Το τέλος του κράτους-έθνους (B')

του Μάικλ Βλάχος

Πηγή: ΠΡΟΟΔΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Γκράφιτι σε βραζιλιανική «φαβέλα»
O σαραντάχρονος «πόλεμος κατά των ναρκωτικών» δείχνει πώς η ακόρεστη ζήτηση των ΗΠΑ για ναρκωτικά διαστράφηκε σε τέτοιο βαθμό ώστε να μεταβληθεί σε επιχείρηση πολιτιστικής εξολόθρευσης από το Μεξικό έως τον Ισημερινό.
Τι έχουμε να πούμε ως Αμερικανοί για συμμορίες σαν τη «μάρα σαλβατρούτσα», που οι ΗΠΑ δημιούργησαν τη δεκαετία του '80 στο πλαίσιο του πολέμου του Ελ Σαλβαδόρ; Ή για τα παιδιά πρόσφυγες που έφτασαν στις Ηνωμένες Πολιτείες για να επαναπροωθηθούν στις παραγκουπόλεις του Σαν Σαλβαδόρ τη δεκαετία του '90 και ταχύτατα 50,000 εξ αυτών να μετατραπούν σε «δύναμη κρούσης» αμερικανικού τύπου παράνομων συμμοριών; Τι έκαναν τα παιδιά αυτά μόλις γύρισαν σπίτι; Μα άρχισαν να καταλαμβάνουν την πατρίδα τους, σε μία επιχείρηση χρηματοδοτημένη 100% από τις ΗΠΑ.
Τώρα, χάρη στο «σχέδιο μέριδα» (την κωδική ονομασία για την αμερικανική στρατιωτική συνδρομή προς το Μεξικό, στο πρότυπο του «σχεδίου Κολόμπια») θα σφραγίσουμε με την στάμπα της «ασφάλειας» το χάος που έχει προκαλέσει η ζήτησή μας για ναρκωτικά. Εκεί δεν επεμβαίνουμε, όπως στο Ιράκ ή το Αφγανιστάν με τις τακτικές ένοπλες δυνάμεις μας. Αλλά βάζουμε την μακρόχρονη αποσταθεροποίηση σε στρατιωτική «συσκευασία».
Δεν είναι σωστό να σκεφτόμαστε πως η αλλαγή στον κόσμο προκύπτει μόνο ή κυρίως από τις παλιρροϊκές δυνάμεις που εξαπολύει η ζήτηση για ναρκωτικά στις ΗΠΑ ή οι στρατιωτικές μας επεμβάσεις. Μολοταύτα, το Πακιστάν και το Μεξικό είναι δύο σημαντικά κράτη που επλήγησαν καίρια -από μας.

Σε αναζήτηση αναλογιών
Παραδόξως το Μεξικό και το Πακιστάν έχουν πολλά κοινά, παρά την πολιτιστική και γεωγραφική τους απόσταση. Και τα δύο κράτη κυβερνώνται από «latifundistas» (μεγάλους γαιοκτήμονες) και βιώνουν όλες τις απειλές και τις ευκαιρίες που συνδέονται με τη σφύζουσα γεωγραφική τους περιοχή.
Ιστορικά αυτό σήμαινε πως αμφότερα το πακιστανικό και το μεξικανικό κράτος βασίζονταν στη διαμεσολάβηση ορισμένων κρίσιμων χώρων (που ελέγχονταν από τις εθνικές ελίτ και το πολιτικό καθεστώς) προς τις αδάμαστες και «ακυβέρνητες» περιφερειακές περιοχές. Στην πραγματικότητα, σκοπός πολλών κυβερνήσεων ήταν να εξασφαλίσουν στις περιοχές αυτές μία αξιόπιστη ανακωχή, πράγμα που στην πράξη σήμαινε πως δωροδοκούσαν όσους δεν ήλεγχαν.
Αλλά αμφότερες οι χώρες βιώνουν επίσης την καταλυτική επίδραση του «El Norte»: τα τελευταία τριάντα χρόνια, η ακόρεστη επιθυμία των ΗΠΑ για ναρκωτικά έκανε στο Μεξικό ό,τι έκαναν οι χρηματοδοτημένοι από τις ΗΠΑ «τζιχαντιστές» στο Πακιστάν.
Κάποτε το μεξικανικό κράτος μπορούσε ακόμα να καταλήγει σε αξιοπρεπείς συμφωνίες με τις αναδυόμενες ναρκο-κοινότητες. Οι διεφθαρμένοι αλλά έμπειροι στη διαχείριση «presidentes» μέλη του «θεσμοποιημένου επαναστατικού κόμματος» (PRI), κατάφερναν επί πολλά χρόνια να κρατούν σε απόσταση βολής τις όποιες απειλές.
Αλλά, όπως ακριβώς και στο Πακιστάν, τα πράγματα ξέφυγαν από το έλεγχο. Το χάος απέκτησε πολιτιστική διάσταση που σταδιακά μετασχημάτισε αυτή καθ' εαυτή την εθνική ταυτότητα.
