Αναρτήθηκε από: Βελίκης Ιωάννης, Ψυχολόγος PhD, τηλ. 6932683468
του Sylvie G. Consoli
Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας Παιδιών και Ενηλίκων
Έχω την ανάμνηση ενός βιβλίου κιτρινόασπρου των εκδόσεων "Contes et Légendes" όπου αναγνωρίζουμε πάνω στο εξώφυλλο τον Αχιλλέα να συνομιλεί με τον Πάτροκλο. Παιδί, θαύμαζα αυτό το βιβλίο. Αργότερα στο μάθημα της φιλοσοφίας, μιας και συνέχιζα τη συνέχιση της μελέτης των αρχαίων ελληνικών, θυμάμαι περισσότερο την κινηματογραφική ταινία "Ηλέκτρα", με την Ειρήνη Παπά, παρά τις ταινίες του αναδυόμενου "Νέου Ρεύματος".
Σήμερα, χάρη στη διπλή μου διαδρομή, της ιατρικής και ειδικότερα της δερματολογίας και της ψυχανάλυσης και κυρίως, χάρη σε εσάς τους οργανωτές αυτού του συνεδρίου, ξαναβρίσκω τις πρώτες μου αγάπες. Σας ευχαριστώ.
Στο πρώτο μέρος της παρουσίασης μου, θα εστιάσω κυρίως στο να ξαναθυμίσω τις εργασίες του Didier Anzieu τις σχετικές με το Εγώ-δέρμα σε συνδυασμό με τους ελληνικούς μύθους. Θα διανθίσω αυτές τις εργασίες με ένα κλινικό παράδειγμα, μιάς γυναίκας η οποία υπέφερε από ένα άτυπο έκζεμα.
Στο δεύτερο μέρος, θα αναπτύξω, με βάση την ανάγνωση του μεγάλου ποιήματος του Οβίδιου "Οι μεταμορφώσεις", τους συλλογισμούς που έκανα σχετικά με τους αρρώστους με δερματολογικά.
Πάντοτε και σε όλους τους πολιτισμούς πάνω στο δέρμα κάθε ατόμου εγγράφονται οι ορατές ή αόρατες γραμμές (ίχνη) των δεσμών με τα πρώτα αντικείμενα, της γενεαλογίας, της κοινωνιοπολιτισμικής και θρησκευτικής του καταγωγής, της ταυτότητας του, όπως και οι ποικίλοι τραυματισμοί που σημάδεψαν τη ζωή του στο πέρασμα του χρόνου. Σύμφωνα με τον Didier Anzieu: "στο δέρμα του υποκειμένου τα ευνοϊκά και τα άσχημα σημάδια του πεπρωμένου του".
Επί πλέον, το δέρμα, ζωτικό όργανο, όπως πολλά άλλα, δεν είναι εν τούτοις ένα όργανο όπως όλα τα άλλα. Είναι ορατό, αγγίζεται, στολίζεται (αλλά, επίσης, δέχεται εύκολα επιθέσεις). Το δέρμα είναι συνδεδεμένο με την ομορφιά και τη γοητεία. Είναι ο τόπος της γέννησης, χάρη στις ανταλλαγές χαδιών με το μητρικό πρόσωπο, της τρυφερότητας, του αισθησιασμού, της ευχαρίστησης, της σεξουαλικότητας. Οι αρμονικές ανταλλαγές αγγιγμάτων (συνοδευόμενες μεταξύ άλλων, από τις βλεμματικές ανταλλαγές) επιτρέπουν, επίσης, την ατομικοποίηση του υποκειμένου και την ανάδυση της γλώσσας. Έτσι, λοιπόν, περισσότερο από κάθε άλλο όργανο, το δέρμα παραπέμπει στο σύνολο του υποκειμένου. Ο Didier Anzieu, αναφέρει μάλιστα, ότι "το δέρμα είναι το είδωλο του ατόμου χωρίς το οποίο δεν υπάρχει".
Για του ψυχαναλυτές οι μύθοι, είναι ταυτόχρονα, αναπαραστάσεις της εξωτερικής και της εσωτερικής, της ψυχικής πραγματικότητας των ατόμων και εγκαθιστούν τις αντιστοιχίες ανάμεσα σε αυτές τις δύο πραγματικότητες. Από την εποχή του Σ.Freud
(Οιδίποδας, Νάρκισσος…), στον Francis Pasche (η ασπίδα του Περσέα), δια μέσου του Sandor Ferenczi (το κεφάλι της Μέδουσας), οι ψυχαναλυτές κατέφυγαν κατά αρχή στους ελληνικούς μύθους για να συμβολοποιήσουν τις ατομικές φαντασιώσεις και τις ενδοψυχικές αντιθέσεις.
Αργότερα, το ενδιαφέρον των ψυχαναλυτών στράφηκε στα ψυχικά περιεχόμενα, στις φαντασιωτικές δομές, οι οποίες προσδιορίζουν το ατομικό ψυχικό πεδίο και ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με τη γέννηση τους και τις αδυναμίες τους. Στους κόλπους της ψυχαναλυτικής θεωρίας, όπως φυσικά και σε πολυάριθμους άλλους τομείς, δημιουργήθηκε τελικά ένας μεταφορικός δεσμός ανάμεσα στο πραγματικό δέρμα, όριο του σώματος, σύνορο ανάμεσα στο έξω και στο μέσα του ατόμου και στις φαντασιωτικές δομές, οι οποίες ορίζουν το ατομικό ψυχικό πεδίο. Η Sophie de Mijolla-Mellor και ο Alain de Mijolla, έχουν εξ άλλου γράψει: "μετά τη δεκαετία του 1950 έχουμε περάσει σε μια ψυχανάλυση περισσότερο δερματική".
Είναι μέσα σε αυτό το κίνημα της θεωρητικής επεξεργασίας της ψυχανάλυσης, που βρέθηκε ο Didier Anzieu ώστε να μπορέσει να θεωρητικοποιήσει τις δύσκολες και πολύπλοκες ψυχαναλυτικές του εμπειρίες με τους λεγόμενους οριακούς ασθενείς και να καθιερώσει τον όρο Εγώ-δέρμα. Σας υπενθυμίζω, ότι το Εγώ-δέρμα περιγράφει μια "φαντασιακή πραγματικότητα", μια συμβολική παράσταση την οποία το Εγώ του παιδιού χρησιμοποιεί στη διάρκεια των πρώιμων φάσεων ανάπτυξης για να αναπαρασταθεί το ίδιο ως Εγώ, το οποίο εμπεριέχει τα ψυχικά περιεχόμενα, με αφετηρία την εμπειρία που αποκομίζει από τη σχέση του με την επιφάνεια του σώματος του.
Το παιδί, λοιπόν, είναι, περιτυλιγμένο από τις μητρικές φροντίδες. Μέσα σε αυτό το αυθεντικό "δέρμα με δέρμα, σώμα με σώμα" με τη μητέρα, σχηματίζεται μια ενδιάμεση φάση, η οποία σκιαγραφείται από τη φαντασίωση ενός κοινού δέρματος της μητέρας και του παιδιού, ικανού να προστατεύει από τις εξάρσεις των ερεθισμών: από τη μια μεριά η μητέρα (θα λέγαμε η εξωτερική στρώση του Εγώ-δέρμα), από την άλλη πλευρά το παιδί (θα λέγαμε η εσωτερική στρώση του Εγώ-δέρμα). Ωστόσο, όμως, μια σταδιακή απόσταση ανάμεσα στις δυο στρώσεις αυτού του δέρματος, είναι απαραίτητη· είναι ακριβώς τότε όπου διαδραματίζονται οι φαντασιώσεις του ξεριζωμένου και του κακοποιημένου δέρματος. Το ξεπέρασμα όλων αυτών των φαντασιώσεων του ξεριζωμένου δέρματος, επιτρέπει στο παιδί να κατακτήσει ένα Εγώ-δέρμα, το οποίο θα είναι το δικό του. Έτσι, σύμφωνα με τον D. Anzieu, όπως ακριβώς το δέρμα εμπερικλείει όλο το σώμα, το Εγώ-δέρμα εμπερικλείει όλον τον ψυχικό μηχανισμό.
Πάνω σε αυτό το κατ’ αρχή κοινό δέρμα εγγράφονται δύο ειδών συναλλαγές αγγιγμάτων:
-οι ερεθιστικές, εξ αιτίας των άφθονων σωματικών φροντίδων λιβιδινοποιημένων στο έπακρο, οι οποίες οδηγούν σε ένα ψυχικό περιτύλιγμα ερεθισμάτων και πόνου μαζί και συνθέτουν την οικονομική και τοπογραφική βάση του μαζοχισμού.
-οι σημαίνουσες, εξ αιτίας των σωματικών φροντίδων που ικανοποιούν τις σωματικές και τις ψυχικές ανάγκες του παιδιού και ερμηνεύονται, από το τελευταίο, ως οι κατάλληλες σχετικά με τις ανάγκες του. Έτσι, δημιουργείται ένα ψυχικό κάλυμμα του καλώς-είναι, το οποίο εγγυάται αρκετά ικανοποιητικά τον ρόλο του αντί-ερεθιστικού και της ναρκισσιστικής ασφάλειας.
Μέσα στους ελληνικούς μύθους, θέτοντας σε πρώτο πλάνο ένα δέρμα το οποίο χαρακτηρίζουμε νεκρό ή κατεστραμμένο και το οποίο έτσι, αλλάζει τη μοίρα του ατόμου, ο D. Anzieu διέκρινε τον σχηματισμό των ατομικών φαντασιώσεων συνειδητών και ασυνειδήτων, οι οποίες αναπαριστούν τα διαφορετικά ριζικά του Εγώ-δέρμα.
Έτσι, διέκρινε στους ελληνικούς μύθους:
-το γδαρμένο δέρμα
-το νεκρωμένο δέρμα
-το δέρμα ασπίδα
-το δέρμα φονιάς
Το γδαρμένο δέρμα.
Ο σάτυρος Μαρσίας παίχτης αυλού, προκάλεσε τον Απόλλωνα, που έπαιζε λύρα. Διοργανώθηκε ένας αγώνας, έτσι ώστε να ξεκαθαριστεί, ποιος από τους δύο, ο σάτυρος ή ο θεός παίζει την ωραιότερη μουσική. Ο Απόλλων, όχι χωρίς κόπο αναδείχθηκε νικητής και επέβαλε στον ηττημένο την ακόλουθη ποινή: ο Μαρσίας γδάρδηκε ζωντανός και κρεμάστηκε ανάποδα με το κεφάλι κάτω, από έναν πεύκο. Σύμφωνα με τον D. Anzieu, αυτή η ποινή είναι η αναπαράσταση της ασυνείδητης φαντασίωσης του διαστροφικού μαζοχιστή: πρόκειται για εκείνον που γδάρθηκε ζωντανός. Αυτή η ασυνείδητη φαντασίωση συγκρίνεται με την αντίστοιχη, τη συνειδητή, των ασθενών του, που έχουν συγχωνευτική σχέση με τη μητέρα τους. Σαν ο αποχωρισμός από τη μητέρα να συμβολίζεται με το ξερίζωμα του δέρματος. Ο D. Anzieu σκέφτεται ότι αυτή η φαντασιωτική αναπαράσταση έχει της ρίζες της μέσα σε στοιχεία της πραγματικότητας. Παράδειγμα, όταν ένα παιδί έχει μια πληγή, η γάζα κολλάει στο δέρμα και είναι, συχνά, η μητέρα ή το υποκατάστατό της, η οποία ξεκολλώντας τη γάζα, τραβάει και κομμάτια της επιδερμίδας: εκείνη η οποία προσφέρει σωματικές και συχνά δερματικές φροντίδες, είναι επίσης, η ίδια η οποία ξεριζώνει το δέρμα.
