Παμψυχιαρχίας, όπως τέθηκε και σε προηγούμενους φιλοσόφους20.
γ) Gottfried Wilhelm Leibniz εκ της Λειψίας (1646-1716).
Ο Leibniz αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα και πολυγραφότερα πνεύματα της νεώτερης φιλοσοφίας. Ασχολείται με μια τεραστία γκάμα ζητημάτων και προβληματισμών. Σχετικά με την Ψυχολογία ή των Περί Ψυχής προβληματισμό, δεν κάνει ειδικό και συστηματικό λόγο. Όμως αναφέρεται στην έννοια της Ψυχής και του ανθρώπου, γενικά. Ο φιλόσοφος ορίζει ως Ψυχές τις Μονάδες. Η Μοναδολογία είναι το περίφημο έργο του στοχαστή που γράφεται το 1714 και αναφέρεται στην οντολογία του κυρίως, σε μια μορφή πρώτων αιτιών, που μπορεί να θεωρηθεί πως έχουν κάποια σχέση με την Ψυχή…΄΄Οι Μονάδες είναι γνήσιες υποστάσεις, όχι μαθηματικά σύμβολα. Κέντρα δυνάμεως και Ψυχές (:νόες, εντελέχειας)…΄΄21. Πέραν αυτού ο φιλόσοφος, μιλά για τον άνθρωπο λέγοντας πως είναι ένα πλάσμα πλήρως ατελές, πεπερασμένο, εγκαταλελειμμένο που βρίσκεται σε μια συνεχή εξάρτηση με το απόλυτο ον(θεός). Στην Ιστορία της φιλοσοφίας καταγράφεται ως ο πρώτο που κάμει αναφορά για το Ψυχικό μέρος του Ασυνειδήτου ενώ παράλληλα καταγράφεται ως υποστηρικτής της Ψυχοκρατίας(ή Παμψυχιαρχίας ή ανιμισμού).
2. Εμπειρισμός και φιλοσοφία κατά τον Διαφωτισμό (18ος αιώνας).
Με την είσοδο στην Εμπειρική φιλοσοφία, οδηγούμαστε σε ένα διαφορετικό πλαίσιο στοχασμού αλλά και σε μια διαφορετική χρονική περίοδο και πορεία. Πλέον οι Επιστήμες έχουν αρχίσει να ακμάζουν και σταδιακά βαδίζουμε στην καθολική Επιστημονική σκέψη, γεγονός που θα επηρεάσει όπως θα δούμε και τον Περί Ψυχής στοχασμό.
α) John Locke εκ του Wrington της Αγγλίας (1632-1704).
Ο John Locke είναι ένας από τους βασικούς εκφραστές της φιλοσοφίας του Εμπειρισμού. Η γενική θεώρηση των πραγμάτων από πλευράς της Εμπειρικής φιλοσοφίας, είναι πως ΄΄όλες τις πληροφορίες που έχουμε για τον εξωτερικό κόσμο, τις ιδέες, όπως οι εισηγητές της τις αποκαλούν, τις οφείλομε στην εμπειρία και τις αισθήσεις μας…΄΄22. Βασικό κέντρο των πραγμάτων ο άνθρωπος. Αυτός είναι η πηγή των πάντων, και τα πάντα υπάρχουν για να παρατηρούνται από αυτόν, λέγει ο Εμπειρισμός. Ο άνθρωπος διαθέτει μια πηγή από την οποία εκπορεύονται οι ικανότητες της εμπειρίας και της αίσθησης του, προκείμενου αυτός να αντιληφθεί τον εξωτερικό κόσμο και την πραγματικότητα. Εδώ εισάγεται ο Περί Ψυχής στοχασμός του Locke, στοχασμός που θα επηρεάσει κατά μεγάλο γεγονός τις απόψεις των μετέπειτα Επιστημόνων πλέον Ψυχολόγων(πβ. Συμπεριφορισμός23). ΄΄Δεν υπάρχουν μέσα μας, κατά τον Λοκ, δεδομένες, έτοιμες αλήθειες. Οποιαδήποτε γνώση κατέχει ο άνθρωπος είναι επίκτητη. Τη στιγμή που γεννιέται η ψυχή του δεν περιέχει τίποτε απολύτως, είναι ένα <<κενό ερμάριο>>, ένα άγραφο χαρτί (tabula rasa)…΄΄24. Είναι ένας από τους πιο σημαντικός ορισμούς της έννοιας της Ψυχής. Με καθαρά εμπειρικό χαρακτήρα, που οδηγεί θα λέγαμε σε Επιστημονική προσέγγιση ή απόπειρα αυτής. Η Ψυχή, λοιπόν, μοιάζει με ένα λευκό χαρτί που γνωρίζει τον εξωτερικό κόσμο(τις ιδέες) μόνο μέσω της εμπειρίας, των βιωμάτων δηλαδή του ανθρώπου κατά την διάρκεια της ζωής του. Έπειτα, ο φιλόσοφος