Δεξί ημισφαίριο και ασυνείδητη σκέψη

του Γιάννη Βελίκη

Είναι γνωστά στην επιστήμη τα πειράματα ψυχολογίας σε ανθρώπους με καταστροφή του μεσολόβιου. Το μεσολόβιο είναι μία εγκεφαλική δομή που επιτρέπει την επικοινωνία του αριστερού με το δεξιό λοβό του εγκεφάλου. Σε ασθενείς που μετά από ατύχημα ή χειρουργική επέμβαση σταμάτησε να λειτουργεί αυτή η δομή, παρατηρήθηκαν περίεργες συμπεριφορές που έδειχναν ότι οι άνθρωποι αυτοί λειτουργούσαν με δυο διαφορετικούς εγκεφάλους.
Για παράδειγμα, όταν παρουσιάστηκε σε έναν άνδρα η εικόνα μιας γυμνής γυναίκας στο δεξί του οπτικό πεδίο (αριστερό ημισφαίριο) χαμογέλασε και σχολίασε την εικόνα κάνοντας χιούμορ. Όταν του παρουσιάστηκε η ίδια εικόνα στο αριστερό οπτικό πεδίο (δεξί ημισφαίριο) ένιωσε αμηχανία και κοκκίνισε. Σε ερώτηση του τί είδε τη δεύτερη φορά, δεν ήξερε να απαντήσει. Άλλο παράδειγμα, που παρουσιάστηκε σε επιστημονικό συνέδριο , «…ήταν η σκηνή ενός χιονισμένου τοπίου που παρουσιάστηκε στο δεξί ημισφαίριο, και το αριστερό το πόδι ενός κόκορα. Κατόπιν εμφάνισαν μια σειρά από κάρτες από τις οποίες οι ασθενείς έπρεπε να επιλέξουν όποια θεωρούσαν ότι ταίριαζε περισσότερο με την αρχική σκηνή. Οι επιλογές γίνονταν με το χέρι και όχι λεκτικά, έτσι ώστε τα δύο ημισφαίρια να είναι ισοδύναμα. Στο συγκεκριμένο παράδειγμα λοιπόν ο ασθενής επέλεξε (με το χέρι του) το κεφάλι του κόκορα ως το πιο ταιριαστό για το πόδι, και το φτυάρι ως το πιο ταιριαστό για το χιόνι. Όταν του ζήτησαν να δικαιολογήσει τις επιλογές αυτός απάντησε: μα είναι προφανές, ο κόκορας πάει με το πόδι του και το φτυάρι είναι για να καθαρίσεις το κοτέτσι. Μ’ άλλα λόγια, το δεξί ημισφαίριο που έχει επεξεργαστεί το χιονισμένο τοπίο, αλλά δεν το έχει δει συνειδητά, κάνει την σωστή εξωλεκτική επιλογή: επιλέγει σωστά το φτυάρι που ανοίγει το δρόμο προς το σπίτι. Όχι για να καθαρίσει το κοτέτσι, γιατί δεν έχει δει τίποτα το σχετικό: η πληροφορία που θα παρέπεμπε σε κοτέτσι δεν υπάρχει στο δεξί ημισφαίριο. Όταν όμως χρειαστεί να δικαιολογήσει την ‘ελεύθερη’ επιλογή του (δεν του υπέδειξε κανείς ποια από τις κάρτες να διαλέξει), τότε δίνει μια αληθοφανή, πλην όμως a posteriori, κατόπιν εορτής, εξήγηση. Μ’ άλλα λόγια η αιτιοκρατία της συμπεριφοράς σ’ αυτήν τουλάχιστον την περίπτωση φαίνεται να είναι ασυνείδητη: η οπτική πληροφορία (του χιονιού) πέρασε, επεξεργάστηκε, έγινε ‘αντιληπτή’ ασυνείδητα, οδήγησε στην ‘σωστή’ συμπεριφορά: την επιλογή του φτυαριού, επίσης ασυνείδητη. Όταν ζητείται εξήγηση, τότε η όλη διαδικασία περνά στην σφαίρα του συνειδητού και η ανάγκη ερμηνείας ‘παράγει’ μια εξήγηση που να ταιριάζει με τις πληροφορίες τις οποίες το αριστερό ομιλούν ημισφαίριο έχει στη διάθεσή του: κόκορας, άρα κοτέτσι. Το ενδιαφέρον εδώ είναι ότι με τέτοια πειράματα διαχωρίζεται η συνειδητή, (και στην προκειμένη περίπτωση επίπλαστη) αιτία για την συμπεριφορά, από την ασυνείδητη και πραγματική αιτία. Και φαίνεται πως η συνειδητή (λεκτικά εκφραζόμενη) αιτία για την συγκεκριμένη συμπεριφορά (την επιλογή του φτυαριού) έπεται της συμπεριφοράς».
Συχνά, ο ορθολογικός τρόπος σκέψης μας «τοποθετείται» ότι πηγάζει από το αριστερό ημισφαίριο, ενώ ο διαισθητικός – καλλιτεχνικός τρόπος σκέψης από το δεξί. Λόγω, μάλιστα της ανικανότητας του δεξιού ημισφαιρίου να επικοινωνήσει με το λόγο, συχνά θεωρείται ως η υπεύθυνη εγκεφαλική δομή όπου στοχεύει ο υπνωτισμός.