Το νεκρωμένο δέρμα.
Το δέρμα του Οιδίποδα και του Αχιλλέα νεκρώθηκε λίγο διάστημα μετά τη γέννηση τους, προδικάζοντας έτσι ένα δυστυχισμένο μέλλον, από το οποίο μόνο για λίγο καιρό μπόρεσαν να διαφύγουν. Ακριβώς το ίδιο, μια ελιά στο δέρμα ενός νεογέννητου, η οποία ακολουθείται στην εξέλιξη από άλλες, προδικάζει ένα μέλλον στιγματισμένο από την ασθένεια του Recklinghausen ή της φυματίωσης των νευρώνων, ασθένεια από την οποία έπασχε ο John Merrick, ο Άνθρωπος Ελέφαντας της ταινίας του David Lynch.
Θυμόμαστε ότι οι αστράγαλοι του Οιδίποδα τρυπήθηκαν με ένα ξύλο, έτσι ώστε να μεταφερθεί βρέφος ακόμη, ως κατσίκι, μέσα στο δάσος για να πεθάνει αποφεύγοντας με αυτόν τον τρόπο να κάνει κακό στους γονείς του. Σε ότι αφορά στον Αχιλλέα, σώθηκε από τον πατέρα του, έναν θνητό, από τη φωτιά που είχε ανάψει η μητέρα του, η θεά Θέτις, για να τον σώσει από ένα άσχημο ριζικό (αλλά με τίμημα το κάψιμο της φτέρνας του). Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή η μητέρα του Αχιλλέα για να δώσει στο παιδί της ένα ανίκητο δέρμα τον βύθισε μέσα στα νερά της Στύγας κρατώντας τον από τη δεξιά φτέρνα. Έτσι, ήταν η φτέρνα που έμεινε το αδύνατο σημείο του ήρωα. Σχετικά με αυτή την τελευταία εκδοχή ο D. Anzieu επισημαίνει, όπως στην κλινική, πόσο μια υπερβολική μητρική αγάπη για τον γιο μπορεί να αποβεί μοιραία ενώ αρχική επιδίωξη είναι το καλό του γιου.
Το δέρμα ασπίδα.
Ο Κρόνος σύμφωνα με ένα χρησμό, ο οποίος προέβλεπε ότι θα θανατωνόταν από ένα από τα παιδιά του, τα καταβρόχθισε όλα. Ο τελευταίος γιος ο Δίας, σώθηκε χάρις σε μια πονηριά της μητέρας του Ρέας: έδωσε στον Κρόνο να φαει μια πέτρα περιτυλιγμένη σε προβιά.
Καταφεύγοντας στην Κρήτη ο Δίας τράφηκε από το γάλα της κατσίκας Αμάλθειας. Μετά το θάνατό της ντύθηκε το δέρμα της ως πανοπλία (είναι ο Αιγίοχος) γεγονός που του επέτρεψε να κατακτήσει την πρώτη του νίκη στον πόλεμο απέναντι στους Τιτάνες. Έτσι, η Αμάλθεια δεν έδωσε μόνο το γάλα της στον Δία, αλλά επίσης, το ωφέλιμο δέρμα της, εξασφαλίζοντας καλά τον ρόλο του αντί-ερεθιστικού και της ναρκισσιστικής ασφάλειας και έτσι, τον βοήθησε ως καλή μητέρα να ξεπεράσει τους κινδύνους της ζωής.
Το φονικό δέρμα.
Πρόκειται πολύ συχνά για το δέρμα το οποίο προσφέρεται από μια ζηλιάρα γυναίκα στον άπιστο άνδρα της ή σε εκείνον που δείχνει τάσεις απιστίας.
Ο κένταυρος Νέσσος πριν πεθάνει σκοτωμένος από τον Ηρακλή με ένα δηλητηριώδες βέλος, διαποτισμένο από το δηλητήριο της Λερναίας Ύδρας, εμπιστεύεται στη Δηιάνειρα, τη γυναίκα του Ηρακλή, ένα ερωτικό φίλτρο, το οποίο υποστηρίζει ότι επιφέρει τον αιώνιο έρωτα. Πρόκειται για τον χιτώνα του, ο οποίος είχε βυθιστεί μέσα στο αίμα του και στο σπέρμα του. Όταν ο Ηρακλής βρίσκει μια ερωμένη, η Δηιάνειρα, χωρίς να υποψιαστεί τον κίνδυνο, δίνει στον άντρα της να φορέσει αυτόν τον χιτώνα, που είναι εμποτισμένος από το δηλητήριο της Λερναίας Ύδρας. Αυτός ο χιτώνας θα κολλήσει στο δέρμα του Ηρακλή και θα τον περισφίξει. Προσπαθώντας εκείνος να τον βγάλει από πάνω του, θα ξεριζώσει το δέρμα και τους μύες του και θα καταλήξει να εύχεται να πεθάνει.
Η Μήδεια, η μάγισσα, φτάνει μέχρι να κοροϊδέψει τον πατέρα της, τον βασιλεία της Κολχίδας ώστε να βοηθήσει τον άντρα που αγαπάει, τον Ιάσονα, να αποκτήσει το Χρυσόμαλλο δέρας. Αυτό το πολύτιμο δέρμα ανήκε σε ένα φτερωτό κριάρι που το είχε στείλει ο Δίας για να σώσει τα δύο παιδιά του βασιλιά της Βοιωτίας τα οποία ήταν έτοιμα να θυσιαστούν. Ένα από αυτά τα παιδιά χάρισε στη συνέχεια αυτή την προβιά στο βασιλιά της Κολχίδας, ο οποίος τη φυλούσε μέσα σε ένα δάσος ως ιερό δέρμα-κειμήλιο. Όταν όμως ο Ιάσονας απομακρύνθηκε από τη Μήδεια και επιθύμησε μια άλλη γυναίκα, περισσότερο όμορφη, η Μήδεια βύθισε ένα από τα φορέματα της και τα κοσμήματά της μέσα στο δηλητήριο και τα πρόσφερε στη Γλαύκη, την αντίζηλό της, κόρη του βασιλιά της Κορίνθου. Όταν η Γλαύκη φόρεσε τα δώρα της, την κατέφαγε η φωτιά η οποία στη συνέχεια κατέφαγε και τον πατέρα της, που έτρεξε στη βοήθειά της και όλο το παλάτι.
Αυτοί οι ελληνικοί μύθοι αναδεικνύουν με ένα πολύ ιδιαίτερο τρόπο τις καταστροφές που προκαλούνται από τις φωτιές του πάθους και εικονογραφούν πολύ καλά τις γαλλικές γλωσσικές εκφράσεις, όπως: "καίγομαι από έρωτα" ή "έχω τον άλλον μέσα στο δέρμα μου (μέσα μου)".
Όλα αυτά τα δέρματα, μεταμορφωμένα, ξεσκισμένα ή προσφερόμενα, καταγράφουν ένα ευχάριστο ή δυσάρεστο μέλλον. Σύμφωνα με τον D. Anzieu όλα είναι παραλλαγές του μητρικού δέρματος. Εάν η μητέρα δεν δέχεται τον αποχωρισμό το σιωπηλό της μήνυμα είναι: "μείνε κολλημένος σε μένα, μην ζεις τη ζωή σου έξω από τη δική μου, διαφορετικά θα είσαι πάντα ένα ζωντανό ρετάλι". Εάν, αντιθέτως, η μητέρα δέχεται τον αποχωρισμό, είναι σύμφωνη να προσφέρει στο παιδί της το κοινό δέρμα των πρώτων φροντίδων: "απογυμνώνομαι, σου δίνω το δέρμα μου ως ασπίδα και ως εφόδιο για να ζήσεις τη ζωής σου".
Αυτοί οι ελληνικοί μύθοι φέρουν συνεπώς στο προσκήνιο ασυνείδητες συγκρούσεις, αρχαϊκές και καταστροφικές, οι οποίες αφορούν σε κάθε χωρική οντότητα της οποίας το νεογέννητο Εγώ δημιουργείται σύμφωνα με το μοντέλο του δέρματος. Οι συγκεκριμένες επιθέσεις αφήνουν πολύ πρώιμα σημάδια ώστε να κατορθώσουν να συμβολοποιηθούν. Ο ρόλος του ψυχαναλυτή, λοιπόν, είναι να επιτρέψει στο υποκείμενο να κατασκευάσει το προσωπικό του Εγώ-δέρμα.
Στην κινηματογραφική ταινία του Mankiewicz "Ξαφνικά πέρυσι το καλοκαίρι", ο T.Williams διηγείται την ιστορία του Σεμπάστιαν, ενός ομοφυλόφιλου νεαρού, ο οποίος ντυνόταν πάντοτε στα λευκά και τον οποίο δεν μπορούσε να αποχωριστεί η τρελή μητέρα του. Ο Σεμπάστιαν θα πεθάνει γδαρμένος ζωντανός και λιθοβολημένος, τα μέλη του θα αποκοπούν και θα φαγωθούν από αφηνιασμένους και πεινασμένους ανθρώπους. Η μητέρα του Σεμπάστιαν θα ντυθεί επίσης στα λευκά, σαν να φοράει το δέρμα του γιου της. Αυτό το μοιρασμένο λευκό αναπαριστά τη λευκότητα που συνδέεται με την αγνότητα του χαμένου παιδικού παραδείσου; Τη λευκότητα του μητρικού δέρματος; Εκείνη του παιδιού; Ή μήπως μάλλον αυτή η απουσία χρώματος αναπαριστά τη διαπερατότητα, την απουσία του σωματικού και του ψυχικού αγκαλιάσματος, τόσο στη μητέρα, όσο και στο γιο…
Ο M. Sοulė σε ένα σημαντικό του άρθρο με τίτλο: "Η μητέρα που πλέκει επαρκώς" εκφράζει μια προσωπική άποψη σχετικά με τις θεωρητικές σκέψεις του D. Anzieu. Αναφέρει, λοιπόν, ότι το δέρμα του μάλλινου πλεκτού, από τη μητέρα, ανακατεμένο με ονειροπολήσεις και με λόγια συνθέτει ένα μέρος του Εγώ-δέρμα του παιδιού, ένα μέρος το οποίο έφτιαξε η ίδια η μητέρα… Ωστόσο, όμως, όπως το υποδεικνύει, επίσης με έναν πολύ ζωντανό τρόπο, στην εφηβεία "το πλεκτό, πλεγμένο από τη μητέρα" παραπετιέται (με διάφορες δικαιολογίες, όπως το περίφημο "με τρωει"). Εναπόκειται, λοιπόν στον έφηβο να τραβήξει από πάνω του αυτό το δέρμα της μητρικής προέλευσης, ιδιαίτερα φορτισμένο με συναισθήματα, ώστε να αποκτήσει μια απόσταση από τη μητέρα του, στην περίοδο της αφύπνισης των οιδιπόδειων συναισθημάτων.
Η Αυγή, είναι μια νέα γυναίκα 27 χρόνων. Ουσιαστικά όμως πρόκειται για ένα μικρό, φτωχό πράγμα, απροσδιόριστου φύλου, που κάθεται ζαρωμένο στην πολυθρόνα, απέναντι από τη δική μου. Είναι καλυμμένη από ένα έκζεμα, το οποίο ξύνει αδιάκοπα, μέρα και νύχτα και πνιγμένη στο άγχος.
