Tο «µέρος» και το «όλον»

Καθηγητής Πάνος Α. Λιγοµενίδης, Ακαδηµαϊκός

Πηγή: INFOACADEMY>GR

1. Πρόλογος: « … µε τα µάτια της επιστήµης της πληροφορικής»Αν δει κανείς τον φυσικό κόσµο µε τα µάτια της επιστήµης τηςπληροφορικής, δεν θα δει υλικά αντικείµενα, φυσικές διαδικασίες καιενεργειακές δράσεις, αλλά θα δει «σχήµατα, µορφές και πληροφορία», θα δεικίνηση και επιρρεπή συνδετικότητα, και θα δει τον κόσµο µας ως πληροφορίακαι ως εξελικτικά αναπτυσσόµενη επεξεργασία πληροφορίας. Έχουµε µιλήσει στο παρελθόν αποσπασµατικά γι’ αυτά τα πράγµατακαι σε προηγούµενες συναντήσεις µας εδώ στην Ακαδηµία Αθηνών. Σήµεραθα ολοκληρώσουµε µέσα από αυτό το εννοιολογικό πλαίσιο µια νέα καιδιαφορετική θεώρηση και ερµηνεία της εξελικτικής διαδικασίας του κόσµουµας. Θα αναλογιστούµε την εξελικτική επεξεργασία των φυσικών φαινοµένωντου κόσµου µας ως ένα απέραντο οργανωµένο παγκόσµιο πλέγµα ένθετωνκαι παράπλευρα συνδεδεµένων µορφών, το οποίο εξελίσσεται υποκινούµενοαπό µια προσανατολιστική «αρχή της προαγωγής της ‘λειτουργικότητας’», (<λ>), που µπορεί και να πλουτίζει την εξελικτική διαδικασία µε «νόηµα». Με αναφορά σε ένα τέτοιο εννοιολογικό πλαίσιο θα κατανοήσουµε ταφυσικά φαινόµενα του κόσµου µας ως «προσεγγιστικά οριοθετηµένες καιπροσεγγιστικά αυτόνοµες µορφές». Γενικότερα, οι µορφές του κόσµου µαςλειτουργούν «ως συγκροτηµένες και εγκλειδωµένες κοινωνίες κίνησης καιεπιρρεπούς συνδετικότητας». Εικ. 1

ΠρόλογοςΕίµαστε σε θέση να διακρίνουµε την εξελικτική διαδικασία του«γίγνεσθαι» ως µια ιεραρχικά εξελισσόµενη διαδικασία «θ & µ» φαινοµένων-µέσα-σε-φαινόµενα, ή γενικότερα «‘κοινωνιών-µέσα-σε-κοινωνίες’», µεσυνακόλουθη αύξηση της πολυπλοκότητας, της τάξης και της επικοινωνιακήςδικτύωσης που προάγουν την «λειτουργικότητα» του κόσµου µας σεπαγκόσµια κλίµακα. «θ&µ»: Ανακαλύπτουµε ότι το παγκόσµιο πλέγµα της απεριόριστηςποικιλίας µορφών κινείται (ή µάλλον ρέει) µε αρµονική εξελικτική συν-λειτουργία δύο θεµελιωδών φυσικών διαδικασιών, µιας χρονικά αµφίδροµηςδιαδικασίας δυναµικής «εντροπικής φθοράς και αποδόµησης κοντά σεισορροπία», και µιας δηµιουργικής διαδικασίας «µορφογένεσης µακριά απόισορροπία». Πιστεύουµε πως αυτός είναι ο κόσµος µας. Αυτό είναι το εξελικτικόγίγνεσθαι του προσεγγιστικά οριοθετηµένου κόσµου µας. > Να προσθέσουµε εδώ ότι πέρα από τον φυσικό κόσµο, την φυσική,την βιολογία και την οικολογία, η πρόταση που παρουσιάζουµε σήµερα ισχύει,µε αναγκαίες προσαρµογές, και στους νοητικούς κόσµους, όπως τουςκόσµους της ψυχολογίας, της οικονοµίας, της πολιτικής, κλπ.
Άϋλη κίνηση
Το ερώτηµα της επ’ άπειρο διαιρετότητας της ύλης έχει απασχολήσεισοβαρά τον άνθρωπο από την εποχή του αρχαίου ελληνικού πολιτισµού. Ηαναζήτηση αυτή οδήγησε τον ∆ηµόκριτο και τον Λεύκιππο στην έννοια του«ατόµου» ως του έσχατου συστατικού της ύλης. Η µελέτη της ιδιότητας της άπειρης διαιρετότητας της ύλης, του χρόνουκαι του χώρου, όπως και της κίνησης και των σχέσεων µεταξύ τωνφαινοµένων του κόσµου µας, οδηγεί στα αινίγµατα των εννοιών του«απείρου», του «µηδενός», και της «µονάδος».Η καθηµερινή εµπειρία αναπτύσσεται, προφανώς, πολύ µακρυά απότις κλίµακες δράσης των στοιχειωδών κβαντικών φαινοµένων. Σήµερα, ηµοντέρνα φυσική θεωρία, στην αναζήτηση των στοιχειωδών συστατικών τουφυσικού κόσµου, έχει προχωρήσει τρία επίπεδα δοµής βαθύτερα από το«άτοµο» του ∆ηµόκριτου, και έχει εφεύρει την ύπαρξη στοιχειωδών«σηµειακών σωµατιδίων», χωρίς εσωτερική δοµή, για την ύλη και το φως,καθώς και διάφορες άλλες «κυµατοσωµατιδιακές υπάρξεις φαντασµατικήςσυµπεριφοράς, οι οποίες µάλιστα υποστηρίζονται και από πειραµατικέςενδείξεις. Εικ. 2 Άϋλη κίνησηΣτα όρια της αναζήτησης των «στοιχειωδών συστατικών της ύλης»βρίσκουµε µόνο την άϋλη κίνηση, και ένα διαρκές ανακάτεµα εµφάνισης,εξαφάνισης, µετατροπής, µετασχηµατισµού, σύνθεσης και διάσπασης µιαςποικιλίας στοιχειωδών µορφών, έτσι ώστε να µην ξεχωρίζει ανάµεσά τουςκάποια περισσότερο στοιχειώδης υπόσταση. Θα έλεγε κανείς πως αυτό τοφαινοµενικά τρελό ανάδεµα (ή µήπως όρχηση;) είναι ο ευφυής τρόπος τηςΦύσης για να «κρύψει» την ταυτότητα των στοιχειωδών συστατικών της!!