Χρόνος και συνείδηση

του Διονύση Κλαδά

Πηγή: ΝΕΑ ΑΚΡΟΠΟΛΗ

Σταυρόγκιν:
Στην Αποκάλυψη ο άγγελος ορκίζεται ότι δεν θα υπάρχει πλέον χρόνος.

Κυρίλοβ: Το ξέρω! Πολύ σωστά λέγεται εκεί με σαφήνεια και ακρίβεια! Όταν φτάσει ολόκληρος ο άνθρωπος στην ευτυχία, τότε δεν θα υπάρχει πια χρόνος, γιατί δεν θα χρειάζεται κανείς τίποτα. Πολύ σωστή σκέψη.

Σταυρόγκιν: Πού θα τον κρύψουνε λοιπόν;

Κυρίλοβ: Πουθενά! Ο χρόνος δεν είναι αντικείμενο, μα ιδέα! Θα σβήσει στο μυαλό...

Ντοστογιέφσκι, "Δαιμονισμένοι"
Η μυστηριώδης και ασύλληπτη, για τον ανθρώπινο νου, οντότητα, που λέγεται "χρόνος", άρχισε μαζί με τον χώρο και άλλες διαστάσεις -που έμειναν ατροφικές- πριν 15 περίπου δισ. γήινα χρόνια, με την Μεγάλη Εκρηξη (Big Bang). Ο χρόνος δεν ορίζεται εύκολα. Διέπει ολόκληρη την ανθρώπινη εμπειρία και κάθε όψη του κόσμου.

Στα λεξικά περιγράφεται σαν "διάρκεια, συνεχιζόμενη ύπαρξη ή εξέλιξη που θεωρείται ότι επηρεάζει πρόσωπα και πράγματα". Ονομάστηκε "κήρυξ της αλήθειας" και "πάντων ιατρός". Κατά τον Θαλή: "Σοφώτατον χρόνος. Ανευρίσκει γαρ πάντα". Στον ορατό κόσμο της ύλης ο ενήλικας άνθρωπος -σε αντίθεση με το αχρονικό ζώο- χρειάζεται την αίσθηση του χρόνου για να συγκεκριμενοποιήσει το περιβάλλον του και να ιεραρχήσει τα γεγονότα στη σκέψη του. Καθώς ο χρόνος δεν αφήνει τα πράγματα να γίνουν όλα μονομιάς, λειτουργεί σαν ασφαλιστική δικλείδα, που αποτρέπει τη συνειδησιακή και διανοητική κατάρρευσή μας. Συγκεντρώνουμε στο υποσυνείδητο εμπειρίες και τις κάνουμε πράξεις στο μέλλον. Ακριβώς επειδή δεν μπορούμε να δούμε το μέλλον, η ζωή είναι δυνατή. Η έννοια του χρόνου είναι πλάνη, γιατί σε διάφορα επίπεδα συνείδησης (φυσικό, συγκινησιακό-αστρικό) ισχύουν άλλες μορφές χώρου και χρόνου και άλλοι νόμοι και ρυθμοί. Ο Αγιος Αυγουστίνος λέει: "Όταν με ρωτάς τι είναι ο χρόνος, δεν ξέρω. Όταν δεν με ρωτάς, ξέρω."

Οι χρονικοί τόποι "παρελθόν" και "μέλλον" οφείλονται, επομένως, στην αιτιοκρατική δομή του κόσμου. Ο Αναξαγόρας εξήγησε ότι, ο χρόνος συνοδεύει τον χώρο μέσα στη συνεχή αλλαγή των πραγμάτων, των κραδασμών και των σκέψεων. Δεν πρέπει, λοιπόν, να παραβλέπουμε ότι ο χρόνος περικλείει πολλά μυστήρια της ανθρώπινης ύπαρξης. Στην ουσία είναι κατάσταση, η φλόγα όπου ζει η σαλαμάνδρα της ανθρώπινης ψυχής. Στην ονειρική εποχή της Εδέμ, ο άνθρωπος ήταν αχρονικός. Ο Αδάμ και η Εύα ζούσαν στον παράδεισο της αχρονικότητας, χωρίς να ντρέπονται για τη γύμνια τους. Ξαφνικά, πριν 5000 χρόνια, ο άνθρωπος υπέστη μια ρωγμή στη συνείδησή του: απέκτησε επίγνωση του χρόνου και μπορούσε πια να αντιληφθεί τη θνητότητά του. Δημιουργήθηκε μέσα του το Εγώ-Εαυτός και το άγχος του θανάτου γλύστρησε στη συνείδησή του. Ο όφις σύρθηκε στην Εδέμ. Με την αποπομπή, ο άνθρωπος ταξιδεύει στο χρόνο. Τα παιδιά του θα γεννιούνται κι αυτά έχοντας μέσα τους το εγώ και το άγχος του θανάτου.