Η ζωή της δεν είναι τίποτα άλλο, παρά μόνο πόνος. Είναι αφοσιωμένη στις δυο μικρότερες αδελφές της, οι οποίες έχουν καταγγείλει τον θείο τους, αδελφό του πατέρα τους για σεξουαλική παραβίαση. Η Αυγή, έχει μόλις απολυθεί από μια δουλειά που της άρεσε και η οποία μπορούσε να είναι επικερδής για την ίδια. Παρορμητικά και χωρίς φραγμό σπρώχνεται να δημιουργεί διαρκώς συμβιωτικές σχέσεις με άντρες οι οποίοι της φέρονται βίαια Ταυτόχρονα, ονειρεύεται τον εαυτό της όμορφο, χωρίς έκζεμα, μέσα σε ένα φέρετρο ή σε μια σαρκοφάγο. Όμορφη με ένα υγιές δέρμα, αλλά ωστόσο, σκεπασμένη από το καπάκι ενός φέρετρου ή μιάς σαρκοφάγου, όμορφη, αλλά όμως μόνη ή νεκρή.
Στη διάρκεια της αναλυτικής ψυχοθεραπείας πρόσωπο με πρόσωπο με ρυθμό μια συνεδρία την εβδομάδα, η Αυγή, αναπολεί μια ελεύθερη παιδική ηλικία, στην Αφρική, μεγαλωμένη μέσα σε μια οικογένεια γάλλων μεταναστών, αστών, διανοούμενων και προτεσταντών,. Τελικά με αφορμή το κλίμα και τα αφρικάνικά ήθη, όλα ανακατεύτηκαν, τα παιδιά και οι ενήλικες, οι γυναίκες με τους άντρες, τριγυρίζοντας γυμνοί μέσα στα μεγάλα κοινά δωμάτια… Η Αυγή, περιγράφει, επίσης, μια απρόβλεπτη και διεγερτική, μητέρα, η οποία δεν αποχωριζόταν ποτέ την πρωτότοκη κόρη της, ένα πατέρα ντυμένο με ένα κομμάτι ύφασμα, που τίποτα δεν έκρυβε και περιστατικά όπου συνέβαιναν ταπεινωτικές σωματικές τιμωρίες. Στο όνομα της απελευθέρωσης, επικρατούσε η βασιλεία της παράβασης.
Η Αυγή, συνειδητοποιεί, σιγά-σιγά, "την απουσία ορίων μέσα στην οικογένεια", σύμφωνα με την έκφραση της και εκφράζει, μέσα στην ίδια φράση, την επιθυμία να αποκτήσει μια ήσυχη μητέρα και ένα ήσυχο και φυσιολογικό περιβάλλον. Επισημαίνουμε, ότι αυτή "η απουσία ορίων" παραπέμπει, ταυτόχρονα, τόσο στην οιδιπόδεια προβληματική, όσο και στην αντίστοιχη του αρχαϊκού δεσμού με τη μητέρα και επίσης, στη δομή του Εγώ-δέρμα. Ακριβώς για αυτό ο ψυχαναλυτής που ασχολείται ψυχαναλυτικά με παρόμοιους ασθενείς χρειάζεται να λαμβάνει υπ’ όψη του και τις δυο προβληματικές.
Αργότερα και με την πάροδο της ψυχαναλυτικής θεραπείας, η Αυγή μετατρέπεται σε μια περισσότερο γοητευτική νέα γυναίκα. Χαίρεται να έρχεται να με βλέπει. Οι κρίσεις της φαγούρας αραιώνουν και το έκζεμα εξαφανίζεται. Όμως, ξαφνικά, αυξάνεται ιδιαίτερα το άγχος. Η Αυγή ονειρεύεται τη μητέρα της να εισβάλλει βίαια στο δωμάτιο της και ενώ είναι ντυμένη με ένα διαφανές εσώρουχο. Φωνάζει στη μητέρα της "μη με αγγίζεις". Κοινοποιώ στην Αυγή, την υπόθεση, ότι, οποιοδήποτε πλησίασμα με την μητέρα της, όπως και μαζί μου, ακόμη και εάν είναι επιθυμητό, είναι ιδιαίτερα διεγερτικό για εκείνη, η οποία αισθάνεται να απειλείται από τη συγχώνευση και την παραβίαση, σαν εκείνη και εγώ να μη διαθέτουμε η καθεμιά μας ξεχωριστά σταθερά και στέρεα όρια.
Σήμερα, η Αυγή διαθέτει ένα όμορφο πρόσωπο, το οποίο το μακιγιάρει μερικές φορές και ένα ψυχικό δέρμα ικανό να συγκρατεί τις πιο διεγερτικές σκέψεις και συναισθήματα της. Δεν είναι πλέον υποχρεωμένη να παίζει, το ρόλο του μικρού, φτωχού, πονεμένου πράγματος, μαζί μου και με τους άλλους, και είναι μάλλον γοητευτική. Θα απομακρυνθεί από κοντά μου για να ζήσει τη ζωής της. Θα έχει, ίσως, λίγο από το δέρμα μου ανακατεμένο με το δικό της και λίγο από το δέρμα της ανακατεμένο με το δικό μου
Το μεγάλο ποίημα του Οβίδιου "Οι Μεταμορφώσεις" δείχνει, ότι οι θεοί και οι άνθρωποι συγκατοικούν ανάμεσα στην γη και στον ουρανό μέσα σε έναν πρωτόγονο κόσμο. Τα πάθη, είναι αχαλίνωτα, ο έρωτας και το μίσος αντιμάχονται μεταξύ τους, η προδοσία βασιλεύει.
Οι θεοί και οι σάτυροι παρασυρμένοι από τις επιθυμίες τους για τις νύμφες ή τις θνητές, είναι έτοιμοι για όλα, συμπεριλαμβανομένου να μεταμορφωθούν σε ζώο ή σε άνθρωπο, ώστε να ικανοποιήσουν τους ένοχους έρωτές τους. Οι θεές, οι μάγισσες, είναι επίσης όμορφες, γοητευτικές, αλλά και ζηλιάρες, ικανές να μεταμορφώσουν τις αντιπάλους τους· φόνισσες χωρίς ενδοιασμούς. Εάν πρόκειται να αποφευχθεί ο θάνατος, αυτό, συμβαίνει, συχνά, με τίμημα μια μεταμόρφωση, το σπανιότερο βασανιστική και το συχνότερο τρομακτική και τερατώδη. Πρόκειται για την απαγορευμένη επιθυμία, η οποία είναι η αιτία των μεταμορφώσεων. Κάποιος ήρωας μεταμορφώνεται σε βράχο, κάποια νύμφη σε φυτό, κάποιος θεός σε ζώο. Έτσι, αναφέρονται όλες οι μορφές ζωής, φυτικές, υδάτινες, ζωικές, ανθρώπινες.
Στο τέλος αυτού του ποιήματος, ο αναγνώστης, έχει την αίσθηση ότι μεταφέρθηκε μέσα σε έναν τρελό ανεμοστρόβιλο, όπου όλα μπορούν να συμβούν, τίποτα δεν είναι εξασφαλισμένο, καμία μορφή δεν είναι σταθερή, τίποτα δεν συγκρατείτε. Εν ολίγοις, ο αναγνώστης του συγκεκριμένου ποιήματος, οδηγήθηκε μέσα σε ένα κόσμο, όπου η ταυτότητα είναι ιδιαίτερα εύθραυστη, απειλημένη, τόσο από το εξωτερικό (για παράδειγμα, από τις τυχαίες δυσάρεστες συναντήσεις), όσο και από το εσωτερικό (το αυξανόμενο πάθος το οποίο μπορεί να ανατρέψει την ταυτότητα ανά πάσα στιγμή).
Το βλέμμα, που αγκαλιάζει την επιθυμία, σε μια τυχαία δυσάρεστη συνάντηση, είναι η συχνότερη αιτία που προκαλεί τις μεταμορφώσεις.
"Ο Φοίβος είδε τη Δάφνη, επιθυμεί να ενωθεί ερωτικά μαζί της {…}. Βλέπει τα λαμπερά σαν άστρα μάτια της· βλέπει το μικρό της στόμα {…}· θαυμάζει τα δάχτυλά της, τα χέρια της, τους καρπούς των χεριών της και τα γυμνά και ακόμη περισσότερο τα ημίγυμνα μπράτσα της· εκείνο που είναι κρυμμένο το φαντάζεται ακόμη πιο τέλειο".
Οι μεταμορφώσεις, συχνά, αφορούν σε ένα μέρος του σώματος ιδιαίτερα επενδεδυμένο συναισθηματικά από το υποκείμενο. Παράδειγμα η Μέδουσα, η οποία ήταν φημισμένη για την ομορφιά της και κυρίως για τη θαυμάσια κόμη της. Ατιμάστηκε, από τον κυρίαρχο των θαλασσών, (Ποσειδώνα),μέσα σε έναν ναό αφιερωμένο στη θεά Αθηνά. Εκείνη, για τιμωρία, μετέτρεψε τα μαλλιά της σε φίδια.
Σε κάθε περίπτωση, πιο συχνά, η μεταμόρφωση εμφανίζεται πρώτα πάνω στο δέρμα και πάνω στα εμφανή μέρη του σώματος (όπως τα νύχια και τα μαλλιά): το σώμα σκεπάζεται με λέπια, με μαύρα στίγματα, με τρίχωμα, τα νύχια μετατρέπονται σε γαμψά νύχια, τα μαλλιά σε κλαδιά…
Ορισμένοι, με την μεταμόρφωση μετατρέπονται σε αυτό που πραγματικά είναι κατά βάθος· αυτό βέβαια δεν αφορά όλους, η μεταμόρφωση, είναι επιλεκτική. Το περιέχων, η μορφή του ατόμου, μπορεί να αναδείξει, σε όλων τα μάτια το κρυμμένο περιεχόμενο. Αντίθετα, το περιεχόμενο μπορεί να παραμείνει το ίδιο, ενώ θα έχει αλλάξει το περιέχων, η μορφή.
Ο Ποσειδώνας αποπλάνησε την Ιώ. Ωστόσο η Ήρα παρακολουθεί. Μη βρίσκοντας τον σύζυγό της στον ουρανό, κοιτάζει στη γη λέγοντας: "ή κάνω λάθος ή για μια ακόμη φορά έχω προσβληθεί". Ο Ποσειδώνας για να προστατέψει την Ιώ, από τον θυμό της γυναίκας του την μεταμορφώνει σε μια προβατίνα λαμπρής λευκότητας (όπως ήταν το δέρμα της Ιούς). Ο Οβίδιος γράφει: "Ακόμη και έτσι, είναι όμορφη. Η κόρη του Κρόνου (Ήρα), παρόλο τον θυμό της, θαυμάζει την τελειότητα της μορφής της".
Ο Λυκάωνας, ένας σκληρός άνθρωπος, μεταμορφώθηκε από τον Ποσειδώνα σε λύκο: "μεταμορφωμένος σε λύκο, διατηρεί ακόμη τα ενδύματα της παλιάς του μορφής. Έχει πάντα το γκρι τρίχωμα, τον ίδιο άγριο αέρα, τα ίδια διάπυρα μάτια, έχει πάντα τη μορφή της σκληρότητας".
Η Καλλίστω, η οποία μεταμορφώθηκε σε αρκούδα από την Ήρα, όταν θέλησε να συναντήσει τον γιο της Αρκάδα, εμφανίζεται πάντα με τα τρυφερά συναισθήματα, που έδειχνε σε εκείνον, όταν ήταν νύμφη.
