Μανία για Χρήμα: μία άτυπη και επικίνδυνη ψυχιατρική διαταραχή

του Γιάννη Βελίκη

Η τάση του Ανθρώπου για δύναμη και ηδονή είναι φυσιολογική. Όλα τα έμβια όντα του ζωικού βασιλείου τείνουν να αποφεύγουν τις καταστάσεις που τους προκαλούν πόνο και προτιμούν εκείνες τις συνθήκες, όπου μπορούν να ασκούν την κυριαρχικότητα τους και να είναι τα πιο δυνατά. Ο Φρόιντ, και ορισμένοι Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι, θεωρούσαν την τάση για την αποφυγή του πόνου ως πολύ σημαντική στη ζωή. Ωστόσο είναι βέβαιο, ότι η δίψα για επίτευξη νίκης και την συνεπακόλουθη επίδειξη δύναμης, είναι πολύ πιο έντονη στους ανθρώπους και στα ανώτερα θηλαστικά, παρά τον όποιο πόνο συνεπάγεται η προετοιμασία γι’ αυτήν.
Σχεδόν σε όλους τους παραδοσιακούς και σύγχρονους πολιτισμούς, οι έφηβοι προετοιμάζονται για την επίτευξη νίκης που θα σηματοδοτήσει το πέρασμα στην ενήλικη ζωή, και η νίκη αυτή μπορεί να αφορά, ανάλογα με το κοινωνικο – πολιτισμικό πλαίσιο, στην ικανότητα για πάλη ή για πόλεμο, στην εισαγωγή σε περιζήτητη σχολή στο Πανεπιστήμιο, στην ελκυστική επαγγελματική αποκατάσταση, στην επιτυχή πραγματοποίηση παράνομης πράξης αν πρόκειται για συμμορία. Οι περισσότεροι άνθρωποι, και ειδικότερα οι άντρες, προετοιμάζονται, παίζουν, και κοπιάζουν για να κερδίσουν στον τζόγο, στο ποδόσφαιρο, στο σκάκι, στο τάβλι, στα ηλεκτρονικά παιχνίδια, στο χρηματιστήριο, στην κοινωνική ιεραρχία, στη φήμη, στην οικονομική δυνατότητα, ή υποστηρίζουν με όλες τους τις προσπάθειες να κερδίσει η αγαπημένη τους ποδοσφαιρική ομάδα και το πολιτικό τους κόμμα.
Όπως έχει καταγραφεί στη νευροφυσιολογία, η νίκη και η συνεπαγόμενη αναβάθμιση του κοινωνικού κύρους, προκαλεί έκκριση πολλών νευροδιαβιβαστών που προκαλούν ευχάριστη αίσθηση στο σώμα όπως η ντοπαμίνη, η σεροτονίνη, οι ενδορφίνες κ.α. Μάλιστα, οι νευροδιαβιβαστές αυτοί πολλές φορές ερεθίζουν περισσότερο το αριστερό εγκεφαλικό ημισφαίριο (για τους δεξιόχειρες), ημισφαίριο που συνδέεται με την επεξεργασία των ευχάριστων ερεθισμάτων. Σε μια φυσιολογική και συνηθισμένη εγκεφαλική λειτουργία, ταυτόχρονα με το αριστερό ημισφαίριο που επεξεργάζεται τις ευχάριστες εμπειρίες λειτουργεί και το δεξιό, αυτό που επεξεργάζεται τα δυσάρεστα συναισθήματα (πένθη, απώλειες, ατυχίες, αδυναμίες), και αυτή η συνλειτουργία τους καταλήγει σε μια ισορροπία στην ποιότητα του τελικού βιώματος (άλλοτε ευχάριστο, άλλοτε δυσάρεστο, άλλοτε ενδιάμεσο).