Η Ιστορία και η Παράδοση μας προσφέρουν μια αίσθηση του χρόνου. Ο Ερμής ο Τρισμέγιστος θεωρεί πως ο Θεός δημιουργεί τον αιώνα, τον κόσμο, το χρόνο, τη γένεση. Στα αιγυπτιακά μυστήρια ο Κνούφις με τον Σου στο κέντρο συμβόλιζε τη Θεότητα περιβεβλημένη από την αιωνιότητα. Λέει: "Ας ακούσετε μέσα σας, μέσα στον εαυτό σας, την κρυφή φωνή και κοιτάξτε το άπειρο, το άπειρο του χώρου και του χρόνου. Ω, χαμένες ψυχές, τα άστρα, οι αριθμοί, οι ουράνιες σφαίρες λένε, τραγουδούν, χαράζουν τα πεπρωμένα σας." Ο Πυθαγόρας δίδασκε ότι οι θάλασσες δημιουργήθηκαν βαθμιαία, λέγοντας ότι τις δημιούργησαν τα δάκρυα του Κρόνου, που συμβόλιζε τον κοσμικό χρόνο. Στην ελληνική μυθολογία ο Χρόνος έχει φτερούγες στην πλάτη, αφού δεν σταματά ποτέ την κίνησή του.

Ο Αριστοτέλης και οι Στωικοί τον θεωρούν κατεξοχήν κυκλικό, τονίζοντας την περιοδικότητα και την επανεμφάνιση των φαινομένων. Αντίθετα, η πλατωνική θέση είναι ότι το ανώτερο, το θεϊκό, είναι απαγκιστρωμένο από τον χρόνο. Η κυκλική κίνηση στον αρχαϊκό κόσμο απεικονίζεται κυρίως στους μύθους για τη σελήνη. Το φεγγάρι "γεμίζει" και μετά χάνεται για τρεις μέρες. "Την Τρίτη ημέρα ανασταίνεται", για να επαναλάβει τον κύκλο. Στα αρχαία ρωμαϊκά νομίσματα η παραδοσιακή αντίληψη για τον χρόνο παριστάνεται από τα δύο πρόσωπα του "πατρός του χρόνου" θεού Ιανού, συγγενή του Ερμή: παρελθόν, μέλλον. Το παρόν είναι ακαθόριστο. Τι είναι παρόν; Ηταν θεός κάθε αρχής ή έναρξης (μέρας, μήνα, έτους), λεγόταν Matutinus Junonius (Ιανουάριος), ετιμάτο δε την πρώτη ημέρα του πρώτου μήνα.

Στις αγροτικές κοινωνίες η μελέτη του χρόνου με τη μορφή της αστρονομίας υπήρξε ταυτόχρονα η πρώτη επιστήμη, αλλά και η πρώτη μορφή οργανωμένης θρησκείας με την ιερατική καταμέτρηση των ρυθμών (προφητεία, ιερά μαντεία κλπ.). Η ενασχόλιση του ανθρώπου για τον χρόνο είναι υπεύθυνη για μεγαλιθικά μνημεία όπως το Stonehenge, με τα οποία μετρώνται τα ηλιοστάσια και οι ισημερίες. Αργότερα, μάλιστα, οι ηλιακές λατρείες και εορτασμοί αφομοιώνονται στον χριστιανισμό (άγιοι Ιωάννηδες). Στην αρχαιότητα η κίνηση των άστρων ήταν κάτι θεϊκό και απόκρυφο: οι Αζτέκοι πίστευαν ότι ο ήλιος έπρεπε να τρέφεται με το αίμα μιας παλλόμενης καρδιάς, αλλιώς θα εξαφανιζόταν. Την αστρονομική γνώση, τα μυστικά του προσανατολισμού και το ημερολόγιο κατείχαν τότε οι ιερείς-μάγοι, μαζί φυσικά με την εξουσία. Δεν είναι, λοιπόν, παράξενο ότι, οι τρεις άνθρωποι που οδηγήθηκαν στη Βηθλεέμ από το άστρο, θεωρούνταν σοφοί.