αναλύει με έναν κατά πολύ Επιστημονικό τρόπο τον τρόπο δράσης της Αντίληψης του εξωτερικού κόσμου. ΄΄Οι ιδέες διακρίνονται σε απλές και σύνθετες. Οι σύνθετες ιδέες αποτελούν αφαιρέσεις ή συνδυασμούς των απλών ιδεών. Μεταξύ ιδεών που είναι μέσα μας και του εξωτερικού κόσμου που αυτές περιγράφουν γίνεται σαφής διάκριση…΄΄25. Κατά βάση αυτός είναι ο τρόπος Αντίληψης και Γνώσης των πραγμάτων γύρω μας, ως Ψυχικές εκδηλώσεις. Αυτός είναι και ο βασικός πυρήνας του στοχασμού του Locke γενικά αλλά και ειδικά στο Περί Ψυχής ερώτημα.
Τον Εμπειρισμό υπηρετούν και άλλοι φιλόσοφοι, όπως ο George Berkeley (1685-1753), αλλά και εν μέρει ο David Hume (1711-1776), που συνεχίζουν τις βασικές αρχές, αμφισβητώντας βέβαια και πολλές θέσεις του(ιδίως ο Hume όπως θα δούμε).
3. Συνειρμική θεώρηση της Ψυχής.
Η λεγόμενη Συνειρμική θεώρηση, σχετίζεται άμεσα με τον Εμπειρισμό. Οι Συνειρμικοί φιλόσοφοι, θεωρούν ότι το πιο σημαντικό Ψυχικό γεγονός, είναι η ικανότητα της Ψυχής να κάμει συνειρμούς των γεγονότων. Να συνδέει δηλαδή το ένα γεγονός με ένα άλλο και να δημιουργεί κατά συνέπεια την υπάρχουσα πραγματικότητα. Επίσης η Συνειρμική θεωρία, κατατάσσει το συναίσθημα και γενικά τα αισθήματα, στα κατώτερα Ψυχικά γεγονότα. Βασικοί εκπρόσωποι της φιλοσοφίας αυτής, είναι ανάμεσα σε άλλους οι Hartley (1705-1757), Herbart (1776-1841), Spencer (1820-1903) αλλά κύριος εκπρόσωπος είναι ο David Hume (1711-1776) τον οποίο και θα αναλύσουμε κατωτέρω.
α) David Hume εκ της Σκωτίας (1711-1776).
Ο Hume είναι βασικός εκφραστής της Συνειρμικής άποψης και Αντίληψης. Σε αντίθεση με τους προηγούμενους Εμπειριστές ο Hume δέχεται …΄΄ως μόνη γνώση εκείνη που προέρχεται από μια ακολουθία ιδεών: αντιλήψεις ή υποθέσεις από τις οποίες καμία δεν δύναται να αποδειχθεί ως αληθινή(οι συνειρμοί όπως προείπαμε-σημείωση δική μου)΄΄26. Εδώ έγκειται και το πλαίσιο σκέψης και Ψυχολογικού στοχασμού του φιλοσόφου. Παρουσιάζει έναν Σκεπτικισμό27. Λέγει πως δεν μπορούμε για τίποτα να είμαστε σίγουροι και πως απλώς οφείλουμε να εκλαμβάνουμε τις παραστάσεις του εξωτερικού κόσμου ως αληθινές. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει πως είναι και αληθινές. Το σκεπτικιστικό του αυτό πνεύμα, μας δίδει και την Περί Ψυχής απάντηση του έτσι όπως έχει να τεθεί, κρίνει ο συγγραφέας, από την μηδενιστική προσέγγιση του Σοφιστή Γοργία κατά την Αρχαιότητα28. Ο Hume, αμφισβητεί ευθέως την ύπαρξη της Ψυχής, ως Μεταφυσικής αυτοτελούς ή μη οντότητας που δίδει ζωή στον άνθρωπο και έχει υπόσταση. Πρόκειται για ένα μεγάλο βήμα, προς την Επιστημονική σκέψη θα λέγαμε. Και εξηγεί ο Hume τον συλλογισμό σκεπτικιστικής αμφισβήτησης ύπαρξης Ψυχής, όπως προηγουμένως την θέσαμε: ΄΄Ο Χιουμ λέγει πως δεν υπάρχει ψυχή και πως ό,τι βλέπουμε μέσα μας είναι ψυχικά γεγονότα μόνο(αισθήματα, εμπειρίες κλπ). Όταν χάνουμε τις ψυχικές παραστάσεις(παραδείγματος χάρη η κατάσταση του ύπνου) τότε η ψυχή δεν υπάρχει. Αυτό γίνεται και στον θάνατο μας. Χάνεται, τότε, πλήρως η δέσμη ψυχικών γεγονότων…΄΄29. Με την βασική δηλαδή αρχή του Εμπειρισμού και με βάση τον Σκεπτικισμό, ο φιλόσοφος καταλήγει σε ένα λογικό συμπέρασμα.