Σήμερα, οι εμπειρογνώμονες για το Μεξικό που συμβουλεύουν το υπουργείο άμυνας των ΗΠΑ διαβεβαιώνουν πως το 10%-15% του πληθυσμού του Μεξικό είναι συνδεδεμένο σε κάποιο βαθμό με το εμπόριο ναρκωτικών. Οι ναρκοσυμμορίες διαθέτουν 100,000 ενόπλους (tiradors), ελαφρά περισσότερους από όσους διαθέτουν οι ένοπλες δυνάμεις του κράτους του Μεξικό.
Πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί ένοπλα κάτι τέτοιο; Σκεφτείτε την έκταση που έχει το εμπόριο ναρκωτικών. Όπως κάθε Μεξικάνος, διαπλέκεται και αυτό με την ομοσπονδιακή αστυνομία σε ολόκληρο το οδικό δίκτυο του Μεξικό. Παντού στη χώρα, για να λειτουργήσει το ναρκοεμπόριο χρειάζεται άτομα που κάνουν λογής-λογής δουλειές, ή απλά «κάνουν τα στραβά μάτια». Αν συμπεριλάβουμε τις οικογένειες και τους φίλους τους, ολόκληρη η κοινωνία είναι συνένοχη.
Οι ελίτ και οι ένοπλες δυνάμεις του Μεξικό αντιμετωπίζουν μια σειρά από ανεπιθύμητες επιλογές: παραδόξως, αυτό που στην αρχή θεωρήθηκε ένδειξη ενδυνάμωσης του μεξικανικού κράτους (η λειτουργία του πολυκομματισμού) θα μπορούσε σήμερα να θεωρηθεί στρατηγική του αδυναμία. Όταν το PRI λειτουργούσε ως κόμμα-κράτος, διευκολυνόταν η διαπραγμάτευση του κράτους με τις συμμορίες που ήλεγχαν τις άβατες περιοχές. Ποιος όμως έχει πλέον το έρμα να διαπραγματευθεί με τις νέες, πολύ ωμότερες συμμορίες;
Η σταθερότητα του παλιού PRI δημιουργούσε σταθερότητα στην πολιτική ζωή και ενδυνάμωση της πολιτικής εξουσίας. Όμως η πικρόχολη εκλογική διαμάχη του 2006 δεν ήταν παρά μια πρόγευση των διχασμών που σείουν τη μεξικανική κοινωνία και υπονομεύουν το κύρος της όποιας κυβέρνησης να λειτουργεί εν ονόματι ολόκληρου του έθνους.
Τον Ιούλιο του 2009, όταν ο πρόεδρος του Μεξικό Φελίπε Καλντερόν (Felipe Calderón) εξαπέλυσε τις κρατικές ένοπλες δυνάμεις ενάντια στις ναρκοσυμμορίες, ένας εν ενεργεία γερουσιαστής μίλησε για «απογοήτευση του λαού».
Από την ημέρα που ανέλαβε ο Καλντερόν την εξουσία, οι συμμορίτες «cartelistas» δολοφόνησαν 20,000 άτομα, ανάμεσα στους οποίους και 1,000 μέλη των ενόπλων δυνάμεων. Τον Ιούλιο του 2009, σε μια μόνο ημέρα απήχθησαν, βασανίστηκαν και εκτελέστηκαν 12 πράκτορες της κυβέρνησης.
Παρομοίως στο Πακιστάν, η κουρελιασμένη κυβερνώσα ελίτ αποφάσισε να αντιμετωπίσει κατά μέτωπο μια αυθεντική εξέγερση, για να συνειδητοποιήσει πως σε αυτή τη διαδικασία κινδύνευε να απογυμνωθεί από κάθε ίχνος αξιοπιστίας! Με άλλα λόγια, ζητώντας από σημαντικούς μας συμμάχους να αναλάβουν «δράση» με τους δικούς μας όρους, παραγγέλλουμε την αυτοκαταστροφή τους!
Δείτε τι συνέβη τα τελευταία τριάντα χρόνια στην Κολομβία: πώς γίνεται και, αφού πατάχθηκαν τα καρτέλ και αναγκάστηκαν σε άτακτη υποχώρηση οι αντάρτες των «επαναστατικών ενόπλων δυνάμεων της Κολομβίας» (FARC), η κοκαΐνη εξακολουθεί να ρέει εν τόση αφθονία; Διότι η επεξεργασία και το εμπόριο της κοκαΐνης έχει πλέον μετατραπεί σε κοινωνική νόρμα, έχει διαποτίσει ολόκληρη την κοινωνία, έχει γίνει στοιχείο της εθνικής ταυτότητας.