Το πεπερασμένο του χρόνου συμβολίζεται συχνά με την κλεψύδρα: η λέξη παράγεται από το "κλέπτω το ύδωρ", γιατί οι πρώτες αιγυπτιακές (και όχι ελληνικές) κλεψύδρες λειτουργούσαν με νερό που έσταζε με κάποιο ρυθμό. Στα αρχαία ελληνικά και ρωμαϊκά δικαστήρια δίνονται κλεψύδρες, δηλαδή χρόνος ομιλίας (μία κλεψύδρα = 20 λεπτά). Οι Ρωμαίοι αποκαλούν τον χαμένο χρόνο aquam perdere, δηλαδή χάσιμο νερού. Στον αριθμό 12 δόθηκε από παλιά ιερή σημασία: εκτός από τον ζωδιακό κύκλο θυμηθείτε τα δωδεκάθεα των Χαλδαίων, Ετρούσκων, Ελλήνων, τους δώδεκα άθλους του Ηρακλή και αργότερα τους δώδεκα μαθητές του Ιησού, καθώς και τις δώδεκα εμφανίσεις μετά την Ανάστασή Του. Ιδιαίτερα ο χριστιανισμός θέσπισε τη γέννηση του Χριστού σαν γεγονός νομοτελειακό, στο οποίο θεμελιώνει τη χρονολόγηση των μετέπειτα γεγονότων (σωτήριον έτος - anno domini).

Μετά τον Μεσαίωνα, ο χρόνος γίνεται βαθμιαία δείκτης της αλλαγής. Η μεσαιωνική αντίληψη για την αλλαγή είναι εσχατολογικά απαισιόδοξη (επερχόμενο τέλος του κόσμου, κλπ.). Στα τέλη του 18ου αιώνα η αλλαγή και ο χρόνος μέσα από τον Διαφωτισμό αποκτούν μια αισιόδοξη προοπτική για το αύριο του κάθε ανθρώπου. Η αντίληψη αυτή υιοθετείται κυρίως από την ελίτ της διανόησης. Ο σκοταδισμός, η μοιρολατρεία και η δεισιδαιμονία του Μεσαίωνα υποχωρούν: οι άνθρωποι ερευνούν, τολμούν να ελπίζουν σε ένα καλύτερο "αύριο". Με το λυκαυγές της Επιστήμης ο χρόνος δουλεύει πλέον για το καλό του ανθρώπου, είναι η ευκαιρία και η προοπτική του για ελευθερία σκέψης, συνείδησης και έκφρασης. Βαθμιαία κυριαρχεί η γραμμική αντίληψη του χρόνου: όλα πάνε μπροστά. Η Θεωρητική Φυσική όμως λέει ότι, οι φυσικοί νόμοι είναι συμμετρικοί και αντιστρεπτοί ως προς τον χρόνο.

Δεν υπάρχει θέμα φοράς. Αναβιώνει εδώ η πλατωνική σκέψη του στατικού χρόνου. Το βέλος του χρόνου (παρελθόν-μέλλον) είναι μια ανθρώπινη επινόηση (η πλάνη που λέγαμε), απαραίτητη μόνο για να εξηγήσει τη διαδικασία της βιολογικής μας γήρανσης. Το μέλλον είναι η πορεία από τις σπάνιες και αυστηρά ιεραρχημένες καταστάσεις τάξης, προς πιθανότερες καταστάσεις αταξίας που προτιμά η φύση: η κατάσταση περισσότερης αποδιοργάνωσης και μεγαλύτερης εντροπίας (α-ταξίας), που τελικά οδηγεί στον θερμικό θάνατο. Η θεωρία αυτή προτείνεται από τον μεγάλο φυσικό Boltzmann και συναντά μεγάλες αντιδράσεις: ο Boltzmann, πρωτοπόρος εξερευνητής του χρόνου, κατηγορείται ότι προτείνει απλά εξορκιστικά τεχνάσματα κι ότι αδυνατεί να εξηγήσει βασικά ερωτήματα της φύσης. Ένα απόγευμα βρίσκεται κρεμασμένος. Δεν θα είναι η πρώτη φορά που ο χρόνος "εκδικείται" όσους τολμούν να ανασηκώσουν το πέπλο και να "δουν" το πρόσωπό του. Στις αρχές του αιώνα μας, η Σχετικότητα του Einstein χτίζει έναν νέο κόσμο, του "χωροχρόνου".