> Παρά το µυστήριο που καλύπτει την δράση τους και την στατιστικήσχέση τους µε το γίγνεσθαι του φυσικού κόσµου, ακόµη και µε το θαύµα τηςδραστηριότητας του εγκεφάλου που γεννά την σκέψη, τα αισθήµατα, και τηνσυνείδηση, το ολοκληρώσιµο στοιχειώδες κβαντικό φαινόµενο παίζει µοναδικόρόλο στην δηµιουργία της πραγµατικότητας. Έχουµε πειραµατικές ενδείξειςότι τα στοιχειώδη κβαντικά φαινόµενα, τα οποία είναι απρόσβατα στην άµεσηπαρατήρηση, αποτελούν τον αενάως συνεχιζόµενο παλµό της ∆ηµιουργίας.Υπογραµµίζουν τις ατέλειωτες µορφές και την αδιάκοπη µορφογενετική δράσητου φυσικού κόσµου µας, προσδιορίζοντας, ανάµεσα στην «κίνηση» και την«µορφή», ανάµεσα στις καταστάσεις κινητικής και δυνητικής ενέργειας,ανάµεσα στις σχέσεις του «µέρους» και του «όλου», την ρευστή ύφανση τηςύπαρξης, δηλαδή την δυναµική εξελικτική πορεία της φυσικήςπραγµατικότητας. Η µελέτη των στοιχειωδών κβαντικών φαινοµένων από την Φυσική και την Επιστήµη της Πληροφορίας, συντελεί στην αποκωδικοποίησητων µηνυµάτων της ∆ηµιουργίας και στην κατανόηση του φυσικού κόσµουµας.Το βασικό ερώτηµα που γεννιέται, είναι: "Από ποία αναγκαιότητα, η οποίαπαραµένει, ακόµη σήµερα, πέραν της κατανόησής µας, το στοιχειώδεςκβαντικό φαινόµενο προκύπτει ως η πλέον θεµελιώδης διεργασία στηνδηµιουργία της πραγµατικότητας του φυσικού κόσµου;" Εάν, και όταν,µάθουµε µε ποιόν τρόπο πρέπει να αναθεωρήσουµε τις ιδέες µας όσον αφορά στον απόλυτο και ανεξάρτητο χαρακτήρα των φυσικών φαινοµένων, και στοπώς να αντιµετωπίσουµε την αβεβαιότητα της Φύσης στην "εξελικτική κίνηση"και την "ενότητα" "ολοκλήρου του σύµπαντος", και στο πώς να κατανοήσουµετην πέραν του χώρου και του χρόνου µηδενική ουτοπία της πραγµατικότηταςενός ονείρου, µόνο τότε θα αντικρίσουµε την άπειρη απλότητα και τηνεκπληκτική οµορφιά της πραγµατικότητας. Τότε θα πλησιάσουµε τον Νου της∆ηµιουργίας και θα κατανοήσουµε τι σηµαίνει η "ύπαρξη".
3. Το «µέρος» και το «όλον». Ιεραρχική συσχέτιση Η ουσία της εξελικτικής διαδικασίας των φυσικών φαινοµένων είναι ηκίνηση, «το ζώπυρον της κίνησης …» κατά τον Αριστοτέλη. Κάθε φαινόµενο,ανεξάρτητα από το ενεργειακό περιεχόµενό του µπορεί να θεωρηθεί ως έναςφορέας κίνησης, ως ένα «στοιχείο κίνησης», προικισµένο µε την ιδιότητα τηςσυνδετικότητας, δηλαδή της συσχέτισης µε τα άλλα στοιχεία κίνησης. Με τηνκίνηση και την συνδετικότητα ο κόσµος των φυσικών φαινοµένων ενόσωαποσύρεται προς την θερµοκοιτίδα της τελικής άµορφης ισορροπίας,κατορθώνει, µε εξακολουθητική σύνθεση, αύξηση της πολυπλοκότητας, και αύξηση της επικοινωνιακής δικτύωσης, να οικοδοµεί εντυπωσιακές δοµές. Εικ. 3 Ιεραρχική συσχέτιση του «µέρους» προς το «όλον» >Σε αυτή την αδιάκοπη διαδικασία φθοράς και µορφογένεσης, το«µέρος» και το «όλον» των µορφών του κόσµου µας, των φυσικώνφαινοµένων του κόσµου µας, είναι έννοιες σχετικές, αφού µέσα στηνιεραρχική συσχέτιση των πραγµάτων, αυτό που θεωρείται ως «όλον» στηνσυγκρότηση µιας ορισµένης µορφής αποτελεί «µέρος» κάποιας ευρύτερηςσυσχετισµένης ολότητας. Μία βασική προϋπόθεση σε αυτή την επιστηµονική προσέγγιση είναινα αναγνωρίσει κανείς τις χωροχρονικές κλίµακες ιεραρχίας τηςπολυπλοκότητας και της επικοινωνιακής δικτύωσης. Χαρακτηριστικόπαράδειγµα είναι η έρευνα στην βιολογία, όπου το πέρασµα από το έναεπίπεδο στο άλλο, από το µόριο στο κύτταρο, από το όργανο στονοργανισµό, από το άτοµο στην κοινωνία, και γενικότερα από το µέρος στοόλον, απαιτεί την κατανόηση της ιεραρχικής ενορχήστρωσης των εξελικτικώνδιαδικασιών στον χώρο και τον χρόνο. Τα «φυσικά φαινόµενα» έχουν εξαιρετικά πολύπλοκη και ιεραρχικήδοµή. Στην πραγµατικότητα, τα φυσικά φαινόµενα αφορούν συγκροτηµένες,ολοκληρωµένεςκαι«εγκλειδωµένες»κοινωνίες-µέσα-σε-κοινωνίες,προσεγγιστικά οριοθετηµένες µε πολύπλοκες ένθετες και παράπλευρεςδιασυνδέσεις, και µε ιεραρχικά αναπτυσσόµενα ενεργά περιβάλλοντα.4. Μορφές κίνησης και συνδετικότηταςΕικ.4 Μορφές κίνησης και συνδετικότητας (>)Οι υπαρξιακές οντότητες του φυσικού κόσµου µας, τα «υλικάαντικείµενα», οι «φυσικές διαδικασίες» και οι «λειτουργικές διατάξεις»αναφέρονται σε «σχήµατα» και σε «µορφές»

