Η ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΦΗΒΕΙΑΣ

Δημήτρης Αναστασόπουλος

© Society of Social Psychiatry and Mental Heath

Περί μύθου

Οι μύθοι διαπραγματεύονται θέματα με θεούς και ήρωες ή ημίθεους. Δημιουργούνται από την ανάγκη να δοθούν απαντήσεις σε υπαρξιακές αγωνίες, όπως η προέλευση του ανθρώπου, η κατανόηση του υπερβατικού, το παρελθόν, ο προορισμός του ατόμου. Είναι καθολικής αποδοχής, δεσμεύουν και περιέχουν αρχαϊκά πρότυπα. Είναι διαμορφωμένοι από καταστάλαγμα γενεών προφορικής παράδοσης.

Ο μύθος δίνει εξηγήσεις για την ζωή και συμβάλλει στην διατήρηση των ανθρώπινων θεσμών. Μπορεί να επιτελέσει μεταφυσική, κοσμολογική, κοινωνιολογική και ψυχολογική λειτουργία, με την τελευταία να αφορά την διαμόρφωση του ατόμου σύμφωνα με τους στόχους και τα ιδεώδη της κοινωνικής τους ομάδας (Campbell, 1970).

O μύθος γεννάται από τη αγωνία θανάτου και ύπαρξης (άγχος αφανισμού αδυναμία - φαντασιώσεις παντοδυναμίας) είναι γεμάτος από αρχέγονες μορφές που αντιπροσωπεύουν καθολικές αξίες, η έκφραση του μοιάζει με του ονείρου, διαποτίζεται από νοσταλγία για ένα χαμένο παράδεισο (νιρβάνα), διαπραγματεύεται το άγνωστο, το πέραν λογικής (προενοιακή φάση - πρωτογενής διαδικασία) συνδέεται με τελετουργίες (ψυχαναγκαστικοί μηχανισμοί), διατρέχεται από ιστορίες με στοιχεία εξιδανίκευσης, σχάσης και προβλητικής ταύτισης, κυριαρχείται από μαγική σκέψη και συναίσθημα.

Φαίνεται τα σημεία επαφής με την ψυχανάλυση να είναι περισσότερο από αρκετά για να υποδείξουν μια παράλληλη πορεία. Ασφαλώς ο πρώτος που το διαπίστωσε και το μελέτησε ήταν ο S. Freud με τις αναφορές του στην αρχαία Ελληνική Μυθολογία, την λογοτεχνία και την τέχνη.Άλλωστε οι συγγραφείς και οι καλλιτέχνες προσπαθούν συνεχώς να μας επανασυνδέσουν με την μυθολογική σοφία, δίχως αυτό να ενέχει την ισχύ και έκταση της παλαιάς εδραιωμένης μυθολογικής σκέψης Ο Τόμας Μάν στη διάλεξη του "Ο Freud
και το μέλλον" το 1936 έγραφε: "… η ψυχολογία περιέχει το ενδιαφέρον για το μύθο, όπως όλα τα δημιουργικά έργα περιέχουν ενδιαφέρον για την ψυχολογία". Δεν μας διαφεύγει ασφαλώς η συγγένεια μύθου και ονείρου, με τις άμεσες εικόνες και τις υπερβατικές τους διαδρομές.

Ο Κερένυη (1966) λέει ότι κάθε παρουσίαση μυθολογίας είναι ήδη ερμηνεία. Και όπως κάθε ερμηνεία εξαρτάται από το βαθμό ευαισθησίας του αφηγητή. Ας μου επιτραπεί λοιπόν να σας δώσω την δική μου εκδοχή της μυθολογίας που συνδέεται με την εφηβεία, ως αναπτυξιακή διαδικασία και τον ρόλο που μπορεί να παίζει αυτή, στην υγιή είτε στρεβλή διαμόρφωση του εφήβου.





Ο έφηβος στην Ελληνική Μυθολογία.

Ο έφηβος καλείται να διαπραγματευθεί στην ανάπτυξή του πολλαπλά θέματα. Την αναβίωση πρώιμων συγκρούσεων και αγχών, την οριστική λύση του Οιδιπόδειου, την φάση εξάρτησης - ανεξαρτησίας με καταφυγή αρχικά σε φαντασιώσεις παντοδυναμίας, την απομάκρυνση από τους γονείς και την αναζήτηση σταθερού ερωτικού συντρόφου, την αποσαφήνιση της ταυτότητας του, την ανάπτυξη προσωπικών στόχων και επιτευγμάτων στην διαμόρφωση προσωπικής ζωής.