Ο χρόνος είναι σχετικός και σε διαφορετικά μέρη του σύμπαντος, τρέχει με διαφορετικούς ρυθμούς, καθώς επηρεάζεται από την βαρύτητα. Όταν ταξιδεύεις πολύ γρήγορα, ο χρόνος επιβραδύνεται: γερνάς πιο αργά. Αν ταξιδεύαμε πιο γρήγορα από το φως, θα βλέπαμε πράγματα που συνέβησαν στον παρελθόν. Σήμερα, όταν κοιτάμε από το τηλεσκόπιο έναν μακρινό γαλαξία, τον βλέπουμε όπως ήταν στο παρελθόν, στον "βαθύ" χρόνο. Οι Φυσικοί σήμερα πιστεύουν ότι υπάρχει ουσιαστική διαίρεση ανάμεσα στο κβαντικό βασίλειο (μικρόκοσμος) και στο κλασικό, νευτώνειο βασίλειο (μακρόκοσμος).

Ο Ilya Prigogine μελετώντας συστήματα μακριά από συνθήκες ισορροπίας, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι, η μη αντιστρεπτότητα του χρόνου παίζει εποικοδομητικό ρόλο, δημιουργεί μορφές. Ο κόσμος υφίσταται χρονική οργάνωση. Υπάρχει πάντα βέλος στο χρόνο.

Ο Stephen Hawking ισχυρίζεται μάλιστα ότι, το θερμοδυναμικό βέλος του χρόνου είναι συνυφασμένο με το ψυχολογικό. Συνειδησιακά και πάλι ο χρόνος είναι σχετικός: η σημερινή γραμμική, οριζόντια, καρτεσιανή δυναμική αντίληψη του Δυτικού και Βορειοευρωπαίου (όλα πάνε μπροστά), δύσκολα "δένει" με την κατακόρυφη, στατική και ανθρωποκεντρική όψη του Μεσανατολίτη και του Νοτιοαμερικανού (π.χ. manana).

Ο Ιάπωνας εκτιμάει το "σαμπά" (σκουριά), δηλαδή ό,τι το παλαιό: γι'αυτόν, είναι η γοητεία και η σφραγίδα του Χρόνου. Στην αχρονική μοναστική κοινωνία (π.χ. Αγιον Ορος) συναντάμε τον τρισδιάστατο χρόνο: το παρελθόν είναι πίστη στην παράδοση και στο δόγμα, το παρόν είναι αγάπη και έλλειψη φιλοδοξίας και το μέλλον είναι ελπίδα για ένωση με τον Θεό και σωτηρία. Μήπως, όμως, η διατήρηση του βυζαντινού χρόνου και του παλαιού ημερολογίου οφείλεται σε καλογερίστικο φανατισμό; Μα, στους τόπους εκείνους, τι σημασία έχει αν είναι το έτος 1992 ή το 1002, Δευτέρα ή Παρασκευή; Σχετικά με τις μεταφυσικές προεκτάσεις του χρόνου, ο Καρλ Γιουνγκ λέει ότι, παρόν, παρελθόν και μέλλον είναι ένα πράγμα και σε αυτό αναμιγνύεται και η θέλησή μας.

Ο χρόνος είναι αρχετυπικά συνδεδεμένος με τον μετασχηματισμό και την αθανασία, μέσω του ασυνείδητου. Η αίσθηση της αθανασίας έχει την προέλευσή της σε ένα παράξενο συναίσθημα επέκτασης στον χώρο και στον χρόνο: οι τελετές θεοποίησης που έκαναν οι μυημένοι, μέσα στα πλαίσια των μυστηρίων, ήταν μια προβολή αυτού του ψυχικού φαινομένου. Εχει, επίσης, διατυπωθεί η θεωρία ότι, υπάρχουν παράλληλοι κόσμοι και παράλληλοι χρόνοι που διακλαδώνονται άπειρα. Εμείς ζούμε σε ένα από τα πολλά στρώματα που διατίθενται. Οι στιγμιαίες εμπειρίες "ολίσθησης" στον χρόνο είναι κάποιο μπέρδεμα αυτών των στρωμάτων. Στα όνειρά μας όμως, αυτά τα στρώματα συνδέονται. Ισως έτσι εξηγούνται τα τηλεπαθητικά και τα προφητικά όνειρα. Η πρόβλεψη του τυχαίου ήταν πάντα μεγάλη πρόκληση και ανάγκη για τον άνθρωπο που επιζητεί την βεβαιότητα. Η έρευνα του χρόνου είναι, επομένως, η έρευνα του τυχαίου.