Σε πιο παθολογικές καταστάσεις, ωστόσο, μπορεί να υπερλειτουργεί το ένα έναντι του άλλου εγκεφαλικού ημισφαιρίου. Στην περίπτωση που υπερλειτουργεί το δεξιό ημισφαίριο έχουμε την τυπική εικόνα της κατάθλιψης (λύπη, ψυχικός πόνος, κλάμα, δυστυχία), στην περίπτωση δε που υπερλειτουργεί το αριστερό ημισφαίριο εμφανίζονται συμπτώματα μανίας (ευφορία, αίσθηση δύναμη, ιδέες μεγαλείου, εγωϊσμός). Και ενώ η σκόπευση στην επιτυχία και στη νίκη, αντί της ήττας και του πόνου, είναι κάτι φυσιολογικό, στις περιπτώσεις που παρατηρούνται υπομανιακές ή μανιακές συμπεριφορές, ή ακόμη χειρότερα μόνιμες μανιακές δομές προσωπικότητας, το άτομο που τις παρουσιάζει αποφεύγει όλες τις πλευρές της ζωής του που μπορεί να προκαλέσουν ήττα ή πόνο. Ζει σε ψευδές εικονικό περιβάλλον μεγαλείου (πιστεύει ότι είναι ο Ναπολέοντας, ο Μέγας Αλέξανδρος ή ο Χίτλερ), ξοδεύει ασύστολα τις οικονομίες του, εμπλέκεται σε επικίνδυνες συμπεριφορές όπως η οδήγηση με υπερβολική ταχύτητα, δημιουργεί εύκολα καυγάδες, αυτοτραυματίζεται (μπορεί να βγάζει τα μαλλιά του), κάνει συχνά χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών και κατάχρηση αλκοόλ, και γενικότερα δυσκολεύεται να ηρεμίσει, να λειτουργεί με αποδοτικό τρόπο στην εργασία και στη ζωή του και να είναι ευτυχισμένο.
Οι παραπάνω περιπτώσεις έχουν, όπως είναι αναμενόμενο, καταγραφεί στη σύγχρονη ψυχιατρική και ψυχολογική παθολογία και για την κάθε κατηγορία προβλέπεται συγκεκριμένη φαρμακευτική, ψυχοθεραπευτική και κοινωνική αντιμετώπιση. Επίσης έχουν δημιουργηθεί ομάδες που βοηθούν άτομα εξαρτημένα από ουσίες (Κέντρα απεξάρτησης), από αλκοόλ (Ανώνυμοι Αλκοολικοί), από τζόγο (Μονάδες Απεξάρτησης από Τυχερά Παιχνίδια), από γενικότερες μανιακές συμπεριφορές, αυτοτραυματισμούς και αδυναμία χαλάρωσης (Κέντρα Ψυχικής Υγείας).
Τα υπομανιακά ή τα μανιακά άτομα χαρακτηρίζονται ως άνθρωποι που υποφέρουν, και αν η ένταση των συμπτωμάτων γίνει αφόρητη τότε χαρακτηρίζονται ως ασθενείς. Η θεραπεία τους είναι δύσκολη, και απαιτεί έμπειρο προσωπικό και μεγάλο χρονικό διάστημα για να υπάρξουν αποτελέσματα. Αν πρόκειται για οργανωμένες προσωπικότητες μανιακού τύπου, η θεραπείες είναι ακόμη πιο δύσκολες, και τα αποτελέσματα ακόμη πιο πενιχρά. Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, από τη στιγμή που το άτομο που υποφέρει κατευθυνθεί από το περιβάλλον του προς τη θεραπεία, ξεκινάει ένας δρόμος που αργά η γρήγορα θα φέρει αποτελέσματα.
Υπάρχει, όμως, μία περίπτωση μανιακής συμπεριφοράς, που δεν χαρακτηρίζεται ως ασθένεια. Το αντίθετο μάλιστα. Επιβραβεύεται από τους περισσότερους στο κοινωνικό σύνολο. Κα αυτό ισχύει σήμερα για τις περισσότερες κοινωνίες στον κόσμο όλο. Κι ας είναι εν δυνάμει από επικίνδυνη ως δολοφονική για ανθρώπους, λαούς, ή την ίδια τη Γη. Η λαχτάρα, και ακόμη καλύτερα, η Μανία για Χρήμα, αποτελεί μία επικίνδυνη ψυχιατρική διαταραχή, που ποτέ δεν χαρακτηρίστηκε, όχι επικίνδυνη αλλά, ούτε καν «διαταραχή».

Μανία για Χρήμα

Όπως προειπώθηκε, η τάση για επιδίωξη της νίκης και της συνεπαγόμενης χαράς, καθώς και η αποφυγή της ήττας και του πόνου είναι κάτι το φυσιολογικό. Από το σημείο αυτό όμως, έως αυτό της άρνησης του πόνου στη ζωή, της ίδιας της πραγματικότητας των επερχόμενων γηρατειών και του θανάτου, της συμπόνιας για όσους απέτυχαν ή ατύχησαν, και την άρνηση της φροντίδας του ευρύτερου περιβάλλοντος μας και της ίδιας της Γης που μας φιλοξενεί η απόσταση είναι μεγάλη.
