20+1 θἐσεις για την παιδεία

του Θεόδωρου Ζιάκα

Πηγή: ΠΡΟΟΔΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

1. Φεύγοντας προς την Εσπερία εγκαταλείψαμε την ελληνική παιδεία για να την αντικαταστήσουμε με τη νεωτερική. Σήμερα ζούμε την κατάρρευση της νεωτερικής παιδείας. Δεν έχουμε πλέον παιδεία, ούτε παραδοσιακή ούτε νεωτερική.
2. Η κρίση της παιδείας είναι βασική πτυχή της γενικότερης κρίσης του σύγχρονου πολιτισμού. Είναι κρίση δομική, γιατί η εστία της βρίσκεται στην αποσύνθεση του Ατόμου, του ανθρωπολογικού υποκειμένου της νεωτερικότητας.
3. Η σύγκριση της νεωτερικής με την ελληνική παιδεία -της νεωτερικής που την χάσαμε πριν την αποκτήσουμε, με την ελληνική που την είχαμε και την εγκαταλείψαμε- διαυγάζει τον δομικό χαρακτήρα της κρίσης και το διακύβευμά της.
4. Η σύγχρονη κοινωνία είναι κοινωνία συστημάτων. Τα συστήματα διαμεσολαβούν τις ανθρώπινες σχέσεις με απρόσωπους τυποποιημένους ρόλους, σύμφωνα με το πρότυπο της Μηχανής. Τα συστήματα είναι «λογικές μηχανές» ενσαρκωμένες σε απρόσωπες κοινωνικές δομές. Το θεμελιώδες ανθρωπολογικό δίπολο είναι εδώ ο κυρίαρχος-μάνατζερ και ο καταναλωτής-χρήστης.
5. Ουσιαστική λειτουργία της σημερινής παιδείας είναι η αναπαραγωγή του συστημικού διπόλου διαχειριστή-χρήστη. Σκοπός της είναι η κατασκευή του συστημικού ανθρώπου. Οι λίγοι εκπαιδεύονται για να γίνουν κατασκευαστές και διαχειριστές συστημάτων. Και οι πολλοί για να γίνουν απλοί χρήστες των συστημάτων, υποδιαιρούμενοι σε έχοντες και μη έχοντες θέση στο Σύστημα.
6. Το είδος της νοητικής δυνάμεως βάσει της οποίας κατασκευάζονται και συντηρούνται τα συστήματα, είναι η αλγοριθμική-ψηφιακή σκέψη. Η καλλιέργειά της είναι ο κατ' εξοχήν στόχος της εκπαιδευτικής διαδικασίας στην κοινωνία των συστημάτων. Ο στόχος αυτός υπερκέρασε βαθμιαία, από τον 18ο αιώνα που εγκαινιάστηκε, κάθε παράπλευρο εκπαιδευτικό προσανατολισμό. Πίσω από τη σύγχρονη μονοκαλλιέργεια της μηχανοποιητικής νόησης βρίσκεται ο τεχνολογικός μεσσιανισμός, ο πάγιος μεταφυσικός άξονας του νεωτερικού πολιτισμού.
7. Στον ελληνικό πολιτισμό η παιδεία είχε διαμετρικά αντίθετο νόημα. Αναφερόταν σε μια σφαίρα ζωής που απλώς δεν υφίσταται σήμερα. Αναφερόταν σε μια πολιτεία αδιαμεσολάβητων εμπρόσωπων σχέσεων, όπου οι πολίτες-οπλίτες «μετέχουν κρίσεως και αρχής» και πραγματοποιούν το «μη άρχεσθαι υπό μηδενός». Η παιδεία τους βρισκόταν στους αντίποδες της σύγχρονης αποπροσωποποιητικής/ συστημικής παιδείας.
8. Ο τύπος ανθρώπου, ο κατάλληλος να είναι μέλος του ελληνικού πολιτειακού σώματος, φτιαχνόταν από μια ειδική παιδεία που στόχο της έχει την Αρετή. Η παιδεία αυτή προικίζει το άτομο με την πίστη στο «ευ ζην» ως «κατ' αλήθειαν ζην». Το «κατ' αλήθειαν ζην» συμπίπτει με την αναγωγή της Αρετής σε στόχο ζωής και νόημα βίου. Αποβλέπει στην καλλιέργεια των τριών «μορίων» της ψυχής (επιθυμητικού, παθητικού, νοητικού) προς την κατεύθυνση της σωφροσύνης, της ανδρείας και της φρόνησης, ώστε να δημιουργηθεί το εσωτερικό θεμέλιο της καθολικής ατομικής ελευθερίας: η δικαιοσύνη.
