Το τέλος του κράτους-έθνους

του Μάικλ Βλάχος

Πηγή: ΠΡΟΟΔΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Τι μας φανερώνουν για την πορεία της ανθρωπότητας τα περίεργα καθημερινά γεγονότα της εποχής μας; Οδεύουμε πράγματι προς ένα νέο μεσαίωνα ή μπορούμε ακόμα να υπερασπιστούμε τον πολιτισμό και να βοηθήσουμε τους πιο αδύναμους συνανθρώπους μας;
Η άποψή μου είναι εντυπωσιακά αισιόδοξη, αλλά και αντίθετη σε ό,τι θέλουμε συνήθως να ακούμε.
Πρώτον, παρά τα όποια σκαμπανεβάσματα, οι Ηνωμένες Πολιτείες θα διατηρήσουν εξαιρετική ζωτικότητα. Αποτελούν τον κεντρικό πυλώνα της ανθρώπινης αλλαγής. Τι άλλο περιεχόμενο έχει η έννοια του Αμερικανού, αν όχι εκείνου που αλλάζει τον κόσμο;
Θα πρέπει όμως να δούμε καλύτερα τον τρόπο με τον οποίο διαπλεκόμαστε στον πυκνό τάπητα της πολιτιστικής διαφοροποίησης στον κόσμο. Χάρη σε μας, η ανθρωπότητα αλλάζει, κι αυτό πρέπει να μας κάνει υπερήφανους. Αλλά εμείς, οι Αμερικανοί χρειάζεται επίσης να συνειδητοποιούμε πλήρως τι οικοδομούμε -και τι καταστρέφουμε.
Η πολιτιστική και στρατιωτική ισχύς των ΗΠΑ μοιάζει με φυσικό φαινόμενο: στο Πακιστάν και το Αφγανιστάν, εδώ και 30 χρόνια πάμε κόντρα στη φυσική εξέλιξη των γεγονότων. Παρομοίως, από τα τέλη της δεκαετίας του '70 παρεμβαίνουμε διχαστικά σε κοινωνίες σαν το Μεξικό ή την Κολομβία.
Το κάνουμε αυτό εθελούσια; Ασφαλώς όχι. Πάντως κανείς δεν μπήκε στον κόπο να εξετάσει το χάος που προκαλούμε οι Αμερικάνοι -και τις επιπτώσεις του. Κι όμως, αν εξετάζαμε κριτικά τις πράξεις μας, θα διακρίναμε με σαφήνεια το πώς διαμορφώνεται το μέλλον της ανθρωπότητας: το παγκόσμιο τοπίο καθορίζεται από την εγκατάλειψη δισεκατομμυρίων ανθρώπων από τα λεγόμενα έθνη-κράτη τους, πράγμα που πυροδοτεί μηχανισμούς ενός δημιουργικού πολιτιστικού χάους.
Ώρες-ώρες εμείς οι Αμερικανοί επιδεικνύουμε ένα είδος ηλιθιότητας: δεν πιστεύουμε όσα βλέπουν τα ίδια μας τα μάτια και επενδύουμε απίστευτες εθνικές δυνάμεις στην υπηρεσία της αφήγησης πως δήθεν οι ενέργειές μας παράγουν σταθερότητα. Κι όμως, συχνά οι παρεμβάσεις μας το μόνο που παράγουν είναι χάος.
Δεύτερον, η αμερικανική πολιτική δεν μπορεί να καθορίσει πλήρως τις αλλαγές στην ανθρωπότητα. Γινόμαστε μάρτυρες πολιτιστικών αλλαγών που δεν μπορούμε να σταματήσουμε.
Η νεωτερικότητα ριζώνει στο έδαφος της θρησκείας του κρατικού εθνικισμού. Ταυτόχρονα όμως, η νεωτερικότητα μετέτρεψε το κράτος-έθνος σε επιδιαιτητή μεταξύ των διαφορετικών ταυτοτήτων των ανθρώπων. Επί δύο αιώνες και περισσότερο, η έννοια του ανήκειν και η παραγωγή νοήματος ήταν κρατική υπόθεση. Στους μεγάλους θρησκευτικούς πολέμους του 20ού αιώνα, εκατομμύρια πέθαναν εθελούσια, στο βωμό του κράτους-έθνους.