Για τον θεραπευτή, ο οποίος εργάζεται με αρρώστους, άνδρες και γυναίκες, που εμφανίζουν δερματικές παθήσεις, οι "μεταμορφώσεις" του Οβίδιου, είναι ιδιαίτερα χρήσιμες. Χρειάζεται, μήπως, να υπενθυμίσουμε, ότι το άρρωστο δέρμα μπορεί να καταστεί, σύμφωνα με την ορολογία που χρησιμοποιείται στην κλινική δερματολογία, ξυλώδες, να υποφέρει από λειχήνα, από ιχθίωση (ichtyose) ή από vitiligo; Αναφερόμαστε, επίσης, σε "λεόντιες όψεις" (προκαλούμενες από τη λέπρα) ή σε "λαγόχειλο" στην περίπτωση της σχισμής του ουρανίσκου.
Επιπλέον, αρκετά συχνά οι ασθενείς με αλωπεκίαση σκέφτονται ότι έχει προκληθεί, εξ αιτίας του ότι, ήταν αρκετά υπερήφανοι για τα μαλλιά τους, ότι θα πρέπει να τα στερηθούν.
Τελικά, όλοι οι ασθενείς με δερματολογικές παθήσεις βιώνουν την μετατροπή του δέρματός τους, της εμφάνισης τους, σαν την αποκάλυψη της ζωώδους πλευράς τους, εκείνης της τερατομορφίας ή ακόμη σαν την αποκάλυψη ενός λάθους που ξέφυγε.
Η Κατερίνα, είναι μια ασθενής, που πάσχει από μεγάλο "καλόγηρο" naevus pileux, της δεξιάς πλευράς του προσώπου. Επρόκειτο να πάει στην 1η Γυμνασίου, όταν ο γυμνασιάρχης κάλεσε τους γονείς της για να τους ζητήσει να τοποθετήσουν την κόρη τους σε ένα ειδικό σχολείο, προφασιζόμενος τις σχολικές δυσκολίες που θα συναντούσε αυτό το μικρό κορίτσι, του οποίου όμως η σχολική πρόοδος στο δημοτικό ήταν πάντοτε πολύ καλή. Από εκείνη την εποχή και μετά η Κατερίνα χειρουργήθηκε πολλές φορές. Σήμερα, είναι μια λαμπρή νέα δικηγόρος. Η παραπάνω ανάμνηση εμφανίζεται ξαφνικά και ενώ είχε έρθει να με επισκεφθεί για μία ψωρίαση και χωρίς να έχει ακόμη να προλάβει να μιλήσει για τον καλόγηρο· μου αναφέρει, ότι ο αδελφός , είναι φυσιολογικός. Επαναλαμβάνω τη λέξη "φυσιολογικός»· απαντάει, λοιπόν, πόσο πολύ αισθανόταν, πάντοτε, τερατόμορφη, όχι μόνο εξωτερικά, εξ αιτίας του καλόγηρου, που την παραμόρφωνε, αλλά και μέσα της, ακριβώς γιατί διακατέχονταν από μια σειρά ιδιαίτερα βίαιων συναισθημάτων απέναντι στους άλλους. "Στα μάτια μου, συμπληρώνει, ήμουνα ένα τέρας, τόσο σωματικά, όσο και ψυχικά".
Η Βιολέτα, είναι 26 χρονών και γεννήθηκε με ένα διπλό λαγώχειλο, εγχειρισμένο πολλές φορές. Με συνάντησε, εδώ και ένα χρόνο, μετά από τις συμβουλές του χειρουργού της που της είπε: "Στο εξής εγώ δεν έχω να προσφέρω τίποτα περισσότερο. Πρέπει να συναντήσεις κάποιον άλλον". Είναι μια νέα αδύνατη κοπέλα της οποίας ξεχνάμε εύκολα τα χαρακτηριστικά του προσώπου της, όταν εκφράζεται και όταν, επιτέλους, σηκώσει το κεφάλι της, σπρώξει πίσω τα μαλλιά της και κοιτάξει τον συνομιλητή της. Φυσικά, η Βιολέτα δεν αποφασίζει να κοιτάξει το πρόσωπό της στον καθρέφτη…από φόβο, ίσως, μήπως και δει ένα λαγό… Πράγματι, σκέφτεται, ότι πάντοτε αισθανόταν, ότι η παραμόρφωση της ονομάζονταν και "λαγώχειλο", παρόλο που η μητέρα της ποτέ δεν ανέφερε αυτή την έκφραση. Παιδί ακόμη, πέρασε πολλές ώρες γαντζωμένη στις εγκυκλοπαίδειες, να διαβάζει και να ξαναδιαβάζει του ορισμούς του "λαγώχειλου" και τις σχετικές περιγραφές για τα κουνέλια και τους λαγούς. Η ταυτότητας της συγκροτήθηκε γύρω από την παραμόρφωση της μαζί με την απειλή, ότι θα δει να εμφανίζεται ξαφνικά μπροστά της το συγκεκριμένο ζώο. Η Βιολέτα αναρωτιέται, πως δημιουργείται μια γυναίκα, μια γυναίκα που αρέσει, μια γυναίκα που της αρέσει ο εαυτό της. Ίσως, εξ αιτίας αυτών των σκέψεων, άρχισε να κοιτάζεται μέσα στον καθρέφτη. Τελευταία, το επιχείρησε δύο φορές. Στάθηκε μπροστά στον καθρέφτη, όπως μου το επεσήμανε κοιτάζοντας με χαμογελώντας, στην ίδια απόσταση που παρεμβάλλεται ανάμεσα σε εκείνη και σε εμένα στη διάρκεια των εβδομαδιαίων συναντήσεων μας, πρόσωπο με πρόσωπο. Αυτή η σύντομη επισήμανση της Βιολέτας, μας θυμίζει εκείνο που μας έμαθε ο D. Winnicott, άγγλος παιδίατρος και ψυχαναλυτής, όταν υπογραμμίζει τη σημασία που αποκτά για το βρέφος το καθρέφτισμα του μητρικού και οικογενειακού βλέμματος και προσώπου. Ο Winnicott αναφέρει: "Τι βλέπει το βρέφος όταν γυρίζει το βλέμμα του προς το πρόσωπο της μητέρας του; Κατά γενική ομολογία βλέπει τον εαυτό του. Με άλλα λόγια, η μητέρα κοιτάζει το βρέφος και εκείνο που εκφράζει το πρόσωπο της είναι σε άμεση σχέση με εκείνο που βλέπει".
Το διερρηγμένο, από μια ασθένεια, ή από μια λίγο-πολύ αντιαισθητική παραμόρφωση δέρμα, έχει λοιπόν, όπως το περιγράφει ο Οβίδιος, τη δύναμη, να σκεφτεί κάποιος, να φανταστεί, να θέσει σε εφαρμογή, σε πράξη, το αδιανόητο: όχι μόνο το εσωτερικευμένο και το ενορμητικό, αλλά το ζωώδες, το κτηνώδες, το τερατώδες, που υπάρχει σε κάθε άνθρωπο, το απάνθρωπο…
Έτσι, μέσα στη ιστορία κάθε ανθρώπου, όπως και μέσα στους ελληνικούς μύθους και στο ποίημα του Οβίδιου "οι Μεταμορφώσεις", πρόκειται, χωρίς σταματημό, για την επίκληση του περάσματος από το ένα δέρμα στο άλλο: από το πραγματικό δέρμα που καλύπτει το σώμα στο φανταστικό που καλύπτει το ψυχικό πεδίο, από το υγιές δέρμα στο άρρωστο, από το μητρικό δέρμα σε εκείνο του αυτόνομου ατόμου, από του ψυχαναλυτή στο δέρμα του ασθενούς του.
******
Μετά τον D. Anzieu, μιλήσαμε πολύ για το μητρικό δέρμα, αλλά όμως το δέρμα του πατέρα, πιο άγριο, πιο σκληρό, πως καθορίζει το μέλλον του παιδιού; Πως περνάμε από το πατρικό δέρμα σε εκείνο του αυτόνομου υποκειμένου;
Θυμόμαστε την Αθηνά, που γεννήθηκε πάνοπλη μέσα από το κρανίο του Δία, ντυμένη όπως και εκείνος, με το δέρμα ενός Τιτάνα, πραγματικά θωρακισμένη, κάτι που της επέτρεψε να βοηθήσει τον πατέρα της στον αγώνα του ενάντια στους Τιτάνες.
Ο Άγγελος, όταν έμαθε για την φιλομοφυλία του πατέρα του, πίστεψε ότι ήταν σκεπασμένος από τεράστια λευκά πούπουλα, τα οποία έπρεπε οπωσδήποτε να εξαφανίσει. Προκύπτουν ορισμένα ερωτήματα: "Η σεξουαλικότητα είναι ζωώδης;", "Τι είναι ένας άνδρας;", "Έχει το δικαίωμα ο Άγγελος, να ενδυθεί ένα αρσενικό δέρμα, μιας και ο πατέρας του ήταν ανίκανος να φέρει";
Από την άλλη η Κολομπίνα, τρελαίνεται να τυλίγεται σε ένα παλτό, δώρο του πατέρα της, το οποίο το βρίσκει πολύ πρωτότυπο γιατί σχηματίζει ένα σύνολο από πολύχρωμους ρόμβους. Μια μέρα φτάνει με κλάματα στη συνεδρία…Συνάντησε μια κοπέλα, η οποία φορούσε το ίδιο παλτό με εκείνη. Τι απογοήτευση! Εξ αιτίας αυτού του παλτού θεωρούσε τον εαυτό της μοναδικό…Είναι μετά από εκείνο το γεγονός που άρχισε πραγματικά η αναλυτική της εργασία…αφού αναγνώρισε τη διαταραγμένη σχέση της με τη θετή της μητέρα.
Τελειώνοντας, θα ήθελα να παραθέσω μια πιο προσωπική άποψη.
Στη διάρκεια της ανάγνωσης των "Μεταμορφώσεων", συνάντησα δυο τερατόμορφες γυναίκες με το όνομα "Σκύλλα". Η μια, για τον έρωτα της προς τον Μίνωα, πρόδωσε τον πατέρα της Νίσο. Ενώ ο Νίσος κοιμόταν, η Σκύλλα, του ξερίζωσε μια κόκκινη τρίχα, η οποία κρυβόταν μέσα σε μια πλούσια λευκή κόμη. Αυτή η τρίχα ήταν η εγγύηση της εξουσίας και της ανεξαρτησίας που κατείχε ο Νίσος για την πόλη του. Ο Μίνως οργισμένος δεν δέχτηκε αυτό το δώρο. Η Σκύλλα μεταμορφώθηκε σε πουλί από τον πατέρα της.
Η άλλη Σκύλλα, είναι ένα τέρας της θάλασσας της Σικελίας, από τα πλευρά της οποίας βγαίνουν άγρια σκυλιά και της οποίας το πρόσωπο, είναι εκείνο μιας νέας κοπέλας. Πράγματι, η Σκύλλα υπήρξε μια νέα νύμφη, που την φλέρταρε ένας θεός της θάλασσας, το οποίον εκείνη απαρνήθηκε. Αυτός ο θεός, από πείσμα, ζήτησε από τη μάγισσα Κίρκη να εκδικηθεί. Η Κίρκη μεταμόρφωσε τη νεαρά νύμφη σε ένα θαλάσσιο τέρας, το οποίο καταβρόχθισε, μεταξύ άλλων, τους συντρόφους του Οδυσσέα και εν τέλει το όνομα της πήρε ένας βράχος ιδιαίτερα επικίνδυνος για τους ναυτικούς.
Πως μπορούμε να περάσουμε από αυτές τις Σκύλλες, στον Σίλλα σύντροφο της ζωής μου…δεν γνωρίζω, αλλά όμως, από τότε που διάβασα "τις Μεταμορφώσεις" του Οβίδιου και έχω συναντήσει πολλούς ασθενείς με δερματολογικές παθήσεις, τίποτα πλέον δεν με ξαφνιάζει.