9. Σε αντίθεση με τον σύγχρονο κόσμο, οι Έλληνες δεν απέδιδαν ιδιαίτερη αξία στη Μηχανή. Το θέμα δεν είναι ότι οι αγνοούσαν την αλγοριθμική σκέψη. Μηχανές και συστήματα ήξεραν να φτιάχνουν. Ο Ήφαιστος ήταν θεός και είχε το εργαστήρι του στον Όλυμπο. Τον τιμούσαν. Θαύμαζαν τα ρομποτικά του επιτεύγματα. Δεν ξεχνούσαν όμως ότι ήταν κουτσός. Και επιπλέον απωθητικά ανέραστος, καθώς ήταν παντρεμένος με τη θεοποιημένη σεξουαλικότητα (την Αφροδίτη), που τον κεράτωνε με τη θεοποιημένη βία (τον 'Αρη).
10. Η ελληνική παιδεία στοχεύει σε μια άλλη μορφή νόησης που λέγεται Μήτις και είναι η μητέρα της υπέρτατης σοφίας. Η θεά της σοφίας, η Αθηνά, προστάτις του «πολυμήχανου» Οδυσσέα και πολιούχος της κλασικής Αθήνας, είναι κόρη της Μήτιδος. Μήτις λεγόταν η πρώτη γυναίκα του Δία, που την είχε καταπιεί έγκυο ο «πατήρ ανδρών τε θεών τε», για να αποκτήσει την αλάθητη διορατικότητά της. Η κόρη της θα ξεπηδήσει πάνοπλη απ' το κεφάλι του Δία, μόλις του το ανοίξει ο Ήφαιστος, που καλείται εσπευσμένως να τον απαλλάξει από τις ωδίνες του εγκεφαλικού τοκετού... Όλες οι σχέσεις που ενδιαφέρουν την παιδεία είναι σοφά παρούσες μέσα στο μύθο.
11. Η Μήτις είναι η συνηρημένη νοητική δύναμη και των τριών μορίων της ψυχής. Ένας τύπος νοήσεως ανοιχτός στην έκπληξη, στο παράλογο και στο ασύλληπτο, ειδικά κατάλληλος για τη χαοτική απροσδιοριστία του ελληνικού πολιτικού πεδίου, του πεδίου της καθολικής ατομικής ελευθερίας. Αντιπροσωπεύοντας τη νόηση σε κατάσταση εγρήγορσης και συνέργειας του συνόλου των καλλιεργημένων ψυχικών δυνάμεων, υπερβαίνει ριζικά τη μηχανοποιητική νόηση, η ανάπτυξη και απόδοση της οποίας προϋποθέτει την ύπνωση των άλλων νοητικών οργάνων.
Ο εθισμός στην ύπνωση του επιθυμητικού, του παθητικού και των ανώτερων λειτουργιών του νοητικού, σύμφυτος με την καλλιέργεια της μηχανοποιητικής νόησης, έχει αναχθεί σε βάση της σημερινής παιδείας. Κι αυτό παρά την κοινότοπη πλέον ενοχοποίησή του για την ενδημική ψυχική υπανάπτυξη, ανισορροπία και διαστροφή.
12. Τυπική μορφή στρέβλωσης της μηχανοκρατούμενης ψυχής είναι ο νεοταξικός διαχειριστής των μεγάλων συστημάτων. Στη θέση των ανθρώπων ο τύπος αυτός βλέπει ηλεκτρονικά σύμβολα και με ένα «delete» μπορεί να τους εξαερώνει με τα μη επανδρωμένα υπερσύγχρονα βομβαρδιστικά του. Είναι το τέρας που είδε ο Όμηρος στην Ιλιάδα: «Δράκος οπίσω, λέοντας εμπρός, στη μέσην αίγα, κι ήσαν τα σπλάχνα της φωτιά και φλόγες η πνοή της».