Στην εφηβεία υπάρχει ανάγκη πρότυπων ταύτισης και ηρώων με έντονες τάσεις εξιδανίκευσης, ανάγκη επεξήγησης του ανεξήγητου που συμβαίνει τόσο ενδοψυχικά όσο και στο σώμα του. Ανάγκη μορφοποίησης των πρωτόγονων - ενστικτικών ενορμήσεων και αγχών, ανάγκη απάντησης υπαρξιακών ερωτημάτων προορισμού, στόχων ανοίκειν, προσωπικής ιστορίας. Ανάγκη διαμόρφωσης απόλυτων αξιών και ανάγκη ναρκισσιστικής επιβεβαίωσης. Όλα αυτά οδηγούν σε μυθοπλασίες που τα εκφράζουν , προειδοποιούν, προσπαθούν να προτείνουν λύσεις.

Η Ελληνική Μυθολογία ειναι διάσπαρτη από ιστορίες που διαπραγματεύονται θέματα εφηβείας.



Οι έφηβοι περιγράφονται ωραίοι, ριψοκίνδυνοι, γενναίοι, κατά βάσιν καλοί αλλά και μετερχόμενοι πονηριά και τεχνάσματα για να πετύχουν το στόχο τους. Ο στόχος συχνά είναι η αναγνώριση και επιτυχία μέσα από διαδικασίες ολοκλήρωσης δοκιμασιών και ανταγωνισμού, συχνά με γονεϊκές μορφές.

Μπορούμε να ξεκινήσουμε με το μύθο του Οιδίποδα, το πρότυπο της εφηβικής διεκδίκησης της μητέρας με την πατροκτόνο εξέλιξη. Ας μην ξεχνάμε βέβαια ότι εμπεριέχεται και η πατροκτόνος διάθεση των γονέων, την οποία όλοι γνωρίζουμε (Atkins, 1970).

Ο Θησέας ξεκινά την πορεία για να συναντήσει τον πατέρα του, όταν είναι σε θέση να σηκώσει το βράχο που έκρυβε τα σανδάλια και το ξίφος του πατέρα. Στη διαδρομή εκτελεί έξι άθλους και την έβδομη ημέρα φθάνει στο στόχο του. Έτσι έχει επιτευχθεί η καταξίωση και αποδοχή του . Αργότερα βέβαια θα προκαλέσει ακούσια (:) τον θάνατο του πατέρα του. Στέλνει το λάθος μήνυμα στο ταξίδι επιστροφής από τον Μινώταυρο, υψώνοντας το μαύρο πανί. Σε συνέχεια η δεύτερη γυναίκα του, Φαίδρα, συκοφάντησε τον γιό του Ιππόλυτο ότι προσπάθησε να την βιάσει, επειδή αυτός αρνήθηκε τον έρωτά της.

Ο Ορέστης εκδικούμενος τον πατέρα του θα γίνει μητροκτόνος

.Ο Κρόνος τρώει τα παιδιά του για να μην διακινδυνεύσει να χάσει την εξουσία. Όταν ο Δίας - που φυγαδεύτηκε - ανδρώνεται τον αναγκάζει να τα εμέσει και μετά τον ρίχνει στα Τάρταρα.

Μυθικά ύβρη αποτελεί η επιτυχία του απόλυτου και ανέφικτού, προνόμιο μόνο των θεών. Η αναλογία με το ιδεώδες εγώ, τον ανταγωνισμό των γονέων και την τιμωρία από το υπερεγώ είναι εμφανής.

Ο Φαέθων γιος του Ήλιου, ανίκανος να κουμαντάρει το άρμα του πατέρα του και κινδυνεύοντας να καταστρέψει την γη, κεραυνοβολήθηκε από τον Δία.

Ο Ίκαρος, παράτολμος, δεν ακούει τις συμβουλές του πατέρα, πετά ψηλότερα από όσο επιτρέπεται και οι φτερούγες του καταστρέφονται από τον ήλιο και κατακρημνίζεται.

.