Οι νόμοι της φύσης, ιδιαίτερα στον κβαντικό μικρόκοσμο, διέπονται από το τυχαίο. Εχει τέλος ο χρόνος; Ενώ η ζωή προϋποθέτει την ύπαρξή του, ο θάνατος (που είναι η φυσική συνέπειά του) έρχεται να τερματίσει τον άνισο αγώνα μας με τις ώρες που γλυστράνε. Η ζωή είναι το ασύμμετρο, το πολύπλοκο, που συνέχεια μετασχηματίζεται και αγωνίζεται να επιβιώσει μέσα από μια σπειροειδή εξέλιξη του χρόνου.

Ο θάνατος είναι η κατάσταση πλήρους ισορροπίας, η καταστροφή του σπειροειδούς, η τέλεια συμμετρία, η εξαφάνιση του πολύπλοκου, ο κρυσταλλωμένος χρόνος, το σβήσιμο της μνήμης. Ο φόβος του θανάτου προέρχεται, επομένως, από την προσπάθειά μας να διατηρήσουμε την ατομικότητα, το εγώ-εαυτός που κληρονομήσαμε, το μήλο που κόψαμε από το δένδρο της Εδέμ. Οσο δεν αποβάλλεται το εγώ, ο φόβος του χρόνου και το άγχος του θανάτου σέρνεται πάντα στα όνειρά μας. Το μεταφυσικό στοιχείο έγκειται στο ότι, για να ενωθείς με το κέντρο του παγκόσμιου νού (αυτό που ο Γιουνγκ ονομάζει "συλλογικό υποσυνείδητο"), για να βγεις στον "υπερχρόνο", πρέπει να ξεφύγεις από τις τέσσερεις γνωστές διαστάσεις του χωροχρόνου. Στον πνευματικό κόσμο της αιωνιότητας, στο αιώνιο τώρα που κινούνται οι οραματιστές και επαγγέλλονται οι θρησκείες και τα φιλοσοφικά συστήματα, δεν υπάρχουν τέτοιες πλάνες.

Ο Eckart λέει: "Δεν υπάρχει μεγαλύτερο εμπόδιο για να φθάσουμε στον Θεό, από τον χρόνο". Επομένως, η επιστροφή στην αχρονική Εδέμ απαιτεί συνείδηση καθαρή από τον Χρόνο. Αυτό, βέβαια, μόνο οι μεγάλοι μύστες μπόρεσαν να το πετύχουν. Με τη Σταύρωσή του ο Ιησούς καλεί τον άνθρωπο να γνωρίσει το αιώνιο Τώρα. Νομίζω ότι όλη η πεμπτουσία του θείου δράματος συνοψίζεται στα λόγια του Ιωάννου Χρυσοστόμου: "Ο Αδης, φυσίν, επικράνθη και γαρ ενεκρώθη, ενεπαίχθη, κατηργήθη, καθηρέθη, εδεσμεύθη. Πού σου Θάνατε, το Κέντρον; Πού σου Αδη, το νείκος; Ανέστη Χριστός και συ καταβέβλησαι! Ανέστη Χριστός και πεπτώκασι δαίμονες! Ανέστη Χριστός και Ζωή πολιτεύεται". Είμαστε προσωρινοί: ψάχνουμε για συνταγές αθανασίας, για ταξίδια στην αχρονική Χώρα. Η λύτρωση από τα δεσμά του Χρόνου είναι και η απελευθέρωσή μας από τον Θάνατο. Όλα τα επιτεύγματα, όπως η ποίηση, η γραφή, η φωτογραφία, ο κινηματογράφος, τρόποι για να παραμείνουν ζωντανές οι μνήμες και οι εντυπώσεις, είναι αποτελέσματα του απελευθερωτικού μας αγώνα.

Ο Shakespeare τονίζει την εμπιστοσύνη του στη δύναμη της ποίησής του (σον.55): "Ούτε μαρμάρινα, ούτε επίχρυσα μνημεία βασιλιάδων θα ζήσουν πιο πολύ απ'αυτό τον δυνατό στίχο. Εσύ θα λάμπεις σε τούτα τα γραπτά πιο λαμπρά από ασάρωτη πέτρα λερωμένη από το πέρασμα του χρόνου. Όταν σπάταλος πόλεμος ανατρέψει τα αγάλματα και ανασκάψει το έργο της τεκτονικής, ούτε του Αρη το σπαθί, ούτε η γρήγορη φωτιά του πολέμου θα κάψουν το ζωντανό μνημείο της ανάμνησής σου." Τα χρονικά ταξίδια; Τι δύναμη! Θα γυρνούσαμε πίσω να σβήσουμε τα λάθη.