Αυτού του τύπου ο κοινωνικός μετασχηματισμός λαμβάνει τη μορφή της έγερσης φτωχών κοινοτήτων που το κράτος δεν μπορεί πλέον -ή και δεν θέλει- να ελέγχει. Προσθέστε την παρουσία αγχωμένων ελίτ που αναζητούν ασφάλεια πίσω από περιτειχισμένες κοινότητες και δυνάμεις ασφαλείας που αυτονομούνται και λειτουργούν για ίδιον όφελος και έχετε εμπρός στα μάτια σας ένα κράτος-έθνος που έχει μετασχηματιστεί σε κάτι διαφορετικό: σε μια πανσπερμία τοπικών ταυτοτήτων, που στέκουν ως χαλαρή συνομοσπονδία συμφερόντων χάρη στη διαμεσολάβηση του κράτους.
Σκεφτείτε τι συνέβη στις απαρχές του μεσαίωνα, την εποχή της αποδιάρθωσης που ακολούθησε την πτώση της Ρώμης. Θεωρώ πως αυτή είναι μια καλή εποχή προκειμένου να προχωρήσουμε σε αναλογίες με όσα συμβαίνουν σήμερα. Όπως και τότε, έτσι και σήμερα, την εποχή της ύστερης νεωτερικότητας, παρατηρούμε τις κρατικές δομές να ξεφτίζουν στα άκρα τους, αλλά ακόμα και στο κέντρο τους.
Ο κοινωνικός πυρήνας εξακολουθεί να διεκδικεί και να αναφέρεται στο κράτος, αλλά οι κοινωνικά και πολιτικά ξεχασμένοι αναζητούν αλλού ταυτίσεις και νόημα στη ζωή τους.
Στον πρώιμο μεσαίωνα, αυτή η διαδικασία είχε μια απελευθερωτική πλευρά. Στον ελληνορωμαϊκό κόσμο, ο ένας στους τέσσερις ανθρώπους ήταν σκλάβος. Ο μαρασμός του κράτους οδηγούσε ευθέως σε ελάφρυνση της φορολογίας και πολιτική ελευθερία.
Δυστυχώς, σήμερα δεν παρέχονται ανάλογα μπόνους. Οι περιθωριοποιημένοι αναζητούν ταυτότητα και προστασία, που συχνά τους την παρέχουν οι συμμορίες ή μυώδεις -πρώην αστυνομικές- παραστρατιωτικές δομές, μαζί με υγειονομική περίθαλψη, γκάζι για μαγείρεμα και τηλεπικοινωνίες.

Η περίπτωση της Βραζιλίας
Ίσως το 25% του αστικού πληθυσμού της Βραζιλίας να κατοικεί σε παραγκουπόλεις («favelas»), στις δυσώδεις προεικονίσεις του αναδυόμενου νέου κόσμου. Ένα μεγάλο μέρος από αυτές «κυβερνιέται» από εμπόρους ναρκωτικών, λες και είναι μικρά φέουδα όπου οι ναρκοέμποροι-πατρίκιοι, στο πλαίσιο των καθηκόντων τους, εξασφαλίζουν στους υπηκόους τους κάποιας μορφής κοινωνική πρόνοια και βασικές υπηρεσίες, καλύπτοντας το κενό του απόντος επίσημου κράτους.
Πρόσφατα πέρασα λίγο καιρό με έναν στρατηγό των ενόπλων δυνάμεων της Βραζιλίας, που καθώς άκουσε τις ερωτήσεις μου για την επιρροή των εμπόρων ναρκωτικών στις «φαβέλας», κούνησε ανυπόμονα τα χέρια του. «Αυτοί δεν είναι το πρόβλημά μου», μού είπε. «Δεν έχετε ακούσει για τις αστυνομικές πολιτοφυλακές; Δεν ξέρετε πώς οι απόστρατοι αστυνομικοί καταλαμβάνουν τις "φαβέλας", διώχνουν τους εμπόρους ναρκωτικών και παίρνουν τη θέση τους; Δεν ξέρετε πως σε αυτές τους τις επιχειρήσεις υποστηρίζονται από την επίσημη αστυνομία; Αυτό είναι το πρόβλημά μου!».
Όταν οι αστυνομικοί αποφασίζουν πως το να γίνουν «ναρκοέμποροι-πατρίκιοι» της «φαβέλας» τους είναι το υψηλότερο αξίωμα που μπορούν να ονειρευτούν (και φιλοδοξούν να το υπηρετήσουν καλύτερα), τότε το κράτος μεταβάλλεται σε άδειο κέλυφος.
Αν και το βραζιλιάνικο κράτος δεν πρόκειται να εξαφανιστεί σύντομα, κάτι παράξενο συμβαίνει. Και δε συμβαίνει μόνο στις πόλεις. Η αγροτική εξέγερση των ακτημόνων κατά των γαιοκτημόνων, δείχνει πως η ανάδυση εναλλακτικών ταυτοτήτων πέραν της «εθνικής», είναι ένα φαινόμενο που αφορά ολόκληρη την επικράτεια.