13. Εδώ υπάρχει ένα κρίσιμο πρόβλημα: Βάση της ελληνικής παιδείας είναι τα ομηρικά έπη. Ο πατέρας και παιδαγωγός των Ελλήνων είναι ο Όμηρος. Όταν ο Όμηρος «λειτουργεί» στην ελληνική ψυχή ο ελληνικός τύπος αναπτύσσεται, για να φθάσει ως την καθολική ελευθερία. Αντίθετα: όταν ο Όμηρος «απομυθοποιείται» κι ο Οδυσσέας προτιμά τον ήρεμο βίο του νοικοκύρη-ιδιώτη ή μετανιώνει πικρά που έφυγε για την Ιθάκη, αντί να παραμείνει με την Καλυψώ να απολαμβάνει αιώνια τα ανεξάντλητα κάλλη της, τότε ο ελληνικός τύπος διαλύεται. Μιλάμε για το σοφιστικό πνεύμα, για το πνεύμα του σχετικισμού, της απληστίας, της ηδονοθηρίας και της ματαιοδοξίας, που αποτελεί τη βάση κάθε εμπράγματου μηδενισμού, παλιού και νέου.
14. 'Αμεσο προϊόν της αποσύνθεσης, που προκαλεί ο μηδενισμός στις κοινωνίες της ατομικής ελευθερίας, είναι η τυραννία και η τάση μόνιμης υποστροφής στον δεσποτισμό. Κι αυτό παρά τα αναχώματα που μπορεί να ορθώσει η προσφυγή στη φιλοσοφία και στην τραγωδία. Ο φιλοσοφικός λόγος και η από σκηνής διδασκαλία του τραγικού, δεν μπορούν να υποκαταστήσουν τον ηρωικό μύθο, ως μηχανισμό αυτορρύθμισης των παθών. Η πίστη στην αθανασία της ψυχής και το δέος ενώπιον του τραγικού δεν επαρκούν. Η Αρετή δεν μπορεί τελικά να σταθεροποιηθεί στην ψυχή. «Έχουσι γαρ ταραγμόν αι φύσεις βροτών».
15. Τη λύση στο πρόβλημα την έδωσε ο χριστιανισμός, εισάγοντας την Αγάπη στην ελληνική ψυχή. Αποδείχτηκε ότι το άτομο της ελευθερίας μπορεί να αποφύγει την κατάρρευση, αν αναθεμελιώσει την προσωπικότητά του στην «άκτιστη» αυτή «ενέργεια». Χάρη στην Αγάπη, η Αρετή, η εσωτερίκευση της δικαιοσύνης, η προϋπόθεση για τη βιώσιμη ύπαρξη πολιτικού σώματος ελευθέρων ατόμων, καθίσταται δυνατή, παρά την εξάντληση του γενέθλιου ηρωικού μύθου.
16. Η σταύρωση του ενσαρκωμένου Λόγου αποκαλύπτει το νόημα του τραγικού και η ανάστασή Του το υπερβαίνει. Δεν σώζεται μόνο η ψυχή αλλά και το σώμα. Δεν λύνεται μόνο το «πολιτικό» πρόβλημα αλλά και το «υπαρκτικό» πρόβλημα. Το Πρόσωπο γίνεται αυταξία και η σωτηρία του υπεσυμπαντικός σκοπός. Εγγράφεται στην αιωνιότητα, υπερβαίνοντας κάθε ιστορική συλλογική μορφή. Είναι στον κόσμο και σώζει τον κόσμο, αλλά δεν ανήκει στον κόσμο. Υπερβαίνει την ενδοκοσμική αντίθεση ατομικού/συλλογικού.
17. Ο λόγος της λύσης, το ευαγγελικό έπος, ενσωματώθηκε έκτοτε στην ελληνική παιδεία, εξασφαλίζοντάς της άλλα χίλια και πλέον χρόνια συμβολής στον πολιτισμό. Η λύση ενσαρκώθηκε κοινωνικά στη δημιουργία ενός δεύτερου συλλογικού σώματος στο εσωτερικό του ελληνικού Κοινού. Ενός σώματος εσχατολογικού-μυστηριακού με διττό «θεραπευτικό» ρόλο: «μεταμορφωτικό» προς τα μέσα και «αντισηπτικό» προς τα έξω. «Φώς του κόσμου» και «άλας της γης». Στη χριστιανική μετεξέλιξη της ελληνικής ψυχής η Μήτις, συστρεφόμενη προς τα έσω και προς τα άνω, γίνεται Νήψις. Νήψη είναι η άγρυπνη και αμερόληπτη εκείνη νοητική δύναμη, που συνοδεύει την «καλή (αγαπητική) αλλοίωση» της ελληνικής ψυχής.