Το ίδιο ισχύει και για τα αντικείµενα και τις διαδικασίες του νοητικού καιτου συναισθηµατικού κόσµου µας. Γενικότερα αναφερόµαστε στις υπαρξιακέςοντότητες του κόσµου µας µε την γενική ονοµασία: «φαινόµενα». Σε µια τέτοιαπροσέγγιση, το «πληροφοριακό», και όχι το «ενεργειακό», περιεχόµενο τωνµορφών αποτελεί το «αντικείµενο», δηλαδή το «εµπόρευµα», τηςεπικοινωνιακής συσχέτισης και της περιγραφής.Μπορούµε να πούµε ότι ο κόσµος µας, είναι ένας κόσµος µορφώνπου φτιάχνεται και εξελίσσεται µε διαδικασίες κίνησης και συνδετικότητας. Οι«µορφές κίνησης», ως οι θεµελιώδεις οντότητες του κόσµου µας και όχι ως οι«ιδιότητες του κάτι που κινείται», προικοδοτηµένες και µε συνδετικότητα,συνδυάζονται, συγκροτούνται, και ολοκληρώνονται µε αυξανόµενηπολυπλοκότητα και επικοινωνιακή δικτύωση, εξελισσόµενες ιεραρχικά στηναπεριόριστη ποικιλία των µορφών του κόσµου µας. Το κρίσιµο σηµείο εδώείναι πως «οι µορφές κίνησης και συνδετικότητας», και όχι ο υλικός φορέας ήτο ασχηµάτιστο ενεργειακό περιεχόµενο, αποτελούν τις θεµελιώδεις οντότητεςτου αντιληπτού κόσµου µας. Τα υλικά αντικείµενα, όπως και ο χώρος και οχρόνος, ολόκληρος ο φυσικός κόσµος µας, το παγκόσµιο «γίγνεσθαι», είναιπαράγωγα της «αυτοαναφορικής» εξελικτικής συγκρότησης, ολοκληρώσιµης σύνθεσης και εγκλείδωσης, και διάχυσης των µορφών της κίνησης και τηςσυνδετικότητας1.(>) Εικ. 4Κάθε «φαινόµενο», αντικείµενο, διαδικασία, ή λειτουργική δυνατότητα,κάθε εξελικτική µορφή του κόσµου µας, από τις αινιγµατικές στοιχειώδειςµορφές που υφαίνουν τα έσχατα όρια του χώρου και του χρόνου µέχρι τααδιαµόρφωτα σύνορα του αντιληπτού σύµπαντος, ξεδιπλώνει την αυτό-διατηρούµενη, προσωρινή και µεταβατική παρουσία της («βιοτροχιά»)στον συµβατικό χρόνο και χώρο, και εµπλέκεται σε µια ατέρµονη ιεραρχικήπληροφοριακή επεξεργασία, και ολοκλήρωση, µε ιεραρχική αύξηση τηςπολυπλοκότητας, αύξηση της επικοινωνιακής δικτύωσης, και προαγωγή της«συµπαντικής λειτουργικότητας», όπως θα υποστηρίξουµε στην συνέχεια. Αυτή «η κίνηση µορφών – η ρέουσα πνοή της ∆ηµιουργίας - και ησυνδετική συσχέτιση – η βούληση της ∆ηµιουργίας -» πιστεύουµε ότιαποτελούν την ουσία της εξελικτικής διαδικασίας του κόσµου µας.5. Προσεγγιστική οριοθέτηση Τα φυσικά πεδία δυνάµεων, όπως και τα αδιευκρίνιστα ακόµη πεδίασυσχέτισης και δυνάµεων του ιδιόµορφου βιολογικού γίγνεσθαι του δικού µαςθερµοκηπίου της Γης, ή ακόµη και τα πεδία συσχέτισης του αινιγµατικούκόσµου της νόησης, των αισθαντικών και συνειδησιακών δυνατοτήτων, όλααυτά τα πεδία δυνάµεων και συσχετίσεων χαρακτηρίζονται από την ιδιότητατης «χωροχρονικής τοπικότητας» η οποία καθορίζει και την προσεγγιστικήδιάκριση των φαινοµένων, την διάκριση του «εδώ» από το «εκεί» και του1 Για λεπτοµέρειες των εννοιών του «σχήµατος», της «µορφής» και της «πληροφορίας», όπως και της«κίνησης» και της «συνδετικότητας», σάς παραπέµπω στο πρόσφατο βιβλίο µου «Η Φλούδα τουΒερίκοκου», Ελληνικά Γράµµατα 2003

«πριν» από το «µετά». (να πω εδώ πως µας έχει προβληµατίσει η µη-τοπικήευαισθησία του πειράµατος Aspect). Εικ. 5 Προσεγγιστική οριοθέτησηΝα σηµειωθεί πως η ιδιότητα της «τοπικότητας των πεδίων» και ηεπακόλουθη «προσεγγιστική οριοθέτηση των µορφών» δεν είναι τοαποτέλεσµα κάποιας σύµπτωσης, αλλά αποτελεί την αναγκαία προϋπόθεσηγια την «ύπαρξη» του αντιληπτού κόσµου µας (και για την δική µας ύπαρξη),αφού, εξαιτίας της αποδίδεται στις µορφές κάποιος βαθµός προσεγγιστικήςαυτονοµίας, διάκρισης και αναγνώρισης ταυτότητας. Η προσεγγιστικήοριοθέτηση καθιστά δυνατή την παρατήρηση και την επικοινωνιακή ανταλλαγήκαι επεξεργασία της πληροφορίας, και εποµένως καθιστά δυνατή την γνώση.