του Sylvie G. Consoli
Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας Παιδιών και Ενηλίκων
Έχω την ανάμνηση ενός βιβλίου κιτρινόασπρου των εκδόσεων "Contes et Légendes" όπου αναγνωρίζουμε πάνω στο εξώφυλλο τον Αχιλλέα να συνομιλεί με τον Πάτροκλο. Παιδί, θαύμαζα αυτό το βιβλίο. Αργότερα στο μάθημα της φιλοσοφίας, μιας και συνέχιζα τη συνέχιση της μελέτης των αρχαίων ελληνικών, θυμάμαι περισσότερο την κινηματογραφική ταινία "Ηλέκτρα", με την Ειρήνη Παπά, παρά τις ταινίες του αναδυόμενου "Νέου Ρεύματος".
Σήμερα, χάρη στη διπλή μου διαδρομή, της ιατρικής και ειδικότερα της δερματολογίας και της ψυχανάλυσης και κυρίως, χάρη σε εσάς τους οργανωτές αυτού του συνεδρίου, ξαναβρίσκω τις πρώτες μου αγάπες. Σας ευχαριστώ.
Στο πρώτο μέρος της παρουσίασης μου, θα εστιάσω κυρίως στο να ξαναθυμίσω τις εργασίες του Didier Anzieu τις σχετικές με το Εγώ-δέρμα σε συνδυασμό με τους ελληνικούς μύθους. Θα διανθίσω αυτές τις εργασίες με ένα κλινικό παράδειγμα, μιάς γυναίκας η οποία υπέφερε από ένα άτυπο έκζεμα.
Στο δεύτερο μέρος, θα αναπτύξω, με βάση την ανάγνωση του μεγάλου ποιήματος του Οβίδιου "Οι μεταμορφώσεις", τους συλλογισμούς που έκανα σχετικά με τους αρρώστους με δερματολογικά.
Πάντοτε και σε όλους τους πολιτισμούς πάνω στο δέρμα κάθε ατόμου εγγράφονται οι ορατές ή αόρατες γραμμές (ίχνη) των δεσμών με τα πρώτα αντικείμενα, της γενεαλογίας, της κοινωνιοπολιτισμικής και θρησκευτικής του καταγωγής, της ταυτότητας του, όπως και οι ποικίλοι τραυματισμοί που σημάδεψαν τη ζωή του στο πέρασμα του χρόνου. Σύμφωνα με τον Didier Anzieu: "στο δέρμα του υποκειμένου τα ευνοϊκά και τα άσχημα σημάδια του πεπρωμένου του".
Επί πλέον, το δέρμα, ζωτικό όργανο, όπως πολλά άλλα, δεν είναι εν τούτοις ένα όργανο όπως όλα τα άλλα. Είναι ορατό, αγγίζεται, στολίζεται (αλλά, επίσης, δέχεται εύκολα επιθέσεις). Το δέρμα είναι συνδεδεμένο με την ομορφιά και τη γοητεία. Είναι ο τόπος της γέννησης, χάρη στις ανταλλαγές χαδιών με το μητρικό πρόσωπο, της τρυφερότητας, του αισθησιασμού, της ευχαρίστησης, της σεξουαλικότητας. Οι αρμονικές ανταλλαγές αγγιγμάτων (συνοδευόμενες μεταξύ άλλων, από τις βλεμματικές ανταλλαγές) επιτρέπουν, επίσης, την ατομικοποίηση του υποκειμένου και την ανάδυση της γλώσσας. Έτσι, λοιπόν, περισσότερο από κάθε άλλο όργανο, το δέρμα παραπέμπει στο σύνολο του υποκειμένου. Ο Didier Anzieu, αναφέρει μάλιστα, ότι "το δέρμα είναι το είδωλο του ατόμου χωρίς το οποίο δεν υπάρχει".
Για του ψυχαναλυτές οι μύθοι, είναι ταυτόχρονα, αναπαραστάσεις της εξωτερικής και της εσωτερικής, της ψυχικής πραγματικότητας των ατόμων και εγκαθιστούν τις αντιστοιχίες ανάμεσα σε αυτές τις δύο πραγματικότητες. Από την εποχή του Σ.Freud
(Οιδίποδας, Νάρκισσος…), στον Francis Pasche (η ασπίδα του Περσέα), δια μέσου του Sandor Ferenczi (το κεφάλι της Μέδουσας), οι ψυχαναλυτές κατέφυγαν κατά αρχή στους ελληνικούς μύθους για να συμβολοποιήσουν τις ατομικές φαντασιώσεις και τις ενδοψυχικές αντιθέσεις.
Αργότερα, το ενδιαφέρον των ψυχαναλυτών στράφηκε στα ψυχικά περιεχόμενα, στις φαντασιωτικές δομές, οι οποίες προσδιορίζουν το ατομικό ψυχικό πεδίο και ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με τη γέννηση τους και τις αδυναμίες τους. Στους κόλπους της ψυχαναλυτικής θεωρίας, όπως φυσικά και σε πολυάριθμους άλλους τομείς, δημιουργήθηκε τελικά ένας μεταφορικός δεσμός ανάμεσα στο πραγματικό δέρμα, όριο του σώματος, σύνορο ανάμεσα στο έξω και στο μέσα του ατόμου και στις φαντασιωτικές δομές, οι οποίες ορίζουν το ατομικό ψυχικό πεδίο. Η Sophie de Mijolla-Mellor και ο Alain de Mijolla, έχουν εξ άλλου γράψει: "μετά τη δεκαετία του 1950 έχουμε περάσει σε μια ψυχανάλυση περισσότερο δερματική".
Είναι μέσα σε αυτό το κίνημα της θεωρητικής επεξεργασίας της ψυχανάλυσης, που βρέθηκε ο Didier Anzieu ώστε να μπορέσει να θεωρητικοποιήσει τις δύσκολες και πολύπλοκες ψυχαναλυτικές του εμπειρίες με τους λεγόμενους οριακούς ασθενείς και να καθιερώσει τον όρο Εγώ-δέρμα. Σας υπενθυμίζω, ότι το Εγώ-δέρμα περιγράφει μια "φαντασιακή πραγματικότητα", μια συμβολική παράσταση την οποία το Εγώ του παιδιού χρησιμοποιεί στη διάρκεια των πρώιμων φάσεων ανάπτυξης για να αναπαρασταθεί το ίδιο ως Εγώ, το οποίο εμπεριέχει τα ψυχικά περιεχόμενα, με αφετηρία την εμπειρία που αποκομίζει από τη σχέση του με την επιφάνεια του σώματος του.
Το παιδί, λοιπόν, είναι, περιτυλιγμένο από τις μητρικές φροντίδες. Μέσα σε αυτό το αυθεντικό "δέρμα με δέρμα, σώμα με σώμα" με τη μητέρα, σχηματίζεται μια ενδιάμεση φάση, η οποία σκιαγραφείται από τη φαντασίωση ενός κοινού δέρματος της μητέρας και του παιδιού, ικανού να προστατεύει από τις εξάρσεις των ερεθισμών: από τη μια μεριά η μητέρα (θα λέγαμε η εξωτερική στρώση του Εγώ-δέρμα), από την άλλη πλευρά το παιδί (θα λέγαμε η εσωτερική στρώση του Εγώ-δέρμα). Ωστόσο, όμως, μια σταδιακή απόσταση ανάμεσα στις δυο στρώσεις αυτού του δέρματος, είναι απαραίτητη· είναι ακριβώς τότε όπου διαδραματίζονται οι φαντασιώσεις του ξεριζωμένου και του κακοποιημένου δέρματος. Το ξεπέρασμα όλων αυτών των φαντασιώσεων του ξεριζωμένου δέρματος, επιτρέπει στο παιδί να κατακτήσει ένα Εγώ-δέρμα, το οποίο θα είναι το δικό του. Έτσι, σύμφωνα με τον D. Anzieu, όπως ακριβώς το δέρμα εμπερικλείει όλο το σώμα, το Εγώ-δέρμα εμπερικλείει όλον τον ψυχικό μηχανισμό.
Πάνω σε αυτό το κατ’ αρχή κοινό δέρμα εγγράφονται δύο ειδών συναλλαγές αγγιγμάτων:
-οι ερεθιστικές, εξ αιτίας των άφθονων σωματικών φροντίδων λιβιδινοποιημένων στο έπακρο, οι οποίες οδηγούν σε ένα ψυχικό περιτύλιγμα ερεθισμάτων και πόνου μαζί και συνθέτουν την οικονομική και τοπογραφική βάση του μαζοχισμού.
-οι σημαίνουσες, εξ αιτίας των σωματικών φροντίδων που ικανοποιούν τις σωματικές και τις ψυχικές ανάγκες του παιδιού και ερμηνεύονται, από το τελευταίο, ως οι κατάλληλες σχετικά με τις ανάγκες του. Έτσι, δημιουργείται ένα ψυχικό κάλυμμα του καλώς-είναι, το οποίο εγγυάται αρκετά ικανοποιητικά τον ρόλο του αντί-ερεθιστικού και της ναρκισσιστικής ασφάλειας.
Μέσα στους ελληνικούς μύθους, θέτοντας σε πρώτο πλάνο ένα δέρμα το οποίο χαρακτηρίζουμε νεκρό ή κατεστραμμένο και το οποίο έτσι, αλλάζει τη μοίρα του ατόμου, ο D. Anzieu διέκρινε τον σχηματισμό των ατομικών φαντασιώσεων συνειδητών και ασυνειδήτων, οι οποίες αναπαριστούν τα διαφορετικά ριζικά του Εγώ-δέρμα.
Έτσι, διέκρινε στους ελληνικούς μύθους:
-το γδαρμένο δέρμα
-το νεκρωμένο δέρμα
-το δέρμα ασπίδα
-το δέρμα φονιάς
Το γδαρμένο δέρμα.
Ο σάτυρος Μαρσίας παίχτης αυλού, προκάλεσε τον Απόλλωνα, που έπαιζε λύρα. Διοργανώθηκε ένας αγώνας, έτσι ώστε να ξεκαθαριστεί, ποιος από τους δύο, ο σάτυρος ή ο θεός παίζει την ωραιότερη μουσική. Ο Απόλλων, όχι χωρίς κόπο αναδείχθηκε νικητής και επέβαλε στον ηττημένο την ακόλουθη ποινή: ο Μαρσίας γδάρδηκε ζωντανός και κρεμάστηκε ανάποδα με το κεφάλι κάτω, από έναν πεύκο. Σύμφωνα με τον D. Anzieu, αυτή η ποινή είναι η αναπαράσταση της ασυνείδητης φαντασίωσης του διαστροφικού μαζοχιστή: πρόκειται για εκείνον που γδάρθηκε ζωντανός. Αυτή η ασυνείδητη φαντασίωση συγκρίνεται με την αντίστοιχη, τη συνειδητή, των ασθενών του, που έχουν συγχωνευτική σχέση με τη μητέρα τους. Σαν ο αποχωρισμός από τη μητέρα να συμβολίζεται με το ξερίζωμα του δέρματος. Ο D. Anzieu σκέφτεται ότι αυτή η φαντασιωτική αναπαράσταση έχει της ρίζες της μέσα σε στοιχεία της πραγματικότητας. Παράδειγμα, όταν ένα παιδί έχει μια πληγή, η γάζα κολλάει στο δέρμα και είναι, συχνά, η μητέρα ή το υποκατάστατό της, η οποία ξεκολλώντας τη γάζα, τραβάει και κομμάτια της επιδερμίδας: εκείνη η οποία προσφέρει σωματικές και συχνά δερματικές φροντίδες, είναι επίσης, η ίδια η οποία ξεριζώνει το δέρμα.
Το νεκρωμένο δέρμα.