Η λατρεία και τα προβλήματα που φέρνει η ομορφιά και ο ναρκισσισμός - πως αλλιώς να το πούμε - της εφηβείας, επίσης διαγράφονται. Πρώτα με το μύθο του πανέμορφου Νάρκισσου που ερωτευτηκε το ειδωλο του στο καθρέφτισμά του νερού,τιμωρια που του επιβληθηκε επειδη περιφρονησε τον ερωτα της Νυμφης Ηχους. Του Άδωνη, γιου της Αφροδίτης, όπου περιγράφεται η αγωνία της μητέρας του να τον προστατεύει από αρπαγή και φθόνο εξαιτίας της ομορφιάς του. Ο Υάκινθος, που εξ αιτίας της ομορφιάς του αγαπήθηκε και διεκδικήθηκε από τον Απόλλωνα, το Βορέα και το Ζέφυρο και τελικά σκοτώθηκε από ατύχημα φθόνου.

Ο Χρύσιππος που τον σκότωσαν τα αδέρφια του από φθόνο για την ομορφιά του.

Ο Γανυμίδης που την ομορφιά του ερωτεύτηκε ο Δίας ο οποίος τον πήρε για οινοχόο του. Η μητέρα του Δήμητρα, ως έχουσα δικαίωμα πάνω στο σώμα του, τον ανέστησε με το θάνατο του.



Η αδελφική φιλία εκφράστηκε από τον μύθο των Διοσκουρων Κάστορα και Πολυδεύκη, όπως του Ορέστη με τον Πυλάδη.



Η πονηριά και πολυπραγμοσύνη της εφηβείας, εκφράστηκε από τον Ερμή που προστάτευε εμπόρους και κλέφτες και συνέδεε θεούς και ανθρώπους ως αγγελιοφόρος.



Τα χαρακτηριστικά των φύλων όπως και ο ανταγωνισμός που συχνά υπάρχει μεταξύ τους στην εφηβεία, περιγράφονται από δύο μύθος, όπου:

Ο Αχιλλέας ντυμένος γυναίκα, προδίδεται από την λατρεία του για τα όπλα.

Η Αταλάντη (η οποία παρουσιάζεται ως μίσανδρος) στον αγώνα δρόμου με τον Μελανίωνα( ο οποίος παρουσιάζεται ως μισογύνης), προδίδεται από την φιλαρέσκεια να μαζέψει τα χρυσά μήλα που αυτός της έριχνε στο δρόμο.





Ως προς τις κοπέλες, η ομορφιά θεωρείται δεδομένη. Η ίδια η Ήβη είναι θεότης, θυγατέρα το Δία και της Ήρας, που είχε άνδρα τον Ηρακλή. Το θέμα της παρθενίας όπως και του σταδίου του αγοροκόριτσου που - σαν για να παραμείνει πιστή στον πατέρα - αρνείται την σεξουαλική ολοκλήρωση, διαγράφεται τόσο με την κυνηγό Άρτεμη όσο και με την πάνοπλη σοφή Αθηνά.

Η στενή σχέση της κόρης με τον πατέρα περιγράφεται και από τον μύθο των Δαναϊδων, οι οποίες με εντολή του πατέρα τους σκότωσαν τους γαμπρούς τους την πρώτη νύχτα του γάμου. Στενή και αμφθυμική διαγράφεται και η σχέση κόρης - πατέρα στην ιστορία της Ιφιγένειας, η οποία θυσιάζεται στις φιλοδοξίες του πατέρα της, παρθένος που ξεγελάστηκε με δόλωμα τον γάμο. Τελικά σώζεται από την θεά Άρτεμη, προστάτιδα των παρθένων (Τσολάκου - Καρβέλη 1990, Kerenyi 1966).





Διαδικασίες μύησης των εφήβων στην ενηλικίωση.

Η λέξη μύστης έχει την ίδια ρίζα με τον μύθο και την μύηση απ’ όπου προέρχονται και ο μυστικισμός και το μυστήριο. Το ρήμα μύω, έχει την έννοια του κλείνω τα μάτια ή το στόμα (απ’ όπου και η λέξη μυσις για τη σμίκρυνση της κόρης του οφθαλμού).

Ο μύστης είναι αυτός που μέσω του μύθου μυεί στο μυστήριο, μια διαδικασία η οποία καλεί σε σκοτεινές και ανείπωτες εμπειρίες του υπερβατικού (εμείς θα λέγαμε του εσωτερικού) κόσμου.

Οι τελετές μύησης στην εφηβεία, περιλαμβάνουν την απόσπαση από τη μητέρα και την υποβολή σε κάποια δοκιμασία, ακολουθώντας μυθοποιημένες αρχές. Αποσκοπούν στην αντιμετώπιση του θανάτου, της μοναξιάς και του πόνου. Διδάσκονται ιεροί μύθοι για θεούς και ήρωες, (διαδικασίες αυτονόμησης και ατομικοποίησης).