Ματαιόδοξοι και μωροφιλόδοξοι από τη φύση μας, θα τα εξιχνιάζαμε όλα: η Ιστορία δεν θα ήταν πλέον ένα συνονθύλλευμα από γνώμες και εικασίες: Θα ΞΕΡΑΜΕ: θα φτάναμε στο στάδιο εκείνο που ο Ουέλλς περιγράφει στο "φρικιώδη κόσμο": " Θάρθει ίσως μια μέρα όπου, αυτές οι αναμνήσεις θα ζωντανεύουν τόσο πολύ, σαν να είχαμε βρεθεί εμείς οι ίδιοι εκεί και να είχαμε μοιραστεί τον φόβο και τον τρόμο εκείνων των αρχέγονων ημερών. Θάρθει ίσως μια μέρα όπου, τα μεγάλα τέρατα του παρελθόντος θα ξαναζωντανέψουν στη φαντασία μας, όπου θα ξαναβρεθούμε σε χαμένα περιβάλλοντα, όπου θα τεντώνουμε αληθινά μέλη του σώματος που νομίζαμε ότι ήταν σκέτη σκόνη κι όπου θα ξανανιώσουμε τη θέρμη του ήλιου πριν ένα εκατομμύριο χρόνια".

Όμως, ο άνθρωπος θα κατέρρεε από τη βία, τη φρίκη και την τραγωδία που θα αντίκρυζε: άλλο είναι να φαντάζεσαι τους χριστιανούς στα λιοντάρια του ρωμαϊκού ιππόδρομου, τη σφαγή στην μάχη, τον δημόσιο απαγχονισμό και τα μαρτύρια της Ιεράς Εξέτασης και άλλο να τα βλέπεις. Άλλη πλάνη είναι το μυστικό της αιώνιας νιότης. Στο περίφημο δράμα του Γκαίτε, ο δρ. Γιόχαν Γκερκ Φάουστ, σύμφωνα με τον πανάρχαιο ιουδαϊκό μύθο, ξεπουλά την ψυχή του στον σατανά, που έχει πάρει την μορφή του κυνικού επιστήμονα Μεφιστοφελή, για να αποκτήσει απόκρυφες γνώσεις και πάνω απ'όλα, το ελιξήριο της νεότητας. Ξέρει ότι η άβυσσος του χρόνου είναι ο κοινός τάφος όλων. Αν τον νικήσει, θα είναι κυρίαρχος τεράστιων δυνάμεων. Σύμφωνα με τα λόγια του παραπλανημένου Φάουστ, "στην κόλαση, όλα είναι απολαυστικά".

Εδώ ο χρόνος κυλά νομοτελειακά: φτάνει η δωδεκάτη ώρα της πληρωμής. Ο Φάουστ ζητά άσυλο στη γη και τα άστρα. Βλέπει τον ουρανό κατακόκκινο από το αίμα του Χριστού που κυλά στο στερέωμα. Μια σταγόνα του είναι αρκετή για να σώσει την ψυχή του. Όμως, έχιδνες και φίδια τον σιγοπνίγουν. Δεν τον θέλει κανείς. Καταριέται την αθανασία που τόσο επιθύμησε και μονολογεί: "Τώρα πια, δεν σου απόμεινε παρά μια ώρα ζωής και έπειτα θα καταδικαστείς στην αιώνια τιμωρία. Σταματήστε, αεικίνητες σφαίρες του ουρανού και ο χρόνος μαζί, τα μεσάνυχτα να μην έρθουν ποτέ. Ωραία φύση σήκω και φτιάξε μια αιώνια μέρα". Αλλά, όπως ορίζει ο παλαιός μύθος, όταν σημάνει η δωδεκάτη ώρα, ο Φάουστ τιμωρείται για την απληστία του. Η ανταμοιβή της αμαρτίας είναι ο θάνατος: οι δαίμονες ορμούν και τον ξεσκίζουν. Στο δράμα αυτό φαίνεται όλη η αγωνία μιας μεταβατικής εποχής, μιας ηλικίας του χρόνου όπου κυριαρχεί η γοητεία της επιστήμης που είναι ακόμα, δυστυχώς, απαγορευμένη.