Το δέρμα του Οιδίποδα και του Αχιλλέα νεκρώθηκε λίγο διάστημα μετά τη γέννηση τους, προδικάζοντας έτσι ένα δυστυχισμένο μέλλον, από το οποίο μόνο για λίγο καιρό μπόρεσαν να διαφύγουν. Ακριβώς το ίδιο, μια ελιά στο δέρμα ενός νεογέννητου, η οποία ακολουθείται στην εξέλιξη από άλλες, προδικάζει ένα μέλλον στιγματισμένο από την ασθένεια του Recklinghausen ή της φυματίωσης των νευρώνων, ασθένεια από την οποία έπασχε ο John Merrick, ο Άνθρωπος Ελέφαντας της ταινίας του David Lynch.
Θυμόμαστε ότι οι αστράγαλοι του Οιδίποδα τρυπήθηκαν με ένα ξύλο, έτσι ώστε να μεταφερθεί βρέφος ακόμη, ως κατσίκι, μέσα στο δάσος για να πεθάνει αποφεύγοντας με αυτόν τον τρόπο να κάνει κακό στους γονείς του. Σε ότι αφορά στον Αχιλλέα, σώθηκε από τον πατέρα του, έναν θνητό, από τη φωτιά που είχε ανάψει η μητέρα του, η θεά Θέτις, για να τον σώσει από ένα άσχημο ριζικό (αλλά με τίμημα το κάψιμο της φτέρνας του). Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή η μητέρα του Αχιλλέα για να δώσει στο παιδί της ένα ανίκητο δέρμα τον βύθισε μέσα στα νερά της Στύγας κρατώντας τον από τη δεξιά φτέρνα. Έτσι, ήταν η φτέρνα που έμεινε το αδύνατο σημείο του ήρωα. Σχετικά με αυτή την τελευταία εκδοχή ο D. Anzieu επισημαίνει, όπως στην κλινική, πόσο μια υπερβολική μητρική αγάπη για τον γιο μπορεί να αποβεί μοιραία ενώ αρχική επιδίωξη είναι το καλό του γιου.
Το δέρμα ασπίδα.
Ο Κρόνος σύμφωνα με ένα χρησμό, ο οποίος προέβλεπε ότι θα θανατωνόταν από ένα από τα παιδιά του, τα καταβρόχθισε όλα. Ο τελευταίος γιος ο Δίας, σώθηκε χάρις σε μια πονηριά της μητέρας του Ρέας: έδωσε στον Κρόνο να φαει μια πέτρα περιτυλιγμένη σε προβιά.
Καταφεύγοντας στην Κρήτη ο Δίας τράφηκε από το γάλα της κατσίκας Αμάλθειας. Μετά το θάνατό της ντύθηκε το δέρμα της ως πανοπλία (είναι ο Αιγίοχος) γεγονός που του επέτρεψε να κατακτήσει την πρώτη του νίκη στον πόλεμο απέναντι στους Τιτάνες. Έτσι, η Αμάλθεια δεν έδωσε μόνο το γάλα της στον Δία, αλλά επίσης, το ωφέλιμο δέρμα της, εξασφαλίζοντας καλά τον ρόλο του αντί-ερεθιστικού και της ναρκισσιστικής ασφάλειας και έτσι, τον βοήθησε ως καλή μητέρα να ξεπεράσει τους κινδύνους της ζωής.
Το φονικό δέρμα.
Πρόκειται πολύ συχνά για το δέρμα το οποίο προσφέρεται από μια ζηλιάρα γυναίκα στον άπιστο άνδρα της ή σε εκείνον που δείχνει τάσεις απιστίας.
Ο κένταυρος Νέσσος πριν πεθάνει σκοτωμένος από τον Ηρακλή με ένα δηλητηριώδες βέλος, διαποτισμένο από το δηλητήριο της Λερναίας Ύδρας, εμπιστεύεται στη Δηιάνειρα, τη γυναίκα του Ηρακλή, ένα ερωτικό φίλτρο, το οποίο υποστηρίζει ότι επιφέρει τον αιώνιο έρωτα. Πρόκειται για τον χιτώνα του, ο οποίος είχε βυθιστεί μέσα στο αίμα του και στο σπέρμα του. Όταν ο Ηρακλής βρίσκει μια ερωμένη, η Δηιάνειρα, χωρίς να υποψιαστεί τον κίνδυνο, δίνει στον άντρα της να φορέσει αυτόν τον χιτώνα, που είναι εμποτισμένος από το δηλητήριο της Λερναίας Ύδρας. Αυτός ο χιτώνας θα κολλήσει στο δέρμα του Ηρακλή και θα τον περισφίξει. Προσπαθώντας εκείνος να τον βγάλει από πάνω του, θα ξεριζώσει το δέρμα και τους μύες του και θα καταλήξει να εύχεται να πεθάνει.
Η Μήδεια, η μάγισσα, φτάνει μέχρι να κοροϊδέψει τον πατέρα της, τον βασιλεία της Κολχίδας ώστε να βοηθήσει τον άντρα που αγαπάει, τον Ιάσονα, να αποκτήσει το Χρυσόμαλλο δέρας. Αυτό το πολύτιμο δέρμα ανήκε σε ένα φτερωτό κριάρι που το είχε στείλει ο Δίας για να σώσει τα δύο παιδιά του βασιλιά της Βοιωτίας τα οποία ήταν έτοιμα να θυσιαστούν. Ένα από αυτά τα παιδιά χάρισε στη συνέχεια αυτή την προβιά στο βασιλιά της Κολχίδας, ο οποίος τη φυλούσε μέσα σε ένα δάσος ως ιερό δέρμα-κειμήλιο. Όταν όμως ο Ιάσονας απομακρύνθηκε από τη Μήδεια και επιθύμησε μια άλλη γυναίκα, περισσότερο όμορφη, η Μήδεια βύθισε ένα από τα φορέματα της και τα κοσμήματά της μέσα στο δηλητήριο και τα πρόσφερε στη Γλαύκη, την αντίζηλό της, κόρη του βασιλιά της Κορίνθου. Όταν η Γλαύκη φόρεσε τα δώρα της, την κατέφαγε η φωτιά η οποία στη συνέχεια κατέφαγε και τον πατέρα της, που έτρεξε στη βοήθειά της και όλο το παλάτι.
Αυτοί οι ελληνικοί μύθοι αναδεικνύουν με ένα πολύ ιδιαίτερο τρόπο τις καταστροφές που προκαλούνται από τις φωτιές του πάθους και εικονογραφούν πολύ καλά τις γαλλικές γλωσσικές εκφράσεις, όπως: "καίγομαι από έρωτα" ή "έχω τον άλλον μέσα στο δέρμα μου (μέσα μου)".
Όλα αυτά τα δέρματα, μεταμορφωμένα, ξεσκισμένα ή προσφερόμενα, καταγράφουν ένα ευχάριστο ή δυσάρεστο μέλλον. Σύμφωνα με τον D. Anzieu όλα είναι παραλλαγές του μητρικού δέρματος. Εάν η μητέρα δεν δέχεται τον αποχωρισμό το σιωπηλό της μήνυμα είναι: "μείνε κολλημένος σε μένα, μην ζεις τη ζωή σου έξω από τη δική μου, διαφορετικά θα είσαι πάντα ένα ζωντανό ρετάλι". Εάν, αντιθέτως, η μητέρα δέχεται τον αποχωρισμό, είναι σύμφωνη να προσφέρει στο παιδί της το κοινό δέρμα των πρώτων φροντίδων: "απογυμνώνομαι, σου δίνω το δέρμα μου ως ασπίδα και ως εφόδιο για να ζήσεις τη ζωής σου".
Αυτοί οι ελληνικοί μύθοι φέρουν συνεπώς στο προσκήνιο ασυνείδητες συγκρούσεις, αρχαϊκές και καταστροφικές, οι οποίες αφορούν σε κάθε χωρική οντότητα της οποίας το νεογέννητο Εγώ δημιουργείται σύμφωνα με το μοντέλο του δέρματος. Οι συγκεκριμένες επιθέσεις αφήνουν πολύ πρώιμα σημάδια ώστε να κατορθώσουν να συμβολοποιηθούν. Ο ρόλος του ψυχαναλυτή, λοιπόν, είναι να επιτρέψει στο υποκείμενο να κατασκευάσει το προσωπικό του Εγώ-δέρμα.
Στην κινηματογραφική ταινία του Mankiewicz "Ξαφνικά πέρυσι το καλοκαίρι", ο T.Williams διηγείται την ιστορία του Σεμπάστιαν, ενός ομοφυλόφιλου νεαρού, ο οποίος ντυνόταν πάντοτε στα λευκά και τον οποίο δεν μπορούσε να αποχωριστεί η τρελή μητέρα του. Ο Σεμπάστιαν θα πεθάνει γδαρμένος ζωντανός και λιθοβολημένος, τα μέλη του θα αποκοπούν και θα φαγωθούν από αφηνιασμένους και πεινασμένους ανθρώπους. Η μητέρα του Σεμπάστιαν θα ντυθεί επίσης στα λευκά, σαν να φοράει το δέρμα του γιου της. Αυτό το μοιρασμένο λευκό αναπαριστά τη λευκότητα που συνδέεται με την αγνότητα του χαμένου παιδικού παραδείσου; Τη λευκότητα του μητρικού δέρματος; Εκείνη του παιδιού; Ή μήπως μάλλον αυτή η απουσία χρώματος αναπαριστά τη διαπερατότητα, την απουσία του σωματικού και του ψυχικού αγκαλιάσματος, τόσο στη μητέρα, όσο και στο γιο…
Ο M. Sοulė σε ένα σημαντικό του άρθρο με τίτλο: "Η μητέρα που πλέκει επαρκώς" εκφράζει μια προσωπική άποψη σχετικά με τις θεωρητικές σκέψεις του D. Anzieu. Αναφέρει, λοιπόν, ότι το δέρμα του μάλλινου πλεκτού, από τη μητέρα, ανακατεμένο με ονειροπολήσεις και με λόγια συνθέτει ένα μέρος του Εγώ-δέρμα του παιδιού, ένα μέρος το οποίο έφτιαξε η ίδια η μητέρα… Ωστόσο, όμως, όπως το υποδεικνύει, επίσης με έναν πολύ ζωντανό τρόπο, στην εφηβεία "το πλεκτό, πλεγμένο από τη μητέρα" παραπετιέται (με διάφορες δικαιολογίες, όπως το περίφημο "με τρωει"). Εναπόκειται, λοιπόν στον έφηβο να τραβήξει από πάνω του αυτό το δέρμα της μητρικής προέλευσης, ιδιαίτερα φορτισμένο με συναισθήματα, ώστε να αποκτήσει μια απόσταση από τη μητέρα του, στην περίοδο της αφύπνισης των οιδιπόδειων συναισθημάτων.
Η Αυγή, είναι μια νέα γυναίκα 27 χρόνων. Ουσιαστικά όμως πρόκειται για ένα μικρό, φτωχό πράγμα, απροσδιόριστου φύλου, που κάθεται ζαρωμένο στην πολυθρόνα, απέναντι από τη δική μου. Είναι καλυμμένη από ένα έκζεμα, το οποίο ξύνει αδιάκοπα, μέρα και νύχτα και πνιγμένη στο άγχος.