4. Σύντομη κριτική θεώρηση και παρατηρήσεις του τρίτου κεφαλαίου.
Στο τρίτο κεφάλαιο περιοριστήκαμε στους πιο σημαντικούς στοχαστές επάνω στο Περί Ψυχής πρόβλημα, από όλα τα ρεύματα της φιλοσοφίας που δημιουργήθηκαν. Ο χωρισμός αυτός έγινε με βάση την κρίση του συγγραφέα και των πηγών του φυσικά, προκείμενου να ανέρθουμε στην ουσία του Περί Ψυχής θέματος σε μια μεγάλη χρονικά και πνευματικά περίοδο, που εξετάζουμε και να μην κουράσουμε τον αναγνώστη με γενικά λόγια. Με τον Καρτέσιο, έχουμε την μεγάλη επιστημονική ,κατά πολύ, επανάσταση. Ο φιλόσοφος διατυπώνει πολύ καλές και ρηξικέλευθες θέσεις. Ο Περί Ψυχής στοχασμό του, οδηγεί σε αρκετά λογικά συμπεράσματα, όμως μπορεί να αμφισβητηθεί καθώς ο στοχαστής λαμβάνει αξιωματικά ορισμένες Μεταφυσικές έννοιες και δεν δύναται να τις εξηγήσει πλήρως. Η επιρροή του βέβαια, από προηγούμενους φιλόσοφους και ιδίως του Πλάτωνα, φαίνεται κατά πολύ στους στοχασμούς του. Το ρεύμα του Εμπειρισμού είναι ένα κατά πολύ σημαντικό ρεύμα, που συμβάλλει στην ολοκληρωτική αλλά σταδιακή θεμελίωση της Επιστήμης. Ο John Locke, διατυπώνει την Περί <<άγραφου χαρτιού>> Ψυχολογική του θεωρία, ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η αμφισβήτηση της Μεταφυσικής έννοιας της Ψυχής, από τον David Hume. Η αμφισβήτηση του αυτή, προφητικά, γίνεται προάγγελος μιας πλέον καθαρά διαφορετικής ερμηνείας της Ψυχής, όπως θα δούμε στο επόμενο τελευταίο κεφάλαιο.

Κεφάλαιο Τέταρτο (Επιλογικό)

Η σύγχρονη επιστημονική αμφισβήτηση της Ψυχής.