Κι όμως… Η τάση για «κατακτήσεις» και οι μανιακές συμπεριφορές που οδηγούν ολόκληρες κοινωνικές ομάδες σε πολέμους, οικονομικά εμπάργκο και διώξεις ασθενέστερων πληθυσμών, απαλλοτριώσεις των περιουσιών τους και εκτόπισμα από τα εδάφη τους, υπερεκμετάλλευση των πόρων της Γης και δημιουργία μόνιμων και μη αποκαταστάσιμων καταστροφών μεγάλων οικοσυστημάτων, εκμετάλλευση ασθενών από ιατρικές – φαρμακευτικές εταιρίες, δουλεμπόριο γυναικών και παιδιών για πορνεία και επαιτεία, εμπόριο ανθρώπινων οργάνων, εφαρμογή πυρηνικών προγραμμάτων και μόλυνση ωκεανών και ηπείρων, ουδέποτε χαρακτηριστήκαν ως συμπεριφορές μανιακές, που χρήζουν ψυχιατρικής θεραπείας, ή έστω ότι πραγματοποιούνται από άτομα ψυχολογικά διαταραγμένα. Η επιδίωξη του χρήματος, με όποιο ανθρώπινο, κοινωνικό, ή οικολογικό κόστος είναι αποδεκτή.
Ειδικότερα τα χρόνια μετά την εγκαθίδρυση του χρηματοπιστωτικού συστήματος (μετά το 1970), όπου η ανάπτυξη της κοινωνίας στηρίχθηκε στην κατανάλωση, η έννοια του θανάτου, της ασθένειας και του γήρατος εξαφανίστηκαν από τη δημόσια συζήτηση, και οι αξίες της κοινωνικής συνοχής, της αλληλεγγύης, των ηθικών αξιών, της φιλοτιμίας, της φιλοξενίας και της γενναιοδωρίας εξέπεσαν, η επιδίωξη απόκτησης όλο και περισσότερου πλούτου αναβαθμίστηκε ως ο μόνος στόχος και εξαγιάστηκε.
Οι πλούσιοι άνθρωποι, ανεξάρτητα με ποιο τρόπο απέκτησαν τον πλούτο τους, απολαμβάνουν το κοινωνικό κύρος. Είτε είναι γιατροί που εργάζονται 90 ώρες την εβδομάδα, είτε πορνοστάρ, διεφθαρμένοι πολιτικοί, προαγωγοί, ανήθικοι επιχειρηματίες ή παράνομοι αρχηγοί συμμοριών, ως πλούσιοι είναι αξιοσέβαστοι. Η ψυχιατρική και η κλινική ψυχολογία ουδέποτε ασχολήθηκε, και απ’ ότι φαίνεται ούτε και στο μέλλον θα ασχοληθεί, και αυτοί οι άνθρωποι θεωρούνται και υγιείς και σεβαστοί.
Μία καινούργια και εντυπωσιακά δυναμική ομάδα μανιακών ασθενών, πολύ επικίνδυνων, που επηρεάζει από πολύ κόσμο ως και ολόκληρη την υφήλιο, είναι και οι χρηματιστές της Γουόλ Στριτ. Άνθρωποι με αποδεδειγμένη εγκεφαλική δυσλειτουργία, που αδυνατούν να κατανοήσουν τις συνέπειες των επιλογών τους, καταδικάζουν με ένα «κλικ» του υπολογιστή τους ολόκληρες κοινωνίες στη φτώχεια, στην ασθένεια και στο θάνατο. Παίζουν με τις τιμές του ψωμιού, του νερού, του ρυζιού και άλλων βασικών αγαθών, και αναγκάζουν τεράστιες ομάδες πληθυσμών να μεταναστεύουν, να πολεμούν για ένα πιάτο φαί, να πεθαίνουν αβοήθητοι στο δρόμο. Και για όλη αυτή τη «δουλειά» τους αμείβονται πλουσιοπάροχα. Και οι επιστήμες της ψυχιατρικής και της ψυχολογίας σιωπούν. Τυχαίο;