Η ζωή της δεν είναι τίποτα άλλο, παρά μόνο πόνος. Είναι αφοσιωμένη στις δυο μικρότερες αδελφές της, οι οποίες έχουν καταγγείλει τον θείο τους, αδελφό του πατέρα τους για σεξουαλική παραβίαση. Η Αυγή, έχει μόλις απολυθεί από μια δουλειά που της άρεσε και η οποία μπορούσε να είναι επικερδής για την ίδια. Παρορμητικά και χωρίς φραγμό σπρώχνεται να δημιουργεί διαρκώς συμβιωτικές σχέσεις με άντρες οι οποίοι της φέρονται βίαια Ταυτόχρονα, ονειρεύεται τον εαυτό της όμορφο, χωρίς έκζεμα, μέσα σε ένα φέρετρο ή σε μια σαρκοφάγο. Όμορφη με ένα υγιές δέρμα, αλλά ωστόσο, σκεπασμένη από το καπάκι ενός φέρετρου ή μιάς σαρκοφάγου, όμορφη, αλλά όμως μόνη ή νεκρή.
Στη διάρκεια της αναλυτικής ψυχοθεραπείας πρόσωπο με πρόσωπο με ρυθμό μια συνεδρία την εβδομάδα, η Αυγή, αναπολεί μια ελεύθερη παιδική ηλικία, στην Αφρική, μεγαλωμένη μέσα σε μια οικογένεια γάλλων μεταναστών, αστών, διανοούμενων και προτεσταντών,. Τελικά με αφορμή το κλίμα και τα αφρικάνικά ήθη, όλα ανακατεύτηκαν, τα παιδιά και οι ενήλικες, οι γυναίκες με τους άντρες, τριγυρίζοντας γυμνοί μέσα στα μεγάλα κοινά δωμάτια… Η Αυγή, περιγράφει, επίσης, μια απρόβλεπτη και διεγερτική, μητέρα, η οποία δεν αποχωριζόταν ποτέ την πρωτότοκη κόρη της, ένα πατέρα ντυμένο με ένα κομμάτι ύφασμα, που τίποτα δεν έκρυβε και περιστατικά όπου συνέβαιναν ταπεινωτικές σωματικές τιμωρίες. Στο όνομα της απελευθέρωσης, επικρατούσε η βασιλεία της παράβασης.
Η Αυγή, συνειδητοποιεί, σιγά-σιγά, "την απουσία ορίων μέσα στην οικογένεια", σύμφωνα με την έκφραση της και εκφράζει, μέσα στην ίδια φράση, την επιθυμία να αποκτήσει μια ήσυχη μητέρα και ένα ήσυχο και φυσιολογικό περιβάλλον. Επισημαίνουμε, ότι αυτή "η απουσία ορίων" παραπέμπει, ταυτόχρονα, τόσο στην οιδιπόδεια προβληματική, όσο και στην αντίστοιχη του αρχαϊκού δεσμού με τη μητέρα και επίσης, στη δομή του Εγώ-δέρμα. Ακριβώς για αυτό ο ψυχαναλυτής που ασχολείται ψυχαναλυτικά με παρόμοιους ασθενείς χρειάζεται να λαμβάνει υπ’ όψη του και τις δυο προβληματικές.
Αργότερα και με την πάροδο της ψυχαναλυτικής θεραπείας, η Αυγή μετατρέπεται σε μια περισσότερο γοητευτική νέα γυναίκα. Χαίρεται να έρχεται να με βλέπει. Οι κρίσεις της φαγούρας αραιώνουν και το έκζεμα εξαφανίζεται. Όμως, ξαφνικά, αυξάνεται ιδιαίτερα το άγχος. Η Αυγή ονειρεύεται τη μητέρα της να εισβάλλει βίαια στο δωμάτιο της και ενώ είναι ντυμένη με ένα διαφανές εσώρουχο. Φωνάζει στη μητέρα της "μη με αγγίζεις". Κοινοποιώ στην Αυγή, την υπόθεση, ότι, οποιοδήποτε πλησίασμα με την μητέρα της, όπως και μαζί μου, ακόμη και εάν είναι επιθυμητό, είναι ιδιαίτερα διεγερτικό για εκείνη, η οποία αισθάνεται να απειλείται από τη συγχώνευση και την παραβίαση, σαν εκείνη και εγώ να μη διαθέτουμε η καθεμιά μας ξεχωριστά σταθερά και στέρεα όρια.
Σήμερα, η Αυγή διαθέτει ένα όμορφο πρόσωπο, το οποίο το μακιγιάρει μερικές φορές και ένα ψυχικό δέρμα ικανό να συγκρατεί τις πιο διεγερτικές σκέψεις και συναισθήματα της. Δεν είναι πλέον υποχρεωμένη να παίζει, το ρόλο του μικρού, φτωχού, πονεμένου πράγματος, μαζί μου και με τους άλλους, και είναι μάλλον γοητευτική. Θα απομακρυνθεί από κοντά μου για να ζήσει τη ζωής της. Θα έχει, ίσως, λίγο από το δέρμα μου ανακατεμένο με το δικό της και λίγο από το δέρμα της ανακατεμένο με το δικό μου
Το μεγάλο ποίημα του Οβίδιου "Οι Μεταμορφώσεις" δείχνει, ότι οι θεοί και οι άνθρωποι συγκατοικούν ανάμεσα στην γη και στον ουρανό μέσα σε έναν πρωτόγονο κόσμο. Τα πάθη, είναι αχαλίνωτα, ο έρωτας και το μίσος αντιμάχονται μεταξύ τους, η προδοσία βασιλεύει.
Οι θεοί και οι σάτυροι παρασυρμένοι από τις επιθυμίες τους για τις νύμφες ή τις θνητές, είναι έτοιμοι για όλα, συμπεριλαμβανομένου να μεταμορφωθούν σε ζώο ή σε άνθρωπο, ώστε να ικανοποιήσουν τους ένοχους έρωτές τους. Οι θεές, οι μάγισσες, είναι επίσης όμορφες, γοητευτικές, αλλά και ζηλιάρες, ικανές να μεταμορφώσουν τις αντιπάλους τους· φόνισσες χωρίς ενδοιασμούς. Εάν πρόκειται να αποφευχθεί ο θάνατος, αυτό, συμβαίνει, συχνά, με τίμημα μια μεταμόρφωση, το σπανιότερο βασανιστική και το συχνότερο τρομακτική και τερατώδη. Πρόκειται για την απαγορευμένη επιθυμία, η οποία είναι η αιτία των μεταμορφώσεων. Κάποιος ήρωας μεταμορφώνεται σε βράχο, κάποια νύμφη σε φυτό, κάποιος θεός σε ζώο. Έτσι, αναφέρονται όλες οι μορφές ζωής, φυτικές, υδάτινες, ζωικές, ανθρώπινες.
Στο τέλος αυτού του ποιήματος, ο αναγνώστης, έχει την αίσθηση ότι μεταφέρθηκε μέσα σε έναν τρελό ανεμοστρόβιλο, όπου όλα μπορούν να συμβούν, τίποτα δεν είναι εξασφαλισμένο, καμία μορφή δεν είναι σταθερή, τίποτα δεν συγκρατείτε. Εν ολίγοις, ο αναγνώστης του συγκεκριμένου ποιήματος, οδηγήθηκε μέσα σε ένα κόσμο, όπου η ταυτότητα είναι ιδιαίτερα εύθραυστη, απειλημένη, τόσο από το εξωτερικό (για παράδειγμα, από τις τυχαίες δυσάρεστες συναντήσεις), όσο και από το εσωτερικό (το αυξανόμενο πάθος το οποίο μπορεί να ανατρέψει την ταυτότητα ανά πάσα στιγμή).
Το βλέμμα, που αγκαλιάζει την επιθυμία, σε μια τυχαία δυσάρεστη συνάντηση, είναι η συχνότερη αιτία που προκαλεί τις μεταμορφώσεις.
"Ο Φοίβος είδε τη Δάφνη, επιθυμεί να ενωθεί ερωτικά μαζί της {…}. Βλέπει τα λαμπερά σαν άστρα μάτια της· βλέπει το μικρό της στόμα {…}· θαυμάζει τα δάχτυλά της, τα χέρια της, τους καρπούς των χεριών της και τα γυμνά και ακόμη περισσότερο τα ημίγυμνα μπράτσα της· εκείνο που είναι κρυμμένο το φαντάζεται ακόμη πιο τέλειο".
Οι μεταμορφώσεις, συχνά, αφορούν σε ένα μέρος του σώματος ιδιαίτερα επενδεδυμένο συναισθηματικά από το υποκείμενο. Παράδειγμα η Μέδουσα, η οποία ήταν φημισμένη για την ομορφιά της και κυρίως για τη θαυμάσια κόμη της. Ατιμάστηκε, από τον κυρίαρχο των θαλασσών, (Ποσειδώνα),μέσα σε έναν ναό αφιερωμένο στη θεά Αθηνά. Εκείνη, για τιμωρία, μετέτρεψε τα μαλλιά της σε φίδια.
Σε κάθε περίπτωση, πιο συχνά, η μεταμόρφωση εμφανίζεται πρώτα πάνω στο δέρμα και πάνω στα εμφανή μέρη του σώματος (όπως τα νύχια και τα μαλλιά): το σώμα σκεπάζεται με λέπια, με μαύρα στίγματα, με τρίχωμα, τα νύχια μετατρέπονται σε γαμψά νύχια, τα μαλλιά σε κλαδιά…
Ορισμένοι, με την μεταμόρφωση μετατρέπονται σε αυτό που πραγματικά είναι κατά βάθος· αυτό βέβαια δεν αφορά όλους, η μεταμόρφωση, είναι επιλεκτική. Το περιέχων, η μορφή του ατόμου, μπορεί να αναδείξει, σε όλων τα μάτια το κρυμμένο περιεχόμενο. Αντίθετα, το περιεχόμενο μπορεί να παραμείνει το ίδιο, ενώ θα έχει αλλάξει το περιέχων, η μορφή.
Ο Ποσειδώνας αποπλάνησε την Ιώ. Ωστόσο η Ήρα παρακολουθεί. Μη βρίσκοντας τον σύζυγό της στον ουρανό, κοιτάζει στη γη λέγοντας: "ή κάνω λάθος ή για μια ακόμη φορά έχω προσβληθεί". Ο Ποσειδώνας για να προστατέψει την Ιώ, από τον θυμό της γυναίκας του την μεταμορφώνει σε μια προβατίνα λαμπρής λευκότητας (όπως ήταν το δέρμα της Ιούς). Ο Οβίδιος γράφει: "Ακόμη και έτσι, είναι όμορφη. Η κόρη του Κρόνου (Ήρα), παρόλο τον θυμό της, θαυμάζει την τελειότητα της μορφής της".
Ο Λυκάωνας, ένας σκληρός άνθρωπος, μεταμορφώθηκε από τον Ποσειδώνα σε λύκο: "μεταμορφωμένος σε λύκο, διατηρεί ακόμη τα ενδύματα της παλιάς του μορφής. Έχει πάντα το γκρι τρίχωμα, τον ίδιο άγριο αέρα, τα ίδια διάπυρα μάτια, έχει πάντα τη μορφή της σκληρότητας".
Η Καλλίστω, η οποία μεταμορφώθηκε σε αρκούδα από την Ήρα, όταν θέλησε να συναντήσει τον γιο της Αρκάδα, εμφανίζεται πάντα με τα τρυφερά συναισθήματα, που έδειχνε σε εκείνον, όταν ήταν νύμφη.
Για τον θεραπευτή, ο οποίος εργάζεται με αρρώστους, άνδρες και γυναίκες, που εμφανίζουν δερματικές παθήσεις, οι "μεταμορφώσεις" του Οβίδιου, είναι ιδιαίτερα χρήσιμες. Χρειάζεται, μήπως, να υπενθυμίσουμε, ότι το άρρωστο δέρμα μπορεί να καταστεί, σύμφωνα με την ορολογία που χρησιμοποιείται στην κλινική δερματολογία, ξυλώδες, να υποφέρει από λειχήνα, από ιχθίωση (ichtyose) ή από vitiligo; Αναφερόμαστε, επίσης, σε "λεόντιες όψεις" (προκαλούμενες από τη λέπρα) ή σε "λαγόχειλο" στην περίπτωση της σχισμής του ουρανίσκου.