Στο τέταρτο και τελευταίο κεφαλαίο μας, δεν θα κάμουμε ούτε κάποιου είδους εισαγωγή ούτε θα δημιουργήσουμε θεματικές ενότητες μελέτης των εκάστοτε φιλοσόφων. Και τούτο γιατί ξεφεύγουμε από τον σκοπό του πονήματος μας. Πλέον έχουμε εισαχθεί στον 20ο αιώνα μελέτης του Περί Ψυχής ζητήματος. Η επιστήμη πλέον έχει ακμάσει και τα πάντα τείνουν να εξηγηθούν με βάση αυτήν. Οι στοχαστές γύρω από την Ψυχή, είναι επιστήμονες Ψυχολόγοι ή Ψυχίατροι και ως επακόλουθο έρχεται το εξής: Η αμφισβήτηση της Μεταφυσικής έννοιας της Ψυχής. Η αμφισβήτηση δηλαδή, ύπαρξης κάποιας οντότητας, κάποιας υπόστασης που δίδει στον άνθρωπο ορισμένες ιδιότητες, όπως στην πλειοψηφία του πονήματος μας τέθηκε από τους φιλοσόφους. Με την αμφισβήτηση αυτή, τάσσεται υπέρ και ο συγγραφέας του πονήματος για πολλούς λόγους. Η ανάδειξη της επιστήμης, με την έννοια όλων των κλάδων της, από νωρίς είχε δείξει πως στο μικροσκόπιο της κάποια στιγμή θα εισαγόταν και η περίφημος έννοια της Ψυχής για να μελετηθεί. Προκειμένου να μην θιχθεί ο αναγνώστης, όμως, είναι απαραίτητες ορισμένες διευκρινίσεις: Η επιστημονική αμφισβήτηση, δεν είναι θρησκευτικό δόγμα. Απαράβατη και αναμφισβήτητη, δηλαδή, αλήθεια. Δεν είναι αυθεντία. Αντιθέτως η επιστήμη δέχεται και άκουει όλες τις απόψεις και απορρίπτει ή κρατά με βάση την συνύπαρξη τους με την λογική και με τους φυσικούς νόμους. Δίχως αυτό να είναι απόλυτο. Άλλωστε η επιστήμη πολλές φορές αμφισβητεί τον εαυτό της, δείχνοντας τον αντιδεσποτικό χαρακτήρα της. Μια δεύτερη απαραίτητη διευκρίνηση είναι το γεγονός, πως τόσο ο συγγραφέας όσο και η επιστήμη που υπηρετεί δεν σημαίνει πως δείχνουν αλαζονεία ή υπεροψία αμφισβητώντας την Μεταφυσική Ψυχή την οποία είχαν αναφέρει μεσω της Φιλοσοφικής ανθρωπολογίας τους οι Αιγύπτιοι αλλά κυρίως οι Αρχαίοι Έλληνες. Σέβεται απόλυτα τους στοχαστές της εποχής. Άλλωστε η ίδια η επιστήμη είναι βασικό αποτέλεσμα των στοχασμών τους.
Η θεμελίωση της αμφισβήτησης της Ψυχής, κυρίως, θα λέγαμε ξεκινά από τον τον W. Wundt (1832-1920) ο οποίος είναι ο επίσημος θεμελιωτής της Πειραματικής Ψυχολογίας. Με τον όρο Ψυχολογία πλέον, ορίζεται η μελέτη του συνόλου των ανθρώπινων συμπεριφορών και εκφάνσεων, αποκλινόντων και μη1. Η Πειραματική έτσι Ψυχολογία, ασχολείται με την μελέτη αυτή αλλά και με την αμφισβήτηση της Μεταφυσικής έννοιας της Ψυχής, με βάση κριτήρια των Φυσικών Επιστήμων. Χρησιμοποιεί κατά πολύ την παρατήρηση, το πείραμα, τα Μαθηματικά, την ανθρώπινη ανατομία και φυσιολογία κ.α2., γεγονότα που κατά κύριο λόγο εξηγούν το πώς ο άνθρωπος δύναται να ζει, το πώς λειτουργεί και συμπεριφέρεται κλπ. Αξιόλογη βέβαια, μέχρι και σήμερα για τους επιστήμονες Ψυχολόγους, θεωρείται η Ιατρική και ιδίως ο κλάδος της Νευρολογίας και της Ψυχοφυσιολογίας3. Η αναφορά έτσι στρέφεται και στην συγκεκριμένη ανάδειξη του κεντρικού οργάνου ρύθμισης των λειτουργιών του ανθρώπου. Αυτό είναι ο εγκέφαλος(με όλα τα μέρη του όπως ορίζεται από την Φυσιολογία) αλλά και η σπονδυλική στήλη. Πλέον οι επιστήμη μελετώντας συστηματικά την