Συχνά ισχυρή κυνηγετική θεότητα είναι γυναίκα. Εκδικητική, πανίσχυρη και παρθένα (αρχέγονη μητέρα).

Η μητέρα θεά πεθαίνει και ανασταίνεται μέσα από τον πόνο, κυριαρχεί στη δημιουργία και το θάνατο. Αν είσαι αρκετά δημιουργικός και αφοσιωμένος, αντιμετωπίζεις την θνητότητα.

Η νεότητα εμφανίζεται ως το άγριο (ενστικτικό) τμήμα της ζωής. Μέσα από περίοδο δοκιμασιών και τελετών μυήσεων, ο νέος της αρχαίας Ελλάδας, εισέρχεται στο στάδιο του πολίτη - οπλίτη.

Σε αυτά περιλαμβάνονται "άθλοι" όπως το σκότωμα του κάπρου (ιερού ζώου) χωρίς δόλια μέσα (παγίδες κλπ) όπου "συμμετέχουν" και θεότητες όπως ο Ερμής και ο Διόνυσος σε μάχη εξισορρόπησης του πολιτισμού με την άγρια φύση.Ο εφηβος μετα τη μυηση, ως πολίτης - οπλίτης πλεον αποκτά δικαιώματα και ενσωματώνεται σε μια φατρία.

Είναι αναγκαία η μυθοποίηση και τελετουργία όπως και οι μυστικές εταιρείες για την μύηση και το πέρασμα από την εφηβεία στην ενήλικη ζωή. Η λειτουργία της μυθολογίας είναι συμβολική στην μορφοποίηση των κοινωνικών σχέσεων.

Οι κόρες αντίστοιχα θα μυηθούν σε τελετές και ιερούς χώρους από την Αρτέμιδα με το ιερό ζώο την αρκούδα (Vidal - Naquet, 1983).







Σημερινή υποκατάσταση μυθολογίας και τελετουργίας.

Πέρα από την ανάγκη του μυθικού για συναισθηματικούς και αισθητικούς λόγους, της μυθοποίησης που εξυπηρετεί υπαρξιακούς και αυτοπροσδιοριστικούς λόγους και της μυθοπλασίας που εξυπηρετεί αμυντικούς λόγους και λόγους απαρτίωσης της ιστορίας και της ταυτότητας, υπάρχει η αναγκαιότητα τους για το πέρασμα από τις φάσεις της παιδικής εξάρτησης σε αυτές της σχετικής αυτονομίας.

Η εφηβεία αδυνατεί να εκπληρώσει το ρόλο της χωρίς μύθους. Ο μύθος της παντοδύναμης ομάδας, του τέλειου γονιού, της ξεχωριστής νέας κουλτούρας, της ιδεώδους κοινωνίας χωρίς αδικία και καταναγκασμούς, του απόλυτου έρωτα, όλα εκπληρούν συναισθηματικές αναγκαιότητες και κατασκευές ενός ενδιάμεσου μυθικού χώρου, όπου ο έφηβος θα επεξεργαστεί την ταυτότητα και τις σχέσεις του με τα μυθικά πλάσματα της φαντασίας, για να περάσει σε μια πιο πραγματική θεώρηση εαυτού και αντικειμένων.

Η "μύηση" βασιζόταν σε μυθοποιημένη τελετουργία δοκιμασιών, που επέτρεπαν στον έφηβο να περάσει στον κόσμο των ενηλίκων. Ήταν μια διαδικασία που επέβαλε σαφή όρια και στόχους για την ανάληψη του ενήλικου ρόλου, κοινά αποδεκτά από το άτομο και την κοινότητα. Αυτό εμπεριέχει την αποδοχή του νέου από τον κόσμο των ενηλίκων ως ικανού και όμοιου, εξοστρακίζει την αγωνία ανταγωνισμού με τον γονιό και την συντριβή κάποιου από τους δύο.



Σήμερα δεν υφίσταται σχεδόν τίποτε από αυτά. Οι "δοκιμασίες" έχουν τον χαρακτήρα άλλοτε του απολυτηρίου του σχολείου, άλλοτε του πτυχίου της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης ή και μεταπτυχιακού. Η θητεία στο στρατό (αν υπάρχει) είναι επίσης ένα μετακινούμενο όριο. Το πότε κανείς βγαίνει στην αγορά εργασίας και πότε αυτονομείται οικονομικο-κοινωνικά, (αν αυτό είναι ο στόχος της ενηλικίωσης) ποικίλει και συχνά είναι δυσδιάκριτων ορίων. Οι τελετουργίες έχουν διασπασθεί, απομυθοποιηθεί και δεν είναι αποδεκτές και κοινά αντιληπτές από το κοινωνικό περιβάλλον.