Επιπλέον, αρκετά συχνά οι ασθενείς με αλωπεκίαση σκέφτονται ότι έχει προκληθεί, εξ αιτίας του ότι, ήταν αρκετά υπερήφανοι για τα μαλλιά τους, ότι θα πρέπει να τα στερηθούν.
Τελικά, όλοι οι ασθενείς με δερματολογικές παθήσεις βιώνουν την μετατροπή του δέρματός τους, της εμφάνισης τους, σαν την αποκάλυψη της ζωώδους πλευράς τους, εκείνης της τερατομορφίας ή ακόμη σαν την αποκάλυψη ενός λάθους που ξέφυγε.
Η Κατερίνα, είναι μια ασθενής, που πάσχει από μεγάλο "καλόγηρο" naevus pileux, της δεξιάς πλευράς του προσώπου. Επρόκειτο να πάει στην 1η Γυμνασίου, όταν ο γυμνασιάρχης κάλεσε τους γονείς της για να τους ζητήσει να τοποθετήσουν την κόρη τους σε ένα ειδικό σχολείο, προφασιζόμενος τις σχολικές δυσκολίες που θα συναντούσε αυτό το μικρό κορίτσι, του οποίου όμως η σχολική πρόοδος στο δημοτικό ήταν πάντοτε πολύ καλή. Από εκείνη την εποχή και μετά η Κατερίνα χειρουργήθηκε πολλές φορές. Σήμερα, είναι μια λαμπρή νέα δικηγόρος. Η παραπάνω ανάμνηση εμφανίζεται ξαφνικά και ενώ είχε έρθει να με επισκεφθεί για μία ψωρίαση και χωρίς να έχει ακόμη να προλάβει να μιλήσει για τον καλόγηρο· μου αναφέρει, ότι ο αδελφός , είναι φυσιολογικός. Επαναλαμβάνω τη λέξη "φυσιολογικός»· απαντάει, λοιπόν, πόσο πολύ αισθανόταν, πάντοτε, τερατόμορφη, όχι μόνο εξωτερικά, εξ αιτίας του καλόγηρου, που την παραμόρφωνε, αλλά και μέσα της, ακριβώς γιατί διακατέχονταν από μια σειρά ιδιαίτερα βίαιων συναισθημάτων απέναντι στους άλλους. "Στα μάτια μου, συμπληρώνει, ήμουνα ένα τέρας, τόσο σωματικά, όσο και ψυχικά".
Η Βιολέτα, είναι 26 χρονών και γεννήθηκε με ένα διπλό λαγώχειλο, εγχειρισμένο πολλές φορές. Με συνάντησε, εδώ και ένα χρόνο, μετά από τις συμβουλές του χειρουργού της που της είπε: "Στο εξής εγώ δεν έχω να προσφέρω τίποτα περισσότερο. Πρέπει να συναντήσεις κάποιον άλλον". Είναι μια νέα αδύνατη κοπέλα της οποίας ξεχνάμε εύκολα τα χαρακτηριστικά του προσώπου της, όταν εκφράζεται και όταν, επιτέλους, σηκώσει το κεφάλι της, σπρώξει πίσω τα μαλλιά της και κοιτάξει τον συνομιλητή της. Φυσικά, η Βιολέτα δεν αποφασίζει να κοιτάξει το πρόσωπό της στον καθρέφτη…από φόβο, ίσως, μήπως και δει ένα λαγό… Πράγματι, σκέφτεται, ότι πάντοτε αισθανόταν, ότι η παραμόρφωση της ονομάζονταν και "λαγώχειλο", παρόλο που η μητέρα της ποτέ δεν ανέφερε αυτή την έκφραση. Παιδί ακόμη, πέρασε πολλές ώρες γαντζωμένη στις εγκυκλοπαίδειες, να διαβάζει και να ξαναδιαβάζει του ορισμούς του "λαγώχειλου" και τις σχετικές περιγραφές για τα κουνέλια και τους λαγούς. Η ταυτότητας της συγκροτήθηκε γύρω από την παραμόρφωση της μαζί με την απειλή, ότι θα δει να εμφανίζεται ξαφνικά μπροστά της το συγκεκριμένο ζώο. Η Βιολέτα αναρωτιέται, πως δημιουργείται μια γυναίκα, μια γυναίκα που αρέσει, μια γυναίκα που της αρέσει ο εαυτό της. Ίσως, εξ αιτίας αυτών των σκέψεων, άρχισε να κοιτάζεται μέσα στον καθρέφτη. Τελευταία, το επιχείρησε δύο φορές. Στάθηκε μπροστά στον καθρέφτη, όπως μου το επεσήμανε κοιτάζοντας με χαμογελώντας, στην ίδια απόσταση που παρεμβάλλεται ανάμεσα σε εκείνη και σε εμένα στη διάρκεια των εβδομαδιαίων συναντήσεων μας, πρόσωπο με πρόσωπο. Αυτή η σύντομη επισήμανση της Βιολέτας, μας θυμίζει εκείνο που μας έμαθε ο D. Winnicott, άγγλος παιδίατρος και ψυχαναλυτής, όταν υπογραμμίζει τη σημασία που αποκτά για το βρέφος το καθρέφτισμα του μητρικού και οικογενειακού βλέμματος και προσώπου. Ο Winnicott αναφέρει: "Τι βλέπει το βρέφος όταν γυρίζει το βλέμμα του προς το πρόσωπο της μητέρας του; Κατά γενική ομολογία βλέπει τον εαυτό του. Με άλλα λόγια, η μητέρα κοιτάζει το βρέφος και εκείνο που εκφράζει το πρόσωπο της είναι σε άμεση σχέση με εκείνο που βλέπει".
Το διερρηγμένο, από μια ασθένεια, ή από μια λίγο-πολύ αντιαισθητική παραμόρφωση δέρμα, έχει λοιπόν, όπως το περιγράφει ο Οβίδιος, τη δύναμη, να σκεφτεί κάποιος, να φανταστεί, να θέσει σε εφαρμογή, σε πράξη, το αδιανόητο: όχι μόνο το εσωτερικευμένο και το ενορμητικό, αλλά το ζωώδες, το κτηνώδες, το τερατώδες, που υπάρχει σε κάθε άνθρωπο, το απάνθρωπο…
Έτσι, μέσα στη ιστορία κάθε ανθρώπου, όπως και μέσα στους ελληνικούς μύθους και στο ποίημα του Οβίδιου "οι Μεταμορφώσεις", πρόκειται, χωρίς σταματημό, για την επίκληση του περάσματος από το ένα δέρμα στο άλλο: από το πραγματικό δέρμα που καλύπτει το σώμα στο φανταστικό που καλύπτει το ψυχικό πεδίο, από το υγιές δέρμα στο άρρωστο, από το μητρικό δέρμα σε εκείνο του αυτόνομου ατόμου, από του ψυχαναλυτή στο δέρμα του ασθενούς του.
******
Μετά τον D. Anzieu, μιλήσαμε πολύ για το μητρικό δέρμα, αλλά όμως το δέρμα του πατέρα, πιο άγριο, πιο σκληρό, πως καθορίζει το μέλλον του παιδιού; Πως περνάμε από το πατρικό δέρμα σε εκείνο του αυτόνομου υποκειμένου;
Θυμόμαστε την Αθηνά, που γεννήθηκε πάνοπλη μέσα από το κρανίο του Δία, ντυμένη όπως και εκείνος, με το δέρμα ενός Τιτάνα, πραγματικά θωρακισμένη, κάτι που της επέτρεψε να βοηθήσει τον πατέρα της στον αγώνα του ενάντια στους Τιτάνες.
Ο Άγγελος, όταν έμαθε για την φιλομοφυλία του πατέρα του, πίστεψε ότι ήταν σκεπασμένος από τεράστια λευκά πούπουλα, τα οποία έπρεπε οπωσδήποτε να εξαφανίσει. Προκύπτουν ορισμένα ερωτήματα: "Η σεξουαλικότητα είναι ζωώδης;", "Τι είναι ένας άνδρας;", "Έχει το δικαίωμα ο Άγγελος, να ενδυθεί ένα αρσενικό δέρμα, μιας και ο πατέρας του ήταν ανίκανος να φέρει";
Από την άλλη η Κολομπίνα, τρελαίνεται να τυλίγεται σε ένα παλτό, δώρο του πατέρα της, το οποίο το βρίσκει πολύ πρωτότυπο γιατί σχηματίζει ένα σύνολο από πολύχρωμους ρόμβους. Μια μέρα φτάνει με κλάματα στη συνεδρία…Συνάντησε μια κοπέλα, η οποία φορούσε το ίδιο παλτό με εκείνη. Τι απογοήτευση! Εξ αιτίας αυτού του παλτού θεωρούσε τον εαυτό της μοναδικό…Είναι μετά από εκείνο το γεγονός που άρχισε πραγματικά η αναλυτική της εργασία…αφού αναγνώρισε τη διαταραγμένη σχέση της με τη θετή της μητέρα.
Τελειώνοντας, θα ήθελα να παραθέσω μια πιο προσωπική άποψη.
Στη διάρκεια της ανάγνωσης των "Μεταμορφώσεων", συνάντησα δυο τερατόμορφες γυναίκες με το όνομα "Σκύλλα". Η μια, για τον έρωτα της προς τον Μίνωα, πρόδωσε τον πατέρα της Νίσο. Ενώ ο Νίσος κοιμόταν, η Σκύλλα, του ξερίζωσε μια κόκκινη τρίχα, η οποία κρυβόταν μέσα σε μια πλούσια λευκή κόμη. Αυτή η τρίχα ήταν η εγγύηση της εξουσίας και της ανεξαρτησίας που κατείχε ο Νίσος για την πόλη του. Ο Μίνως οργισμένος δεν δέχτηκε αυτό το δώρο. Η Σκύλλα μεταμορφώθηκε σε πουλί από τον πατέρα της.
Η άλλη Σκύλλα, είναι ένα τέρας της θάλασσας της Σικελίας, από τα πλευρά της οποίας βγαίνουν άγρια σκυλιά και της οποίας το πρόσωπο, είναι εκείνο μιας νέας κοπέλας. Πράγματι, η Σκύλλα υπήρξε μια νέα νύμφη, που την φλέρταρε ένας θεός της θάλασσας, το οποίον εκείνη απαρνήθηκε. Αυτός ο θεός, από πείσμα, ζήτησε από τη μάγισσα Κίρκη να εκδικηθεί. Η Κίρκη μεταμόρφωσε τη νεαρά νύμφη σε ένα θαλάσσιο τέρας, το οποίο καταβρόχθισε, μεταξύ άλλων, τους συντρόφους του Οδυσσέα και εν τέλει το όνομα της πήρε ένας βράχος ιδιαίτερα επικίνδυνος για τους ναυτικούς.
Πως μπορούμε να περάσουμε από αυτές τις Σκύλλες, στον Σίλλα σύντροφο της ζωής μου…δεν γνωρίζω, αλλά όμως, από τότε που διάβασα "τις Μεταμορφώσεις" του Οβίδιου και έχω συναντήσει πολλούς ασθενείς με δερματολογικές παθήσεις, τίποτα πλέον δεν με ξαφνιάζει.
2 σχόλια:
ωραιο κειμενος
Πράγματι! Η ιδέα του Εγώ - δέρματος είναι καταπληκτική!
Δημοσίευση σχολίου