ανατομία, βρίσκει τις απαντήσεις. Παράλληλα ερευνώνται και τα αιτία του περιβάλλοντος. Το εξωτερικού παράγοντα, που βρίσκεται εκτός του ανθρώπου(συνάνθρωποι, κοινωνία, σχέσεις κλπ). Σπουδαίοι Ψυχολόγοι και Ψυχίατροι, διατυπώνουν τις θεωρίες τους. Ανάμεσα σε αυτούς οι Sigmund Freyd (1856-1939), ο Erik Erikson (1902-1994), ο Alfred Adler (ομού περίπου με τον Erikson χρονικά), ο προαναφερθείς W. Wundt οι John Broadus Watson (1878-1958) και F. B. Skinner (1904-1990) και μιας πληθώρας άλλων. Πλέον μελετάτε η παθολογία της Ψυχής(του εγκέφαλου ή καλντέρα της ανθρώπινης συμπεριφοράς) με επιστημονικά κριτήρια: Γονότυπος και Φαινότυπος. Η γενετική φυσική προδιάθεση, το γενετικό υλικό, και το περιβάλλον που ζει ο άνθρωπος, οι εμπειρίες, τα βιώματα, οι σχέσεις του αντίστοιχα. Σχετικά με το πρώτο για παράδειγμα(το γενετικό μοντέλο), ανάμεσα σε πολλές μελέτες, πρόσφατα αναφέρθηκε από την επιστημονική κοινότητα Ψυχικής Υγείας πως ΄΄εντοπίστηκε συγκεκριμένη πρωτείνη στον ανθρώπινο εγκέφαλο με όνομα Π-11 που επηρεάζει τους εγκεφαλικούς νευρώνες και <<ρυθμίζει>> την εκδήλωση Κατάθλιψης ή άλλων διαταραχών…΄΄4 Δημιουργούνται τα περίφημα Ψυχομετρικά εργαλεία κλπ. Μεσω της Ιατρικής, ο άνθρωπος ορίζει τι είναι η ζωή και τι ο θάνατος, ανακαλύπτοντας καθαρά οργανικά αιτία και στα δυο και όχι αιτία την Ψυχή, όπως από φιλοσόφους είχε τεθεί. Επιπλέον μελετώνται όλων των ειδών οι συμπεριφορές(ψυχικές εκφάνσεις) ακόμα και αυτές ολόκληρων εθνών. Γνωστές είναι, Η Ψυχολογία των Όχλων ή Μαζών5, Η ομαδική Ψυχολογία, η Ψυχολογία των λαών και πολλά αλλά παραδείγματα. Σε όλη αυτή την απόρριψη και απομυθοποίηση της Ψυχής θα λέγαμε, συμβάλλουν οι επιστήμες της Φυσικής, της Παλαιοντολογίας και της Ανθρωπολογίας. Πλέον υπάρχουν θεωρίες που υποστηρίζουν την Τυχαιότητα6 και το Συμπαντικό Χάος7, επί παραδείγματι, και θέτουν ως αποτέλεσμα αυτών των (τυχαίων) Φυσικών νομών το σύμπαν, την ζωή, τα αλλά ζώα, τον άνθρωπο κλπ. Επίσης με την μελέτη της Παλαιοντολογίας και ανθρωπολογίας με βασικό εκπρόσωπο τον Κάρολο Darwin (1809-1882) ο οποίος μέσω μακροχρόνιων μελετών απέδειξε πως ο άνθρωπος, δεν είναι ούτε το σημαντικότερο και κεντρικό είδος, όπως ανέφεραν κυρίως οι θρησκείες και φιλοσοφίας του Μεσαίωνα, αλλά και οι σημερινές θρησκείες, αλλά αντίθετα είναι μια φυσική βαθμίδα, ένα είδος που (τυχαία) εξελίχθηκε σε αυτό που είναι(Η καταγωγή των ειδών)8.
Ολοκληρώνοντας το έργο μας, ο συγγραφέας θα ήθελε να αποχαιρετήσει αλλά και να υπενθυμίσει και να προτρέψει τον αναγνώστη να δει συγκριτικά τις απόψεις του πονήματος και να αναδείξει τα δικά του συμπεράσματα και απόψεις. Ο χώρος της επιστήμης, και δη της Ψυχικής επιστήμης, είναι πραγματικά πολύ μεγάλος και απαιτεί τεραστία θέληση και κόπο. Αυτή όμως είναι και η άξια της επιστήμης μας. Το πόνημα που καταβάλλουμε για να γνωρίσουμε όσα περισσότερα μπορούμε στην πορεία της ζωής. Καθώς ας μην ξεχνάμε πως στην ουσία ισχύει, κατά πολύ, το ρητό του Martin Heidegger <> , <<είμαι στην πορεία μου για τον θάνατο>>, <<βαδίζω στον θάνατο>>.