Άλλωστε, δεν θα µπορούσε να είναι και διαφορετικά, αφού χωρίς την«τοπικότητα» και την «ταυτότητα» δεν θα µπορούσαµε «να γνωρίζουµε κάτι»χωρίς «να γνωρίζουµε τα πάντα», αφού τα πάντα θα συµµετείχαν στηνπεριγραφή του οπουδήποτε «κάτι». Μόνο µέσα σε αυτό το προσεγγιστικά οριοθετηµένο πλαίσιοαυτονοµίας και αναγνώρισης µπορεί να τίθεται και να εξετάζεται το ερώτηµατής σχέσης ανάµεσα στο «µέρος» και το «όλον». Να προσθέσουµε εδώ πως η προσεγγιστική οριοθέτηση των µορφώντου κόσµου µας αφορά και την οριοθέτηση του ανθρώπινου «εγώ» (έναακόµη θολό θέµα), δηλαδή αφορά την πεδιακή συσχέτιση της ανθρώπινηςπαρουσίας µε το περιβάλλον της. Από την προσεγγιστική οριοθέτηση καιαυτονοµία των συλλογικών δραστηριοτήτων του ανθρώπινου «εγώ» απορρέεικαι ο κατακερµατισµός της κοινωνίας των ανθρώπων, ο επαγγελµατικός,θρησκευτικός, πολιτικός, κλπ, κατακερµατισµός της κοινωνικής µας ζωής, πουείναι και η πηγή πολλών επιτευγµάτων, αλλά και τεράστιων προβληµάτων. Ηπροσεγγιστική οριοθέτηση του ανθρώπινου «εγώ» θα µπορούσε να είναι ίσωςτο θέµα µιας µελλοντικής συνάντησης.6. Καθολική ενότητα Με την παρατήρηση, το πείραµα και την επανάληψη, υπό παρόµοιεςσυνθήκες, των εξελικτικών διαδικασιών διαφόρων κατηγοριών φυσικώνφαινοµένων, διαπιστώνουµε ότι πέρα από περιπτώσεις συµπτωµατικήςακολουθίας στον χρόνο, υπάρχουν σταθερές και αναγκαίες κανονικές σχέσειςστην χρονική διαδοχή των φυσικών φαινοµένων. Αναφερόµαστε στις σχέσειςαυτές ως «αιτιακές σχέσεις», και τις διατυπώνουµε µε τους «αιτιακούςνόµους», τους οποίους χρησιµοποιούµε για την τακτική και επαναληπτικήπρόβλεψη και για τον έλεγχο των εξελικτικών φυσικών φαινοµένων.Κατά τον προηγούµενο αιώνα οι ανακαλύψεις της φυσικής έχουνοδηγήσει τους φυσικούς στο συµπέρασµα ότι οι βασικοί αιτιακοί νόµοι τουφυσικού κόσµου έχουν εγγενή πιθανοκρατικό, δηλαδή στατιστικό χαρακτήρα.Το όραµα της µηχανιστικής φιλοσοφίας για την εξελικτική λειτουργία τουσύµπαντος ως «γιγαντιαίου µηχανισµού» αντικαθίσταται όλο και περισσότεροαπό την υπερβατική έννοια της «ολιστικής προσέγγισης». Όµως, παρά ταύτα,πολλοί επιστήµονες πιστεύουν ότι δεν έχουµε ακόµη αποκαλύψει την βαθύτερη, την πιο περιεκτική, φύση των νόµων της φυσικής εξέλιξης τουκόσµου µας. Μία επιστηµονική προσέγγιση που εξετάζει το γίγνεσθαι του φυσικούκόσµου, ειδικότερα την σχέση της «αιτιότητας» µε την «τύχη», βασιζόµενη στοεννοιολογικό υπόβαθρο και µε τα εργαλεία της επιστήµης της πληροφορικής,ίσως επιτρέψει νέους τρόπους εµβάθυνσης της φυσικής θεωρίας τουεξελικτικού γίγνεσθαι, ίσως επιτρέψει επέκταση σε καινούριες κατευθύνσειςπέρα από τις γνωστές αξίες της µοντέρνας φυσικής. Η κεντρική ιδέα µιαςθεωρητικής συνεργατικής προσέγγισης των επιστηµών της φυσικής, τηςπληροφορίας, και των µαθηµατικών, µπορεί να είναι η αδιαχώριστη ενότητατης φύσης των πραγµάτων και η ολότητα του εξελικτικού γίγνεσθαι. Ταθεµέλια µιας τέτοιας προσέγγισης µπορούν να στηρίζονται στην µεταφοράαπό τον κόσµο των «υλικών αντικειµένων» και των «τροχιών» στον κόσµο της«µορφής», της «κίνησης», και της «επιρρεπούς συνδετικότητας»2, στον κόσµοτων «κοινωνιών» και των αµφίδροµων σχέσεων του «µέρους» µε το «όλον». Εικ. 6 Καθολική ενότηταΥπό το πρίσµα της «ολιστικής θεώρησης», η άποψη που εκφράζεταιεδώ είναι ότι η Φύση κινείται και εξελίσσεται, υπό την επίδραση τωναντίστοιχων καθοριστικών πεδίων δυνάµεων (συσχέτισης), σαν έναπαγκόσµιο, απέραντα συνδεδεµένο και πολύπλοκο εξελικτικό δίκτυο«προσεγγιστικά οριοθετηµένων» φυσικών φαινοµένων.