Η γνώση φαίνεται γέννημα μυστικιστικών μελετών και για την απόκτησή της απαιτούνται αλχημείες και μαγγανείες. Η ανάγκη της νίκης πάνω στον αιώνιο και ακαταμάχητο χρόνο είναι πολύ παλαιά. Στον εκπληκτικό πίνακα του Γου "λαίμαργος γέρος", ο Κρόνος τρώει τα παιδιά του, όλους τους θνητούς: γλυτώνει μόνο ο Ζευς, γιατί είναι αθάνατος. Σε μια αιγυπτιακή πυραμίδα γράφεται: "Ο άνθρωπος φοβάται τον χρόνο, ο χρόνος όμως φοβάται τις πυραμίδες." Φτιάχτηκαν για να συμβολίζουν την νίκη του αιώνιου (φαραώ) πάνω στο πρόσκαιρο, το φθαρτό. Τα ηλιακά ρολόγια του 17ου αιώνα σε δημόσιους χώρους γράφουν: "Umbra pro sole loquitur" (η σκιά μιλάει για τον ήλιο) ή SSS δηλαδή Sine Sole Sile (χωρίς ήλιο σιωπώ) ή ακόμα: Mors certa sed hora incerta (ο θάνατος είναι βέβαιος, μόνο η ώρα είναι άγνωστη). Οι Ρωμαίοι συνόψιζαν την κοσμοθεωρία τους στη φράση "Carpe diem" (sieze the day), δηλαδή "χαρείτε το σήμερα". Σήμερα, το σύγχρονο σύμβολο της νίκης πάνω στον χρόνο είναι ίσως το Concorde και η δορυφορική σύνδεση. Όλα τρέχουν.

Ο σύχρονος άνθρωπος διακατέχεται από χρονική ανυπομονησία, γίνεται πιο επιφανειακός και εφήμερος, δεν συγκεντρώνεται. Ο χρόνος του στοχασμού έχει εξατμιστεί και οι περισσότερες αποφάσεις παίρνονται από έμπνευση, αστραπιαία. Τίποτα δεν γλυτώνει από τον κατακερματισμό της ώρας (valuable time), ούτε καν ο έρωτας, που καταντά έτσι ένα χυδαίο όργιο, μια αηδιαστική χρησιμότητα. Ποιος διαβάζει σήμερα σε βάθος ένα βιβλίο; Πόσοι μπορούν να αφιερώσουν κάποιες στιγμές για να ξεκαρδιστούν στα γέλια; Ο αιώνας μας σκοτώνει στο όνομα του (τεχνολογικού) μέλλοντος. Ποιος είναι ο ρόλος της αιωνιότητας; Η αιωνιότητα εργάζεται μέσα στον άνθρωπο για να διώξει τον θρασύτατο καταληψία της συνείδησης που λέγεται "εγώ". Όταν το "εγώ" φύγει, παρουσιάζεται η Αλήθεια που όλοι (υποτίθεται ότι) αναζητούμε. Ταξίδι στην Ιθάκη. Πορεία προς την αυτογνωσία, δοκιμαστής ο χρόνος. Δημιουργώ, χτίζω, αναπλέω τον χρόνο, θέλω να γνωρίσω, δεν είμαι απλός παρατηρητής. Ο χρόνος είναι, λοιπόν, δοκιμαστής συνειδήσεων. Σε όλα τα παραμύθια, θρύλους ή έπη, ο ρόλος του κάθε Μεφίστο είναι να σε παροτρύνει να προτιμάς την εύκολη απάντηση από την δύσκολη ερώτηση.

Οι διάβολοι των μύθων είναι οι δάσκαλοι της αποχαύνωσης. Όμως, ο ίδιος ο Μεφίστο λέει: "Είμαι ένα μέρος από το πνεύμα εκείνο που πάντα θέλει το κακό, αλλά δημιουργεί το καλό". Ο άνθρωπος δημιουργεί στον χρόνο μέσα από τον πόνο και την δοκιμασία. Ο πόνος λειτουργεί σαν υπερβατικός παράγοντας: οι άνθρωποι ξεπερνούν τους εαυτούς τους και βλέπουν τις δυνάμεις τους που, χωρίς τα βάσανα, θα έμεναν άχρηστες στο πέρασμα των αιώνων. Η δυσαρέσκεια είναι το πρώτο βήμα για την πρόοδο. Ανδρέας Κάλβος: "Εγώ τα σκήπτρα στάζοντα αίματος και δακρύων καταπατώ και καίω της δεισιδαιμονίας το βαρύ βάκτρον."