Βιβλιογραφία.
1. David B. Claus, Toward the Soul-An inguiry in the meaning of Ψυχή before Plato-, Yale University 1981.
2. G.S. Kirk, J.F. Raven and M. Schofied, The Presocratic Philosophers, Cambridge U.P.
3. Γρηγ. Φιλ. Κωσταρά, Ψυχολογία του ανθρώπου, Αθήναι 1990 (αριθμ. εκ. πέντε).
4. Του ιδίου, Φιλοσοφική Προπαιδεία, Αθήνα 2000 (εκδ. έκτη).
5. Μιχ. Φ. Δημητρακόπουλου, Στοιχείωση Ευρωπαϊκής Φιλοσοφίας-Από τους Προσωκρατικούς ως τον Wittgenstein και τον Heidegger-, Αθήναι 2003.
6. Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Αρχές Φιλοσοφίας ενιαίου λυκείου θεωρητικής κατεύθυνσης σε συγγραφή Θεοδόσιου Ν. Πελεγρίνη.
7. Κωνσταντίνου Γ. Νιάρχου, ΦΙΛΟΣΟΦΕΙΝ-εισαγωγική προσέγγιση-, Αθήναι 2003, Εκδόσεις Συμμετρία.
8. Σειρά Αρχαίοι Έλληνες Κλασσικοί, Πλάτωνα-Απολογία Σωκράτους, Συμπόσιο-, Deagostini 2005.
9. Θεοδόσιος Πελεγρίνης, Λεξικό της Φιλοσοφίας-οι έννοιες, οι θεωρίες, οι σχολές, τα ρεύματα και τα πρόσωπα-, Αθήνα 2004, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα.
10. Κωνσταντίνος Δημ. Μαρίτσας, Πολιτισμός και Φυσική επιλογή, Εκδόσεις Αρσενίδη 2003.
11. Κωνσταντίνου Ιω. Βουδούρη, Πλατωνική Φιλοσοφία, Αθήνα 1990.
12. Ζαν Πωλ Σαρτρ, Το είναι και το μηδέν-Δοκίμιο στην Φαινομενολογική οντολογία-, μεταφ. Κωστής Παπαγιώργης, Εκδόσεις Παπαζήση.
13. Suzanne Said, Monique Trede, Alain Le Boulluec, Ιστορία της Ελληνικής Λογοτεχνίας (Τόμος 2ος), Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2004 σε επιστ. επιμ. Γ. Ξανθάκη-Καραμάνου.
14. Η Καινή Διαθήκη-Μετά συντόμου ερμηνείας-, Υπό Παν. Ν. Τρεμπέλα (εκδ. τριακοστή), Αδελφότης θεολόγων <<Ο Σωτήρ>>, Αθήνα.
15. Χρήστος Τερέζης, Φιλοσοφική ανθρωπολογία στο Βυζάντιο (3η έκδοση), Ελληνικά Γράμματα.
16. Μ. Ροζενταλ, Π. Γιουντιν, Φιλοσοφικό Λεξικό, Εκδόσεις Νέος Σταθμός.
17. Ιωάννου Ν. Παρασκευόπουλου, Εξελικτική Ψυχολογία-Η ψυχική ζωή από τη σύλληψη ως την ενηλικίωση (Τόμος 1)-, Αθήνα.
18. Του ιδίου, Κλινική Ψυχολογία-Διάγνωση, πρόληψη και θεραπεία των ψυχικών διαταραχών, Αθήνα 1988.
19. Του ιδίου, Μέθοδοι επιστημονικής έρευνας, Εκδόσεις Γρηγόρη 1981.
20. Σειρά Υγειά-οδηγός υγιεινής-, Νευρικό σύστημα, Ψυχιατρική, Ψυχανάλυση (Τόμος 4ος).
21. Gustave Le Bon, Ψυχολογία των Όχλων, Εκδόσεις Νέος Σταθμός.
22. Ζακ Μονό, Τύχη και αναγκαιότητα, Ράππας, Αθήνα 1971.
23. Βασίλης Γκέκας, Κοσμική Τάξη και Χάος, Εκδόσεις Στάχυ 1995.
24. Θησαυρός 10,000 Γνωμικών και Αποφθεγμάτων, Εκδοτικός οργανισμός Διαγόρας.