Κάθε φυσικό φαινόµενο εξελίσσεται µε πιθανοκρατικά κατευθυνόµενοτρόπο, ως µία προσεγγιστικά οριοθετηµένη και ολοκληρώσιµη «τοπικήκοινωνία», ως ένα «στοιχείο κίνησης και συνδετικότητας», το οποίο είναι«µέρος» µιας ευρύτερης προσεγγιστικά οριοθετηµένης και ολοκληρώσιµηςκοινωνίας, και αποτελείται από ιεραρχικά συνδεδεµένες (ένθετα καιπαράπλευρα) ολοκληρώσιµές «κοινωνίες-µέσα-σε-κοινωνίες» µικρότερηςενεργού εµβέλειας. Η προσέγγισή µας πραγµατεεύεται την ολότητα της ύπαρξης, συµπερι-λαµβανοµένων της ύλης και της συνείδησης, ως ένα εξελισσόµενο «όλον».7. Το φυσικό φαινόµενο στο συµπαντικό περιβάλλονΗ αποδοχή της ιδέας της καθολικής ενότητας του φυσικού κόσµου µαςυποδεικνύει µια αρχή «της αιτιακής, ολογραφικής, αυτοαναφορικής σχέσηςτου φυσικού φαινοµένου µε το παγκόσµιο περιβάλλον»: Εικ. 7 Το «όλον» (∀ ) και το «µέρος» (∃) σε παγκόσµια κλίµακαΚάθε (∃) φυσικό φαινόµενο, κάθε «συµβάν», έχει ως αίτιο ολόκληρο τοσύµπαν, σε όλα (∀) τα γεγονότα του «πριν» και στις δυνατότητες του «µετά»(), και έκαστο (∃) φυσικό φαινόµενο συµµετέχει αιτιακά στην εξελικτικήδιέγερση όλων (∀) των φυσικών φαινοµένων ().Η µνεία της «ολογραφικής σχέσης» αφορά στην άποψη ότι «το όλονβρίσκεται στο κάθε µέρος και ότι το κάθε µέρος βρίσκεται παντού στο όλον.2 Π.Α. Λιγοµενίδης, Η Φλούδα του Βερίκοκου, Ελληνικά Γράµµατα, 2003, κεφ. 2, 3, 16 & 17
Η µνεία της «αυτό-αναφορικής σχέσης» διατυπώνεται µε το κλειστόκύκλωµα µεταξύ του όλου και του µέρους.Επιγραµµατικά θα µπορούσε κανείς να ερµηνεύσει το µήνυµα τηςΕικόνας 7 ως την άπειρη δυνατότητα δηµιουργίας ενός κόσµου όπου «αυτόπου φτιάχνεται, φτιάχνει».8. Είµαστε κόσµος µηδενικού αθροίσµατος;Οι πιο πολλοί από εµάς δεχόµαστε ότι «πριν» από την δηµιουργία τουσύµπαντος προηγήθηκε η «ανυπαρξία», το «τίποτε». Μερικοί από εµάς θαέλεγαν πως, εποµένως, αυτό που «υπάρχει» στον κόσµο µας θα πρέπει νασυναθροίζεται στο «τίποτε». ∆ηλαδή, πως µε την δηµιουργία το «µηδέν»έγινε, ας πούµε, «συν – πλην 3», δηλαδή πως έγινε «συν – πλην ‘κάτι’».Μία τέτοια άποψη θα έδινε έδαφος στους «µηδενιστές», και ίσως ναανησυχούσε τους «υλιστές». Εικ. 8 Είµαστε κόσµος µηδενικού αθροίσµατος ;- διάγραµµα -Αν το καλοσκεφθεί κανείς, το µηδενικό χωροχρονικό άθροισµα της«θετικής ενέργειας, της κίνησης» και της «αρνητικής ενέργειας, της δυνητικήςεπιρρεπούς συνδετικότητας» αφορά το χωροχρονικό ολοκλήρωµα του «εδώκαι τώρα», αφορά τον αέναο µεταπτωτικό εξελικτικό κύκλο των µορφών πουγεννιούνται, συσχετίζονται, επικοινωνούν, φθείρονται και αποσύρονται.Το µήνυµα αυτό µάς αφορά άµεσα στην περίπτωση της κατανόησηςτης παρουσίας του «ανθρώπου», και της αργής εξελικτικής µεταµόρφωσηςτου ανθρώπινου είδους και των µορφογενετικών διακλαδώσεων τηςανθρώπινης κοινωνίας. Το βασικό ερώτηµα παραµένει. «Πώς από την σούπατου «ασχηµάτιστου τίποτε» πριν 15 δισεκατοµµύρια, χρόνια γεννήθηκε έναςτέτοιος κόσµος σαν τον δικό µας;;»∆εν θα πούµε τίποτε άλλο σήµερα, αφού άλλωστε δεν είναι αυτό τοθέµα µας και ούτε έχουµε τον απαιτούµενο χρόνο.9. «θ», «µ» : < λ >Σε προηγούµενες διαλέξεις3 εδώ, στην Ακαδηµία Αθηνών, έχουµεαναφερθεί σε µε µία ιδιάζουσα θεώρηση των διαδικασιών που καθορίζουν τηνεξελικτική πορεία του κόσµου µας, η οποία προέκυψε από την συσχέτισηπρόσφατων κρίσιµων εξελίξεων και οντολογικών ερµηνειών της κβαντικήςθεωρίας και από την επεξεργασία ιδεών των Werner Heisenberg4,P.A.Maurice Dirac, Αριστοτέλη, Karl Popper, Wolfgang Pauli, Alfred NorthWhitehead, David Bohm, και των συνακόλουθων ιδεών της πραγµατιστικήςψυχολογίας του William James. Η θεώρηση αυτή αποδίδει την δηµιουργία καιτον εξελικτικό προσανατολισµό του φυσικού κόσµου στην µορφογενετικήσυνεργασία του µε τον αινιγµατικό µικρόκοσµο, και στην πληροφοριακή3 Πρακτικά ακαδηµίας Αθηνών: #79,2004, #80,2005, #81,20064 W. Heisenberg, Physics and Philosophy, Harper and Row, New York 1958, chap. III. Σήµερα πολλοίεπιστήµονες φαίνεται να σπάζονται τις ιδέες του Heisenberg επεξεργασία των λειτουργικών µορφών της κίνησης και τηςσυνδετικότητας.