Σήμερα όμως, αυτή η θρησκεία βρίσκεται σε σαφή υποχώρηση, για να μη μιλήσουμε για εξάλειψή της, έστω κι αν οι ρυθμιστικές δομές των εθνών εξακολουθούν να επεκτείνονται. Σύμφωνα με την κυρίαρχη δυτική αφήγηση, ο θρησκευτικού τύπου εθνικισμός πέθανε στα πεδία των μαχών του περασμένου αιώνα -και μαζί του πέθανε η απήχηση της δυτικής ταυτότητας. Η νεωτερικότητα άρχισε να χάνει έδαφος -πρώτα στα εξωτικά μέρη που εξουσιάζονταν από την ευρωπαϊκή αποικιοκρατία, στη συνέχεια στις περιοχές όπου η νεωτερικότητα γεννήθηκε. Το κενό το καλύπτουν άλλες πολιτιστικές εκδοχές. Πράγμα που σημαίνει πως η εξασθένιση των κρατών δεν οφείλεται σε «ριζοσπαστικές» ή «παράνομες» ομάδες.
Ιδίως στα ψευδοέθνη-κράτη που σκαρφίστηκε η ευρωπαϊκή αποικιοκρατία, είδαμε να αναδύονται νέες ισχυρές ταυτότητες, με αναφορές τόσο στο εθνικό όσο και στο υπερεθνικό. Πρόκειται για ταυτότητες που δεν απευθύνονται στις οικονομίες του αναπτυγμένου κόσμου, που επιδιώκουν ευημερία και ισότητα, αλλά σε κοινωνίες που ζουν μέσα στη σπάνη. Ανθούν δε όπου η ανάγκη για ταυτότητα είναι μεγαλύτερη.
Η νεωτερικότητα δημιούργησε στην ανθρωπότητα την αδήριτη ανάγκη να ανήκει σε κάτι και να το υπερασπίζεται.
Σήμερα, το 60% των ανθρωπίνων κοινωνιών ζουν παραμελημένοι. Πολυάριθμα λεγόμενα έθνη-κράτη δεν μπορούν ή δε νοιάζονται να ασχοληθούν με τις ανάγκες των υπηκόων τους, και δισεκατομμύρια άνθρωποι έχουν εγκαταλειφθεί στην τύχη τους.
Οι παραμελημένοι αυτοί άνθρωποι αυτοοργανώνονται. Αναδύονται νέες κοινότητες και σφυρηλατούνται νέες ταυτότητες. Αλλά τι εννοούμε μιλώντας για νέες ταυτότητες και νέες κοινότητες;
Δείτε π.χ, τις μεγαλουπόλεις της Νιγηρίας, όπου οι πεντηκοστιανές γιγάντιες εκκλησίες και τα υπέρογκα τζαμιά είναι οι δίδυμες εκδοχές των νέων αφρικανικών κοινοτήτων. Με χωρητικότητα που συχνά υπερβαίνει τα 20,000 άτομα, οι εκκλησίες αυτές είναι συνδεδεμένες με τις αμερικανικές ομολόγους του στο Ντάλας ή το Χιούστον και συχνά οργανώνουν κι οι ίδιες επιχειρήσεις προσηλυτισμού στον πυρήνα της αυτοκρατορίας, στις ερημιές της Νέας Υόρκης.
Και τι θα λέγαμε για τα εκατομμύρια της κεντρικής Αμερικής και του Παστουνιστάν, που δημιουργούν μία νέα ανθρώπινη οικολογία του συμμοριτισμού -όπου η αντίσταση στο νόμο είναι συνώνυμη με την επιβίωση; Σε αυτές τις ταραγμένες περιοχές, η αντίσταση στις ανηλεείς αμερικανικές επεμβάσεις μετατρέπεται σε βασιλική οδό προς τη προσωπική και κοινωνική χειραφέτηση.