Όταν καταργείται η κοινωνική θέσπιση σαφώς οριοθετημένων σταδίων και οι κοινωνικές τελετουργίες, ενώ δεν αλλάζει η εσωτερική ανάγκη, αναζητάται άλλος δρόμος έκφρασης. Το βάρος πέφτει στο άτομο και στην στενή οικογένεια, που αδυνατώντας να υποκαταστήσει μια πλήρη και κοινωνικά αποδεκτή μυθολογία, την διασπά, την αποσυνδέει και μερικά τμήματα της αποκτούν υπερτροφική σημασία.

Έτσι, αν αυτό που στην ψυχανάλυση ονομάζουμε στάδιο εξάρτησης/ ανεξαρτησίας με αμφισβήτηση της γονεϊκής παντοδυναμίας και στροφή προς την ομάδα συνομήλικων - το οποίο αποτελεί την αντικατάσταση ενός μύθου με έναν άλλο και την διαδικασία μύησης μέσα από την μυθοποιημένη "μάχη" που σε κάνει ενήλικο - δεν λειτουργήσει ομαλά, τότε οι συνέπειες του μπορεί να είναι πολύ εντονότερες και ευρύτερες χωρίς δυνατότητα διορθωτικών μηχανισμών από το περιβάλλον.

Μοιάζει η κοινότητα των εφήβων να φτιάχνει τους δικούς της μύθους για να αυτοπροσδιοριστεί και η κοινότητα των ενηλίκων τους δικούς της - για εαυτούς και εφήβους - για να αμυνθεί. Μέσα σε ένα τέτοιο κλίμα, η έννοια του προσωπικού μύθου ίσως αποκτά νέες διαστάσεις και σημαντικότητα.

Αν οι μύθοι οι οποίοι εξυπηρετούν λύσεις συλλογικής ταυτότητας διαλυθούν, μένει ένα κενό προσανατολισμού, προορισμού και ταυτότητας. Ο άνθρωπος μένει σε μια μοναχική αναζήτησης της εσωτερικής του ταυτότητας (Brunner, 1960).

Ο μύθος έρχεται να αντικαταστήσει τον εξιδανικευμένο γονιό και να δώσει λόγο ύπαρξης, ταυτότητα και διέξοδο από την ανωνυμία και ασημαντότητα. Το κυνήγι της "διασημότητας" - αναγνωρισιμότητας ουσιαστικά - από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, φαίνεται ότι κάτι τέτοιο εξυπηρετεί.

Ο Arlow (1961), θεωρεί τον μύθο ως κοινή φαντασίωση μιας κοινωνίας, η οποία φέρνει τα άτομα σε σχέση με την πολιτιστική τους ομάδα. Βοηθά στην ψυχική απαρτίωση, απομακρύνει το άγχος και την ενοχή, ολοκληρώνει το σχηματισμό, υπερεγώ και ταυτότητας.

Ο μύθος έδινε δομή και έννοια στη ζωή. Με την επιβολή του λόγου και της επιστήμης οι αυθόρμητοι, μυθικοί τρόποι σκέψης μπήκαν στο περιθώριο έναντι στο ρεαλισμό. Η επίδραση στην πνευματική ζωή όμως ενέτεινε την αδράνεια, με στοιχεία απόγνωσης, αδυναμίας και οργής καθώς η κατάρρευση των μύθων άφηνε συναισθηματικό κενό. Χωρίς ισχυρή μυθολογία για να μπορούν οι άνθρωποι να εξηγούν τους ασυνείδητους φόβους τους, προσπαθούσαν να τους ερμηνεύσουν ανάγοντας τους σε πραγματικά γεγονότα.