Πρέπει να σηµειώσουµε ότι αναπτύσσουµε την διευρυµένη πρότασήµας µε τον συνυπολογισµό δύο ακόµη θεµελιακών αρχών που αφορούν στιςεξελικτικές διαδικασίες του κόσµου µας. Εικ. 9 «θ», «µ», : < λ >Αναφέροµαι εδώ στην «εντροπική αρχή», <θ>, την γνωστή και ως«αρχή της αποδόµησης και του θερµικού θανάτου» του φυσικού κόσµου, ηοποία αποτελεί έκφραση του κραταιού 2ου νόµου της θερµοδυναµικής. Η εγγενής ροπή προς αποδόµηση πολύπλοκων συστηµάτων, προςτην χωρίς χαρακτηριστικά θερµοκοιτίδα της µέγιστης εντροπίας δεν αποτελείτην µοναδική εξελικτική διαδικασία. Πώς άλλωστε θα µπορούσε ναδικαιολογηθεί η πασιφανής και διαρκής εξελικτική µορφογενετικήδραστηριότητα της φύσης, ιδιαίτερα στον βιολογικό κόσµο, η οποίαεπιµαρτυρείται, εκτός από τον φυσικό κόσµο και στην εξελικτική πορεία άλλωνποικίλων πολύπλοκων συστηµάτων, όπως κοινωνικών, οικονοµικών, κλπ. Θαµπορούσε κανείς να θέσει το ίδιο ερώτηµα και για την εξελικτική πορεία αυτούτου ιδίου του σύµπαντος µας. Η άλλη είναι η «αρχή της εξελικτικής µορφογένεσης», <µ>. Καθώς οφυσικός κόσµος, όπως κάθε «κλειστό» σύστηµα, αποσυντίθεται προς τηντελική ισορροπία, προς την χωρίς συντηρούµενα χαρακτηριστικάθερµοκοιτίδα της µέγιστης αταξίας, «πώς καταφέρνει να δηµιουργεί νέεςδοµές και συµπεριφορές και να σπέρνει εξελικτικές µορφές ζωής καισυνείδησης αυξάνοντας την πολυπλοκότητα και την ποικιλοµορφία του;». Θα µπορούσε να υποτεθεί ότι οι δύο αυτές αρχές αναφέρονται στηνεξισορροπηµένη δράση δύο αντίστοιχων εξελικτικών «πεδίων» τα οποίαδρουν εγγενώς στην φύση: ενός πεδίου βαθµιαίας και αργής φθοράς καιαποδόµησης του κόσµου µας σε συνθήκες «κοντά σε θερµοδυναµικήισορροπία - κθι», και ενός πεδίου ταχείας µεταπτωτικής εξελικτικήςµορφογένεσης «µακριά από θερµοδυναµική ισορροπία - µθι». Πώς µπορεί ναταιριάζουν στο εξελικτικό πλαίσιο του κόσµου µας αυτές οι δύο συνεξελικτικέςδιεργασίες; Είναι σηµαντικό να συλλάβουµε το όραµα που εναρµονίζει αυτές τιςδύο αναγκαίες και συνεργατικές διαδικασίες της Φύσης, τα δύο ανίκηταρεύµατα του κοσµικού γίγνεσθαι, της φθοράς και της µορφογένεσης.Λέµε πως µε την συνεργατική εξελικτική συνύπαρξη των διαδικασιών«φθοράς» και «µορφογένεσης» εξασφαλίζεται η ανανεωτική διαδικασία «τηςπροαγωγής της ‘λειτουργικότητας’», η αρχή < λ >.Ολόκληρος ο κόσµος της ρέουσας κίνησης και της συνδετικότητας, οκόσµος που βλέπουµε, που αγγίζουµε και γνωρίζουµε, είναι προϊόν τηςσυνδυαστικής λειτουργίας των δύο καθοριστικών ρευµάτων της ∆ηµιουργίαςκαι εκδήλωση της γενικότερης αρχής του εξελικτικού γίγνεσθαι, της αρχής της«προαγωγής της λειτουργικότητας», < λ > .

10. Αξίες και Ολιστικές ιδιότητεςΗ «προαγωγή της λειτουργικότητας» του φυσικού κόσµου ορίζεται στοευρύτερο παγκόσµιο χωροχρονικό θέατρο της εξελικτικής πορείας τωνδιαδικασιών του φυσικού κόσµου και αναφέρεται στην εξελικτική επιρρέπειατων φυσικών φαινοµένων «προς αυξανόµενη σύνθεση και πολυπλοκότητα,προς αύξηση της επικοινωνιακής δικτύωσης, προς διαφοροποίηση καιλειτουργική µορφογένεση, και προς αποδόµηση και φθορά».Υποστηρίζουµε ότι οι αντικειµενικές επιλογές των επιρρεπειών τηςΦύσης, οι οποίες ενθαρρύνουν την προαγωγή της παγκόσµιαςλειτουργικότητας της Φύσης, οδηγούν, σε παγκόσµια κλίµακα και σε βάθοςχρόνου, στην δηµιουργία και το ξεδίπλωµα «ενός αναπτυσσόµενουχωροχρονικού πλέγµατος εγγενών εξελικτικών λειτουργικών κατηγοριώνσυντηρούµενων ιδιοµορφών, τις οποίες αναφέρουµε ως «εγγενείςεξελικτικές αξίες» του φυσικού κόσµου µας. Εικ.10 Η παγκόσµια εξελικτική διαδικασία: Αλυσίδα εγγενών εξελικτικών αξιών καιολιστικών ιδιοτήτων… ( έγχρωµη εικόνα της παγκόσµιας εξελικτικής διαδικασίας )Οι αξίες αφορούν κατηγορίες συντηρούµενων µορφών, από ταστοιχειώδη σωµατίδια, τους πυρήνες και τα άτοµα του µικρόκοσµου µέχριτους αστρικούς σχηµατισµούς του διαστήµατος. Οικοδοµούνται εξελικτικά σεκλίµακες προοδευτικά αυξανόµενης σύνθεσης και πολυπλοκότητας καισυµβάλλουν θεµελιωδώς στην λειτουργική εξέλιξη του κόσµου µας. Το αλυσιδωτό πλέγµα των εγγενών εξελικτικών λειτουργικών αξιών τουκόσµου µας περιλαµβάνει «κατηγορίες-µέσα-σε-κατηγορίες» πολύπλοκων λειτουργικών µορφών του άβιου φυσικού κόσµου, βιολογικούς οργανισµούςτου έµβιου κόσµου, και συγκροτηµένα κοινωνικά σύνολα που χαρακτηρίζονταιαπό αυξανόµενη έντονη επικοινωνιακή δικτύωση, όπως είναι η ανθρώπινηκοινωνία. Υποστηρίζουµε ότι το ιεραρχικά αναπτυσσόµενο χωροχρονικόπλέγµα των εγγενών εξελικτικών λειτουργικών κατηγοριών των ιδιοµορφώντου κόσµου µας, των «αξιών», χαρακτηρίζει και υποστηρίζει τηνκατευθυνόµενη εξελικτική διαδικασία.