Κι ας μην ξεχνάμε τη «χεζμπολά», τους Κούρδους, τους «ταλιμπάν», τη «χαμάς» κ.ο.κ.. Ακόμα κι όταν αποτυγχάνουν (όπως η εξέγερση των Ταμίλ στη Σρι Λάνκα, που επιτέλους συντρίφτηκε χάρη σε διαδοχικές καραβιές από κινέζικα όπλα, η τους Τσετσένους μαχητές που συνεχίζουν να μάχονται αν και γονατισμένοι από τη ρωσική ισχύ) το πάθος τους συνεχίζει να καταυγάζει τα σκοτάδια της εγκατάλειψης των ανθρώπων από το κράτος-έθνος. Τα όπλα μπορούν να συνθλίψουν την αντίσταση, όχι να την εξαφανίσουν.
Αλλού, η τροχιά του κράτους-έθνους εξαντλείται λόγω της αύξησης ενός κοινωνικού περιθωρίου που επιδιώκει να βγει από την εμβέλειά του. Στη διαδικασία αυτή, σε πολλά κράτη-έθνη χάνεται ακόμα κι ο έλεγχος βασικών κρατικών λειτουργιών.
Όπως και στην ύστερη αρχαιότητα, η ιστορική μας παρακμή σηματοδοτείται από πολυάριθμους και αδιαμφισβήτητους δείκτες.
Δείτε π.χ. την παγκόσμια διάβρωση της αστυνομίας στο Ιράκ, το Αφγανιστάν, το Μεξικό, τη Νιγηρία και δεκάδες ακόμα χώρες. Στη Βραζιλία η αστυνομία ανταγωνίζεται με τους «narco jefes» (τους εμπόρους ναρκωτικών) για τον έλεγχο των παραγκουπόλεων.
Όταν δε η αστυνομία οργανώνεται κατ' εικόνα και καθ' ομοίωση με τις εναλλακτικές μη-κρατικές δομές, ενώ υποτίθεται πως συνεχίζει να αποτελείται από δημοσίους υπαλλήλους που σιτίζονται από τα κρατικά ταμεία, τότε το έθνος-κράτος μοιάζει με χιλιόχρονη περγαμηνή, που διαλύεται στο πρώτο άγγιγμα.
Το λάθος που κάνουμε είναι πως συγχέουμε την πραγματικότητα με το κήρυγμα. Διακηρύσσουμε πως «αν αποτύχουμε, ο πολιτισμός θα καταρρεύσει». Οπότε χρέος μας είναι «κάτι να γίνει», ακόμα και να παρέμβουμε στρατιωτικά για να «φτιάξουμε τα πράγματα».
Αλλά η πραγματικότητα δεν είναι κήρυγμα. Η κατάρρευση των κρατών-εθνών δεν σταματά όταν οι «καλοί» άνθρωποι κάνουν το «σωστό», ούτε όταν οι «καλοί» Αμερικανοί παρεμβαίνουν για να διορθώσουν την κατάσταση
Αυτό που συμβαίνει σήμερα είναι πως γκρεμίζεται σιωπηλά το δυτικό υπόδειγμα του κράτους-έθνους, κι αναδύονται πρωτότυπες μορφές κοινωνικές οργάνωσης στο Μεξικό, τη Νιγηρία, το Πακιστάν... ίσως και την καρδιά της δύσης;
Όλα τούτα δε συμβαίνουν για πρώτη φορά: σαν κι εμάς, τον 5ο μ.Χ αιώνα η μεγάλη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία μετασχηματίστηκε, κι έγινε ακόμα ένας παίκτης σε ένα πολύπλοκο σύμπλεγμα εναλλακτικών μορφών διακυβέρνησης και αυτονομούμενων κοινοτήτων. Το κράτος δεν εξαφανίστηκε μεν, αλλά μεταλλάχτηκε σε κάτι διαφορετικό. Πήρε τη θέση «μιας ακόμα πολιτοφυλακής», έγινε τμήμα του νέου σκηνικού που διαδέχτηκε την αυτοκρατορική διακυβέρνηση.