18. Από τη στιγμή όμως που εμφανίστηκε το σοφιστικό-σχετικιστικό πνεύμα ήταν αναπόφευκτο να διαμορφωθεί παράδοση: ο ατομοκρατικός μηδενισμός. Εκπαιδευτικός φορέας του είναι ανά τους αιώνες ο «ασύνθετος» ελληνιστής λόγιος: ο Σοφιστής. Η δεξαμενή αυτή της μισοδημίας, της αυλοκολακείας και των αιρέσεων. Κάποια κρίσιμη ιστορική στιγμή (τον 11ο αι.) ξεφεύγοντας από κάθε έλεγχο, ο μηδενισμός πήρε το πάνω χέρι και καθόρισε την παρακμή και πτώση του οικουμενικού ελληνικού πολιτισμού. Ο μηδενιστικός ατομικισμός αναπαράγεται συνεχώς και μας συνοδεύει ακόμα και στις καλύτερες νεωτερικές μας στιγμές.
19. Η μοίρα που επιφυλάσσεται στην ατομικότητα, όταν ολοκληρώσει την εξέλιξή της και καταληφθεί από το σχετικιστικό πνεύμα, έπληξε ήδη και το νεωτερικό 'Ατομο. Με τον υπαρκτικό του χρόνο κομματιασμένο σε ανταλλακτικά συστημάτων, την άλλη όψη της συστημικής ολοκλήρωσης, το νεωτερικό 'Ατομο βυθίζεται ήδη ανήμπορο στο τέλμα του μηδενισμού: «στο ένα άκρο του πρόκειται για ένα είδος λαιμαργίας, μια ακόρεστη ζήτηση για περισσότερα, όλο και περισσότερα. Στο άλλο άκρο είναι ένα κράμα εγκατάλειψης, παραίτησης, δειλίας μπροστά στη δυστυχία και τον θάνατο».
20. Το υποκείμενο της νεωτερικής ατομικής ελευθερίας εκλείπει και η συστημική παιδεία αναπαράγει την έκλειψή του. Οι εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις υπηρετούν ολοένα και περισσότερο την παραγωγή ανθρωπομηχανών: χιμαιρικών θηρίων στη θέση των διαχειριστών και χαύνων καταναλωτών στη θέση των χρηστών. Όμως το κυρίαρχο ανθρωπολογικό δίπολο έχει πλέον στομώσει. Κι εδώ βρίσκεται η κρυμμένη εστία της σημερινής κρίσης: η έκλειψη του υποκειμένου περιάγει το Σύστημα σε αδιέξοδο. Επειδή, πιο συγκεκριμένα, είναι αδύνατο να υπάρξει «σύστημα διαχείρισης κρίσεων», που να υποκαθιστά το υποκείμενο, να ελέγχει τα συστήματα και να προλαμβάνει τις «κρίσεις» τους. Οι «κρίσεις» είναι ο τρόπος με τον οποίο εκτονώνεται το χαοτικό δυναμικό που γεννά η γενικευμένη συστημική λοβοτόμηση της κοινωνικής φύσης του ανθρώπου.
Για να υπάρξει διέξοδος χρειάζονται άτομα ικανά να βγαίνουν πάνω από τα συστήματα. Ικανά να πηγαίνουν κόντρα στο συστημικό ρεύμα. Ικανά να λύνουν μέσα κι έξω τους την αντίθεση ελευθερίας-δικαιοσύνης, αντλώντας απ' «αλλού» το νόημα του προσωπικού τους βίου. Τέτοια 'Ατομα δεν μπορούν να υπάρξουν αν δεν διδαχθούν τους νόμους της Αγάπης, της Νήψης και της Μήτιδος. Αν δηλαδή δε μαθιητεύσουν στην ελληνική παιδεία.

Το παρόν αποτελεί κείμενο ομιλίας στα εκπαιδευτήρια Μαντουλίδη Θεσσαλονίκης, στις 16 Μαΐου 2009