Η μαγική σκέψη συνεχίζει να υπάρχει, η επιστήμη μυθοποιείται, η τεχνολογική εξέλιξη αναφομοίωτη απειλεί, η αναζήτηση εξωπλανητικών - εξωπραγματικών ερμηνειών βρίσκει πρόσφορο έδαφος. Οι μυθοποιημένες ιδεολογίες της τελικής ιδεώδους λύσης υποχωρούν, η εκκλησία ασκεί όλο και πιο πραγματική - εγκόσμια - εξουσία, η θρησκεία εξακολουθεί να προσφέρει το μύθο σε παραλλαγές. Οι άνθρωποι εξακολουθούν να αναζητούν το τελετουργικό. Χωρίς τη μυθική σκέψη, ο άνθρωπος βρίσκει δύσκολο να αντιμετωπίσει το θάνατο, την ανυπαρξία, την απόγνωση. Ο άνθρωπος ως μυθοπλαστικό ον, τείνει να ανακατασκευάσει τοπικούς και προσωπικούς μύθους ή να καταφύγει στη λύση εθνοτικών και θρησκευτικών μύθων που συχνά κατέληξαν σε καταστροφές (Armstrong, 2005).



Σύγχρονοι μύθοι για τους εφήβους

Η εφηβεία με το σφρίγος, την ένταση, το ανοιχτό μέλλον και την προκλητικότητα της, είναι πεδίο έντονων φαντασιώσεων και συγκρούσεων, συχνά συνειδητά ακατανόητων. Όλα αυτά προσφέρονται για το πλάσιμο μύθων από τους ενήλικους και το περιβάλλον για τους εφήβους, όπως και από τους ίδιους τοθς εφηβους για τον εαυτο τους.

Θα αναφέρω τους τρεις πλέον συνήθεις:

1. "Οι σημερινοί νέοι είναι χειρότεροι από παλιά. Δεν σέβονται, δεν προσπαθούν, δεν δίνουν σημασία, δεν σκέφτονται παρά μόνο την άνεση τους, είναι αναξιόπιστοι".

Σαφώς απεικονίζει την διαμάχη μεταξύ των ενήλικων με όλη την εξιδανικευμένη νοσταλγία της δικής τους νεότητας ,με τους εφήβους (που προκαλούν τόσο με την συμπεριφορά, όσο και με το να είναι τόσο ζωντανοί και με το μέλλον μπροστά τους).

Εδώ φθάνει νομίζω να παραθέσω αναφορές που έχει γράψει ο S. Levine σε άρθρο του (Levin 1987).

Ο Σωκράτης τον 3ο αιώνα Π.Χ. αναφέρει: "Δε βλέπω καμία ελπίδα για το μέλλον του λαού μας, αν εξαρτάται από τους επιπόλαιους σημερινούς νέους γιατί είναι βέβαιο ότι όλοι είναι απερίσκεπτοι πέρα από κάθε περιγραφή".

Ο Ησίοδος τον 8ου αιώνα Π.Χ. αναφέρει: "Οι νέοι μας τώρα φαίνεται να αγαπούν την πολυτέλεια. Έχουν κακούς τρόπους και περιφρονούν την εξουσία. Δε δείχνουν σεβασμό στους ενήλικους και ξοδεύουν το χρόνο τους τριγυρνώντας και κουτσομπολεύοντας μεταξύ τους… είναι έτοιμοι να αντιλέγουν στους γονείς τους, να μονοπωλούν τη συζήτηση σε μια παρέα, να τρων λαίμαργα και να τυραννούν τους δασκάλους τους".

Σε πλάκες του 4000 Π.Χ. που βρέθηκαν στη βιβλική πόλη της Ούρ στη Μεσοποταμία, αναφέρεται: "Ο πολιτισμός μας είναι καταδικασμένος εάν οι ανήκουστες πράξεις των νεότερων γενεών επιτραπεί να συνεχιστούν.



2. "Η εφηβεία είναι η πιο δύσκολη περίοδος της ζωής. Οι έφηβοι αντιμετωπίζουν ηρωικά τις δυσκολίες. Είναι αγνοί και πάντα μας δείχνουν το σωστό".

Ακούγεται φαιδρό έτσι όπως το γράφω, όμως αυτά τα στοιχεία εμπεριέχονται σε μια εξιδανικευμένη θεώρηση της εφηβείας και συναντώνται ευρύτατα. Συναντώνται ιδιαίτερα στα θέματα παιδείας (οξύ θέμα κάθε ελληνικής οικογένειας) και καταλήψεων στα θέματα κοινωνικής κριτικής κα. Ακόμα και η αντιγραφή λεξιλογίου ντυσίματος από τους νέους και το κυνήγι της αιώνιας νεότητας εμπεριέχονται σε αυτό το πλαίσιο. Όπως όμως γνωρίζουμε, ο άλλος πόλος της εξιδανίκευσης είναι ο φθόνος. Έτσι πολύ εύκολα το παραπάνω πλαίσιο μπορεί να αντιστραφεί.