Για να ολοκληρώσουµε αυτή την συνοπτική παρουσίαση τηςδιευρυµένης πρότασης θα αναφερθούµε µόνο επιγραµµατικά στην εξελικτικήανάδυση των καινοφανών ολιστικών ιδιοτήτων που επιτρέπουν τηνεξελικτική ανάπτυξη νέων ειδών και κατηγοριών αξιών. Για παράδειγµα, η, σεβάθος χρόνου, αύξηση της πολυπλοκότητας και της ενδο-επικοινωνιακήςδικτύωσης των µοριακών εξελικτικών προϊόντων απεργάστηκε την ανάδυσητης «στερεότητας» από την αλυσίδα των εξελικτικών αξιών. Η ανάδυση τηςιδιότητας της «στερεότητας» επέτρεψε την εξελικτική ανάπτυξη νέωνκατηγοριών, των «στερεών σωµάτων». Μολονότι σήµερα εξηγούµε καικατανοούµε τις ηλεκτροµαγνητικές µοριακές δυνάµεις που προκαλούν τηνιδιότητα της στερεότητας, αυτή δεν θα µπορούσε να προβλεφθεί ως εξελικτικόπροϊόν της πορείας του σύµπαντος από µόνο την γνώση των µοριακώνιδιοτήτων. Το ίδιο ισχύει και για τις άλλες οµότροπες ολιστικές ιδιότητες, την υγρότητα, την ζωή, την νόηση και την συνείδηση, οι οποίες σηµειώνονταιστην αριστερή στήλη της εικόνας
10.Να παρατηρήσουµε πως το διάγραµµα της εικόνας 10 προχωράει την εξέλιξη των εγγενών αξιών» µέχρι το επίπεδο πολυπλοκότητας τωνανθρώπινων κοινωνιών. Ο άνθρωπος και η κοινωνία του είναι στην εξελικτικήκορυφή των αξιών που προάγουν την λειτουργικότητα του κόσµου µας.11. Η τοπική εξελικτική δυναµική της πεπλεγµένης και εγκλειδωµένης κοινωνίαςΗ εξελικτική διαδικασία του προσεγγιστικά οριοθετηµένου φυσικούκόσµου αφορά «την συγκρότηση, ολοκλήρωση και καθήλωση φάσεως –«εγκλείδωση» - των φυσικών φαινοµένων, και την διάχυση τωνολοκληρώσιµων επενεργειών της εγκλειδωµένης κοινωνίας», υπό τηνεπίδραση αντίστοιχων πεδίων συσχέτισης.Η παρατήρηση µάς έχει δώσει πληθώρα περιπτώσεων όπουχωροχρονικοί πληθυσµοί στατιστικά άτακτων «µερών» µεταπίπτουν σεσυγκροτηµένες και εγκλειδωµένες συµπεριφορές κάτω από συνθήκες «µακριάαπό ισορροπία. Τέτοιες αιφνίδιες µεταπτώσεις από «µπουλούκι σε µπαλέτο»παρατηρούνται στον άβιο και στον βιολογικό κόσµο, όπως στα φαινόµενα τηςυπεραγωγιµότητας και του µαγνητισµού, και σε συναθροίσεις αµοιβάδων,ψαριών, µυρµηγκιών, µελισσών, κ.α. Ο σχηµατισµός τέτοιων συγκροτηµένωνκαι συγχρονισµένων δοµών («κοινωνιών») εκδηλώνονται µακράν τηςισορροπίας µέσω µη χρονικά αναστρέψιµων διεργασιών.Εικόνα 11. ∆ιάγραµµα εξέλιξης εγκλειδωµένης «κοινωνίας»Η δυναµική συµπεριφορά µιας «κοινωνίας» ως συνόλου «µερών»,που µπορεί να αφορά σε φυσικές, κοινωνικές, οικονοµικές, πολιτικές οµάδες,και σε εντυπωσιακές συλλογικές εκδηλώσεις εξελισσόµενων ανθρώπινωνκοινωνιών, ακόµα και σε σύνολα νοητικών διαδικασιών, δεν ανάγεται στηναπλή αθροιστική περιγραφή της δυναµικής των µερών του συνόλου. Η µελέτητης συµπεριφοράς τέτοιων πολύπλοκων κοινωνιών αποτελεί σήµερα τηνµεγαλύτερη πρόκληση για την επιστήµη, την φιλοσοφία, και την θεολογία. Γιατην συλλογική περιγραφή και την κατανόηση της πληθυσµιακήςσυµπεριφοράς τέτοιων εγκλειδωµένων κοινωνιών µε προηγµένηπολυπλοκότητα και µε έντονη δια- και ενδο-επικοινωνιακή δικτύωση,οδηγούµαστε στην ανάπτυξη µιας νέας «επιστήµης της πληροφορίας,της φυσικής και των µαθηµατικών των πολύπλοκωνεγκλειδωµένων κοινωνιών». Πρέπει να κατανοήσουµε σε βάθος τηνθεµελιώδη συνεργατική σχέση ανάµεσα στον µικρόκοσµο και στον φυσικόκόσµο της εµπειρίας, να διερευνήσουµε ττην σχέση ανάµεσα στην «τύχη» καιτην πιθανή ενότητα του κόσµου µας, και να αναδείξουµε την εξαιρετικήσπουδαιότητα της αµφίδροµης σχέσης ανάµεσα στο «µέρος» και στο «όλον». Σήµερα, µπορούµε µόνο να εκθέσουµε την συµβολική επεξεργασία, ηοποία διατυπώνει τον χαρακτήρα της ιεραρχικά κλιµακωτής συγκρότησης καιδιάχυσης µιας εγκλειδωµένης κοινωνίας.