Εξαιρετικοί επιστήμονες όπως ο Paul Watzlawick ή ο Milton Erickson επιχείρησαν και πέτυχαν πολύ καλά θεραπευτικά αποτελέσματα σε ψυχικά πάσχοντες, χρησιμοποιώντας τον θεραπευτικό υπνωτισμό (δηλαδή τρόπους επικοινωνίας που καταλαβαίνει το μη – ορθολογικό μέρος της αντίληψης μας). Σε δημοσίευμα του Focus διαβάζουμε σχετικά «…στόχος της ύπνωσης είναι να προσεγγίσει το ασυνείδητο του ατόμου, όπου συγκεντρώνονται οι εμπειρίες και οι πληροφορίες που λαμβάνει στη διάρκεια της ζωής του (τις οποίες συχνά δε συνειδητοποιεί). Οι μελετητές τοποθετούν συμβατικά το υποσυνείδητο στο δεξιό ημισφαίριο του εγκέφαλου. Κατά τη διάρκεια της ύπνωσης ο θεραπευτής μιλά στη δεξιά πλευρά, η οποία θεωρείται ότι συνδέεται κατευθείαν με το υποθαλάμιο σύστημα, τη γέφυρα επικοινωνίας μεταξύ εγκέφαλου και σώματος. Πράγματι ο υποθάλαμος συνδέεται με την υπόφυση, που μετατρέπει τα νευρικά ερεθίσματα σε ορμονικά μηνύματα. Ακριβώς γι’ αυτό η ύπνωση μπορεί να «ενθαρρύνει» τους μηχανισμούς της αυτοΐασης και να ενεργοποιήσει πόρους τους οποίους αγνοούμε. «Είναι πολύ σημαντικό», έλεγε ο Έρικσον, «τα άτομα να γνωρίζουν ότι το ασυνείδητό τους είναι πολύ πιο έξυπνο από αυτούς».
Ο ίδιος ο Έρικσον καλούσε τους μαθητές του να δίνουν διέξοδο στη φαντασία τους, εμπνεόμενοι από το εκάστοτε άτομο. Η «ύπνωση χωρίς έκσταση» είναι μια πειστική γλώσσα που ξεπερνά τις λογικο-κριτικές ικανότητες. Αυτός ο τρόπος επικοινωνίας λέγεται επίσης «γλώσσα του δεξιού ημισφαιρίου» και χρησιμοποιεί ευρέως εικόνες, μεταφορές, αφορισμούς, παιχνίδια λέξεων, ειρωνικά χτυπήματα και θετικά σχήματα λόγου (για το δεξιό ημισφαίριο δεν υπάρχει η άρνηση.. Οι ίδιες στρατηγικές επικοινωνίας χρησιμοποιούνται επίσης από καλούς ομιλητές αλλά και ικανούς πωλητές».
Το δεξί μας ημισφαίριο συνήθως αντιλαμβάνεται το συναισθηματικό τόνο και προσλαμβάνει τις λέξεις και τις φράσεις αυτούσιες, χωρίς να έχει την ικανότητα περαιτέρω επεξεργασίας. Για παράδειγμα, η μητέρα που φωνάζει εξαγριωμένη στο παιδί της «πρόσεξε, θα κρυώσεις», δίνει ένα σαφές μήνυμα στο δεξί ημισφαίριο του παιδιού που του λέει «θα κρυώσεις». Όσο πιο ανίκανο είναι το παιδί να επεξεργαστεί αυτό το μήνυμα, τόσο θα καταλήξει να πιστεύει α) ότι η μητέρα του θέλει να κρυώσει, και β) ότι αυτός για να είναι «καλό» παιδί θα πρέπει να κρυώσει.
Φαίνεται παράλογο, αλλά προφανώς με αυτόν τον τρόπο λειτουργεί η διαισθητική σκέψη του δεξιού ημισφαιρίου. Για το λόγο αυτόν ο Έρικσον απέφευγε το μήνυμα «μη φοβάσαι» (φοβούμενος το αντίθετο αποτέλεσμα) και προτιμούσε μηνύματα του τύπου «κάνε κουράγιο».
Για να μη χαλάσουν τη διάθεση των ακροατών τους ώστε να πετύχουν εύκολα το στόχο τους, οι καλοί πωλητές αποφεύγουν να χρησιμοποιήσουν αρνητικές φράσεις (ειδικά το «όχι»), και οι πολιτικοί όταν ρωτιούνται για κάτι που δεν έκαναν (π.χ. ένα έργο που είχαν υποσχεθεί) δεν απαντούν ποτέ απολογούμενοι, αλλά επισημαίνουν όλα τα πολλά έργα που έκαναν. Αν στο τέλος της ομιλίας – παρουσίασης έχει επιτευχθεί το καλό συγκινησιακό κλίμα ο σκοπός επιτεύχθηκε. Οι περισσότεροι πελάτες – ψηφοφόροι θα φύγουν ευχαριστημένοι και θα σταματήσουν να σκέφτονται ορθολογικά και με κριτική σκέψη.