Δεν παίρνω στα σοβαρά τα χρονικά ταξίδια. Οι επιστήμονες μιλούν για κατεψυγμένους αστροναύτες, για χωροχρονικές "σκουληκότρυπες" στο διάστημα και για υπερχορδές. Τι μπέρδεμα! Όμως, το πανάρχαιο όνειρό μας για ένα ταξίδι στον χρόνο δεν έχει να κάνει με τις χολυγουντιανές χρονομηχανές των έργων επιστημονικής φαντασίας: το ψάξιμο στον χρόνο έχει να κάνει με την εμβάθυνση στην ίδια την φύση μας, την κάθοδο στο βάθος της συνείδησής μας. Αναζητώ τις χρονικές αναδιπλώσεις μέσα στο ανθρώπινο μυαλό (ορθός λόγος) και στην καρδιά (συνείδηση). Ο αδυσώπητος γραμμικός χρόνος με γραπώνει από το χέρι και με τραβάει στο ταξίδι της Ζωής. Ταξιδεύοντας, βλέπω ότι το κάθε τι είναι σχετικό, προσωρινό, ότι όλα αλλάζουν, τίποτα δεν είναι στατικό. Εναρμονίζω τον εαυτό μου με την Ζωή. Το άλλο όνομά της είναι "ωρίμανση". Το άλλο όνομα των λαθών μου είναι "πείρα". Οσο δεν χάνω τα ιδανικά μου, όσο διατηρώ τα πιστεύω μου, δεν γερνάω. Στρέφω το πρόσωπό μου, όπως το ηλιοτρόπιο τα φύλλα του, πάντα στο φως. Παγώνω τον χρόνο.

Ο Θερβάντες είπε ότι "ο καιρός έχει διαφορετικό βηματισμό για τους διάφορους ανθρώπους". Παράλληλα, όμως, διαπιστώνω την μηδαμινότητά μου όταν τα βάζω μαζί σου, Χρόνε. Τα όρια της σκέψης μου είναι μικρά. Ενώ ο χώρος είναι σύμβολο δύναμης, εσύ είσαι σύμβολο αδυναμίας και με συνθλίβεις. Ο μεγάλος μας νομπελίστας ποιητής Οδυσσέας Ελύτης σε αποκαλεί "παράφορο γλύπτη" που λαξεύει ανθρώπινα κορμιά, δημιουργεί ρυτίδες στο σώμα, αλλά και στις συνειδήσεις. Σωστά, λοιπόν, σε περιγράφουν σαν τον φρικαλέο σκελετό-θεριστή, με το δρεπάνι και την κλεψύδρα στο χέρι.

"Κακομούτσουνε χρόνε, ταίρι της δύσμορφης νύχτας, γοργέ και αέρινε ταξιδιώτη, μαντατοφόρε αηδιαστικών αναγκών, φαγά της νιότης, σκλάβε στην ψεύτικη απόλαυση, ταπεινή αγρύπνια από θλίψεις, άλογο φορτωμένο με αμαρτήματα, παγίδα της αρετής, συ έθρεψες και συ δολοφόνησες τα πάντα, άκουσέ με λοιπόν άδικε, φευγαλέε Χρόνε! Πάνω σου το κρίμα για τον θάνατό μου" (Shakespeare, Αρπαγή της Λουκρητίας)


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Α.Κλαρκ: "Προέκταση στο μέλλον"
2. Frontier perspectives, 1991
3. TIME: Χρόνος
4. Α.Νάσιουτζικ: "Βιολογία του χρόνου"
5. Servan - Schreiber: Η τέχνη του Χρόνου
6. Α.Ξενάκη: "Και ο άνθρωπος αναζήτησε τον Θεό του"
7. J.Gribbin: "Τα μυστήρια του χρόνου"
8. Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια
9. Περιοδ. "Φυσικός κόσμος"
10. Reanney: "Ο θάνατος του αιώνιου"
11. Ανάλεκτα Ροδοσταυρικά, τ.24-25
12. Readers Digest, 1975
13. Ε.Συρέ: Οι μεγάλοι μύστες
14. Νέα Ακρόπολη: Επιλογή ομιλιών, Γ.Πλάνας
15. Αντρέι Ταρκόφσκι: "Σμιλεύοντας τον χρόνο�", Νεφέλη, 1987
16. Coneney, P: "Το βέλος του χρόνου"
17. Α. Κάλβου: Απαντα, Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Κέρκυρα 1992
18. K.Jung: Τέσσερα αρχέτυπα