3. "Τα ναρκωτικά έχουν πάρει διαστάσεις επιδημίας στη νεολαία. Κύριες εστίες του κακού, οι κακές παρέες και ο τρόπος διασκέδασης".

Όχι ότι δεν υπάρχει πρόβλημα με τα ναρκωτικά, αλλά μακράν του να αποτελούν μαστιγα.Εδώ εκφράζεται ο πανικός και η αδυναμία άσκησης εποπτείας και ελέγχου των νέων, όπως και η αποποίηση κάθε ευθύνης για ότι συμβαίνει. Μια κοινωνία ενηλίκων που προωθεί ως προϊόντα φάρμακα, ποτά, τσιγάρα και τρόπους ένδυσης και διασκέδασης - συμπεριλαμβανόμενης της T.V., - εκπλήσσεται που η στάση της έχει συνέπειες.

Άλλωστε έρευνες έχουν δείξει ότι η επίδραση της παρέας είναι πρόσκαιρη και επιφανειακή, ότι οι στενές φιλίες έχουν μεγαλύτερη σημασία και τελικά ο έφηβος ακολουθεί, επηρεάζεται και ασπάζεται τις βασικές αρχές των γονέων του.(Savin-Williams,T.Berndt 1990).



Ασφαλώς υπάρχουν πολλοί περιφερικότεροι μύθοι γύρω από την εφηβεία. Υπάρχουν επίσης οι μύθοι που οι ίδιοι οι έφηβοι φτιάχνουν για τον εαυτό και την ομάδα τους. Αλλά αυτό θα μας πήγαινε πολύ μακριά.

Δεν επιθυμώ να δώσω την εντύπωση ότι τα πάντα στην ψυχική υγεία των εφήβων, εξαρτώνται από το μύθο. Θα προσπαθήσω όμως να δώσω σύντομα μέσα από στοιχεία δυο περιπτώσεων, πόσο η μυθοποίηση ή η απουσία της έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ψυχοπαθολογία κάποιων εφήβων. Και να επισημάνω ότι όσο απουσιάζουν ή χαλαρώνουν οι - εγνωσμένα ποιητικοί ή συμβολικοί - κοινωνικοί μύθοι και τα σαφή όρια εφήβου - ενήλικα, τόσο η μυθοποίηση εσωτερικεύεται και καταλαμβάνει μεγαλύτερο χώρο και διαστάσεις.



Η Λήδα ήταν 14 χρονών όταν ήρθε μετά πολλαπλές απόπειρες αυτοκτονίας, διαταραχές διατροφής και σχολική φοβία. Αισθανόταν ανάξια και αποτυχημένη με διαταραγμένη εικόνα σώματος και εαυτού. Ήταν γεμάτη αδύναμη οργή, εξαρτητική, με διαταραχές ταυτότητας και έντονο άγχος εγκατάλειψης.

Ο πατέρας ήταν μυθοποιημένο πρόσωπο. Παντοδύναμος, παντογνώστης, επιτυχημένος, σαγηνευτικός, αλάνθαστος, πανέξυπνος. Ήταν αντικείμενο λατρείας και μίσους από την ίδια διότι ταυτόχρονα ήταν απαιτητικός, καταπιεστικός και περίμενε από την κόρη να είναι μοναδική σε όλα. Η μητέρα ήταν μια υποστηρικτική και καλοπροαίρετη όμως αδύναμη φιγούρα, που τόνιζε την λάμψη του πατέρα.

Στην πραγματικότητα ήταν ένας ιδιαίτερα ικανός και ευφυής αυτοδημιούργητος άνθρωπος με έντονα ναρκισσιστικά στοιχεία και ερωτικοποιημένη σχέση με την κόρη του, που δεν έκρινε μόνο όποιον είχε τις δικές του αρχές και ποιότητες.

Η Λήδα αδύναμη να ξεπεράσει τις απαιτήσεις που την συνέτριβαν, κατέφυγε σε ψυχοπαθολογικές λύσεις. Η υπερβολική εξιδανίκευση και μυθοποίηση την προστάτευε από τα αιμομικτικά άγχη και την έντονη αμφιθυμία της προς τον πατέρα, αποτρέποντας ταυτόχρονα την πρόσδεση με την ομάδα συνομηλίκων και την αποστασιοποίησή της.