12. Επίλογος : Το «µέρος και το «όλον» Επίλογος: το «µέρος» και το «όλον»Σήµερα ακόµα βλέπουµε τα πράγµατα θαµπά, σαν µέσα από θαµπόγυαλί. Η κατανόηση της σχέσης ανάµεσα στο «µέρος» και στο «όλον», όσοναφορά στην αντίληψη της «πραγµατικότητας» του κόσµου µας «µε τα µάτιατης επιστήµης της πληροφορικής» δηλαδή την αντίληψη της πραγµατικότηταςως µιας κοινωνίας προσεγγιστικά οριοθετηµένων µορφώνκίνησης και επιρρεπούς συνδετικότητας, σε συνεχήεπεξεργασία «συγκρότησης, ολοκλήρωσης, εγκλείδωσης, καιµεταπτωτικής διάχυσης και ενορχήστρωσης των εξελικτικώνδιαδικασιών στον χρόνο και τον χώρο, υπό την στατιστικάπροσανατολιστική επιρρέπεια της αρχής < λ >,ίσως µας οδηγήσει σε µία ακόµα δοκιµασία της συνολικής συνεργίας τηςανθρώπινης ευφυΐας, και σε µία γεφυροποιό εννοιολογική επανάσταση. Ίσως,µε τον καιρό, θα ικανοποιήσουµε την βιβλική νύξη και θα έλθουµε πρόσωποµε πρόσωπο µε τον Νου του Θεού.Πριν λήξει αυτή η συνάντηση, θα ήθελα να προσθέσω µια θρησκευτικήπαρατήρηση: Αν η συνειδητοποίηση του µεγαλείου του Κόσµου µας, τουσύµπαντος, µας φέρνει κοντά στον Νου του Θεού, τότε πρέπει νααναγνωρίσουµε πως καµία επίσηµη θρησκεία, παλαιά ή νέα, δεν µπόρεσε ναπεριγράψει το µεγαλείο του σύµπαντος όπως το αποκαλύπτει η σύγχρονηεπιστήµη, ένα µεγαλείο που προκαλεί αισθήµατα ευλάβειας, δέους, και βαθιάςθρησκευτικότητας.Για σήµερα, νοµίζω πως είπαµε πολλά που απαιτούν αφοµοίωση.Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας.Πιθανή προσθήκη γενικών παρατηρήσεων(αν υπάρχει διαθέσιµος χρόνος)Από την απαρχή της επιστηµονικής αναζήτησης, ψάχνουµε για τηνυποδειγµατική κανονικότητα και για την πλατωνική καθαρότητα στα πράγµατα τουκόσµου µας. Στους ανισόπεδους τοίχους του σπηλαίου της παραβολής του Πλάτωνα5,µελετάµε τις ταραγµένες σκιές που ζωντανεύουν τον φυσικό κόσµο της παρατήρησηςκαι κατασκευάζουµε τους εξελικτικούς «νόµους» της φυσικής. Συχνά θεωρούµε πωςόλα θα πρέπει να υπακούουν τους «τέλειους» νόµους της φύσης που εµείςανακαλύψαµε. Και µάλιστα, µε σιγουριά και προσδοκία αναζητάµε την µία καιµοναδική εξίσωση, την «θεωρία των πάντων» που µε λογική τελειότητα θακαταστήσει τα πάντα ξεκάθαρα.5 Γνωστή παραβολή του Πλάτωνα, όπου οι σκιές στον τοίχο του σπηλαίου είναι ατελείς προβολές των πραγµατικών µορφών
Από τις ααρχές του επιστηµονικού πειραµατισµού, µάθαµε πως, µεικανοποιητική προσέγγιση, µπορούµε µε µεγάλη επιτυχία να θεωρήσουµε ότι ταυλικά αντικείµενα δρουν σχεδόν ανεξάρτητα µεταξύ τους και από το φυσικόπεριβάλλον τους, και ότι µε προσεγγιστικά «ελαστικές» αλληλεπιδράσειςπαραµένουν αναλλοίωτα ως προς τα ποιοτικά χαρακτηριστικά τους. Μέχρι τις µέρεςµας, η επιτυχηµένη προσέγγιση στην πρόβλεψη και τον έλεγχο φυσικώνσυστηµάτων, και στην σχεδίαση και κατασκευή µηχανών, είναι να αναζητάµεσχέσεις και συµπεριφορές όπως ενός ωρολογιακού µηχανισµού στα φαινόµενα τουφυσικού κόσµου (ακόµη την ασκούµε µε επιτυχία σε µεγάλο βαθµό στην βιολογίακαι την ιατρική – DΒohm). Μάθαµε να ψάχνουµε για τέλειες τροχιές βληµάτων καιπλανητών, για όργανα υπο-συστήµατα του ανθρώπινου οργανισµού που λειτουργούνπροσεγγιστικά ανεξάρτητα από το υπόλοιπο σώµα, και για αναγωγικά προβλέψιµεςσυµπεριφορές συναθροίσεων και συνδυασµών υλικών αντικειµένων. Βέβαια, οι πολλοί που παρατηρούν τον κόσµο «έξω από το επιστηµονικόεργαστήριο», έχουν από πολύ καιρό διαπιστώσει ότι τα πράγµατα δεν είναι τόσοευκλείδεια και τόσο ανεξάρτητα όσο φαίνονται µε τα ελεγχόµενα πειράµατα τουεργαστηρίου, ή ακόµα και όσο προβλέπουν οι «αµιγείς» νόµοι της φυσικής. Οιαποκλίσεις από την λογική, γραµµικά αθροιστική, κανονικότητα και τασυνεπαγόµενα µπερδέµατα µη-προβλεψιµότητας συναντιούνται συχνά όταν έχουµενα κάνουµε µε περιπτώσεις όπου οι προσεγγιστικές λύσεις δεν επαρκούν. Μέχριτώρα, αυτός ο «θόρυβος» αντιµετωπιζόταν ως αποτέλεσµα τεχνικών περιορισµώντων διαθέσιµων εργαλείων και µέσων παρατήρησης και µέτρησης, και ωςαποτέλεσµα ανεπάρκειας της διαθέσιµης θεωρίας για την ανάλυση της συνδυαστικήςπολυπλοκότητας του αληθινού κόσµου. Αυτή η υπόθεση αποδείχθηκε λανθασµένη.Τώρα παίρνουµε πιο σοβαρά υπ’ όψη µας ότι τα φυσικά συστήµατα, αλλά καιπολλά βιολογικά φαινόµενα, είναι ασυνεχή, ανοµοιογενή και ακανόνιστα, όπωςτόνισε ο Bruce West του Πανεπιστηµίου της Καλιφορνίας, και ο Ary Golberber τηςΙατρικής Σχολής του Χάρβαρντ (American Scientist).Εξελικτική contingency 14b & 15 B&P$Μία αναδυόµενη επιστήµη της (πιθανώς ολογραφικής) ολότητας θαπεριλάµβανε την µελέτη της σχέσης του «µέρους» προς το «όλον», τωνεγκλειδωµένων κοινωνιών-µέσα-σε-κοινωνίες, και τα φαινόµενα του πολυπρόσωπουχάους.$Το «µέρος» και το «όλον» εµπλέκονται µε δυναµικό και µυστηριώδη τρόπο.Η αινιγµατική σχέση του «µέρους» προς το «όλον» εκδηλώνεται σε όλες τιςκλίµακες, από τον τρελό χορό των υποατοµικών φαντασµάτων του µικρόκοσµουµέχρι τα ακαθόριστα όρια του παρατηρήσιµου διαστήµατος.Η ανακάλυψη της συνύφανσης του «µέρους» και του «όλου» θα οδηγήσει σεµία νέα αντίληψη της πραγµατικότητας, η οποία θα εµπεριέχει εκπληκτικές ιδέες γιατην ολότητα της Φύσης και θα καταστήσει υποχρεωτική την επανεξέταση πολλώναπό τις βασικότερες υποθέσεις της επιστήµης για την φύση των πραγµάτων τουκόσµου µας. Μυστηριώδεις σχέσεις «µέρους» προς «όλον» και πολλαπλήςανάδρασης µπορεί να προκαλέσει απροσδόκητα φαινόµενα πολυπλοκότητας.