Ο Άρης ήταν 16 ετών όταν ήρθε, μετά απόπειρα αυτοκτονίας που έκανε σε κατάσταση παραληρηματικής σύγχυσης. Είχε έντονες ιδέες μεγαλείου, χρησιμοποιούσε φιλοσοφικές αναφορές και ανταγωνιζόταν πνευματικά τους ενήλικους, θεωρώντας ταυτόχρονα τους συνομήλικους του, ανόητους και άχρηστους. Ηρωοποιούσε μορφές καταστροφικής επιθετικότητας με τις οποίες ταυτιζόταν και η σχέση του με την πραγματικότητα συχνά ήταν οριακή. Οι σχέσεις του γενικά ήταν αμφιθυμικές, ένοιωθε αδυναμία να ανήκει σε οποιαδήποτε ομάδα και η σχέση με το σώμα του ήταν αμήχανη και ανεσταλμένη.

Ο μύθος του Άρη ήταν η λατρεία της δύναμης σε οποιαδήποτε μορφή ιδιαίτερα όμως της πνευματικής. Εξιδανίκευε εαυτό και σχέσεις, θεωρώντας ταυτόχρονα ότι έχει ανάξιους γονείς.

Οι γονείς του, τον αντιμετώπιζαν ως ιδιοφυΐα, τύχαινε ιδιαίτερη μεταχείρισης κα απέδιδαν τα όσα έγιναν στην "τρέλα της μεγαλοφυΐας".

Στην πραγματικότητα ο Άρης ήταν όντως ένα χαρισματικά ευφυές παιδί, που από νωρίς ο νους του υπερεπενδυθηκε από όλο το περιβάλλον. Είχε δύο καλοπροαίρετους γονείς με μητέρα έντονα αγχώδη, εκρηκτική και ανασφαλή και πατέρα μετριοπαθή, γλυκό και υποχωρητικό. Φαίνεται ότι από πολύ νωρίς καταστράφηκε η εικόνα του πατέρα ως αδύναμου, ως ενός ίσου που αδυνατούσε να επιβάλει όρια και να απαντήσει σε ερωτήματα. Εδώ ήταν πλέον ο γονιός που έμπαινε σε δοκιμασίες που ο έφηβος όριζε για να τον εγκρίνει.

Το κενό του μυθοποιημένου γονιού κάτω από την πίεση φαντασιώσεων παντοδυναμίας, μοιάζει να αντικαταστάθηκε από την μυθοποίηση εαυτού, στο σημείο διαταραχής σχέσεων με πραγματικότητα και καταφυγής σε απόπειρα αυτοκτονίας για να αποδείξει ότι έχει τη δύναμη να το κάνει σύμφωνα με κάποιες ιδέες περί ενός παντοδύναμου όντος - πνεύματος.



Νομίζω ότι δεν είναι τυχαίο ότι και στις δυο περιπτώσεις, η μυθοποιημένη μορφή είναι - ή θα έπρεπε νάναι - ο πατέρας. Φαντασιωσικά ο πατέρας είναι ο παντοδύναμος φαλλός ( ο βασιλιάς και κυρίαρχος της μητέρας), ο φέρων το λόγο/εξουσία (ο αρχηγός και αρχιερέας), ο συναλλασσόμενος με τα εκτός και προστάτης του οίκου (ο κυνηγός και πολεμιστής).

Η μητέρα ενώ είναι τεράστιας σημασίας, γίνεται αντιληπτή ως πλέον οικεία, δεδομένη και βοηθητική φιγούρα που δύσκολα μπορεί να καλύψει τις απαιτήσεις μυθοποίησης της εφηβείας. Ο τρομακτικός της μύθος της καλής ή κακής μάγισσας ανάγεται σε πρωιμότερες ηλικίες, όπου πάλι η παρεμβολή ενός ισχυρού πατέρα ως τρίτου θα βοηθήσει την αποδέσμευση του παιδιού.

Ελπίζω ότι έδωσα κάποια στοιχεία του τρόπου με τον οποίο ο μύθος και η μυθοπλασία εκφράζουν ανθρώπινες αναγκαιότητες και ιδιαίτερα στην εφηβεία συνδέονται με στάδια της ανάπτυξης και επηρεάζουν την εξέλιξή της. Άλλωστε πιστεύω ότι επιτυχημένη ψυχαναλυτική παρέμβαση είναι αυτή που αποκαλύπτει και διερευνά τους μύθους, βοηθώντας το άτομο να ξεχωρίσει το μυθικό από το πραγματικό, χωρίς ωστόσο ο άνθρωπος να πάψει να απολαμβάνει την γοητεία του μύθου και να χρησιμοποιεί την δημιουργικότητα του.