Ηθική οικονομική ανάπτυξη

του Αθανασίου Θεοδωράκη

Διάλογος με το άρθρο: «Είμαστε με τη ζωή, όχι με τον πλούτο» / της Ντανιέλ Μιτεράν

Πηγή: ΠΡΟΟΔΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Με την ευκαιρία της αναδημοσίευσης της συνέντευξης της κ. Ντανιέλ Μιτεράν (Danielle Mitterand) παραθέτω κάποιες σκέψεις μου σχετικά με το θέμα της ηθικής οικονομικής δραστηριότητας. Αναφέρει επί λέξει η πάντα δραστήρια Γαλλίδα σοσιαλίστρια: «το ίδρυμα "Φρανς λιμπερτέ" (FL) προωθεί ένα άλλο μοντέλο ανάπτυξης, που θα στηρίζεται σε ανθρώπινες και οικολογικές βάσεις. Προσπαθεί τέλος, ο μη εμπορευματικός και νομισματικός πλούτος να ληφθεί υπόψη σε αυτό το διαφορετικό μοντέλο ανάπτυξης. Γι' αυτό υποστηρίζει τους παράγοντες της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας και εμπλέκεται στην επιλογή μιας ανθρωπιστικής και υπεύθυνης κοινωνίας».
Οι συζητήσεις σχετικά με το μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης που πρέπει να ακολουθήσει η χώρα μας αλλά και η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) γενικότερα έχουν ενταθεί. Οικονομολόγοι, επιστημονικά σωματεία, πολιτικά κόμματα, συνδικάτα, ενώσεις πολιτών κ.ο.κ, αναζητούν πειστικές λύσεις και νέους τρόπους προσέγγισης των προβλημάτων. Δείκτες, πίνακες, συγκρίσεις και στατιστικές επιστρατεύονται για να αποδείξουν το «δέον γενέσθαι»: η Ελλάδα χρειάζεται ένα νέο, δυναμικό μοντέλο ανάπτυξης, ενώ όλοι οι δείκτες σήμερα είναι αρνητικοί, οι αριθμοί ανελέητοι και η κρίση διευρύνεται.
Η εξελισσόμενη οικονομική κρίση ανέδειξε την ευθύνη του ασύδοτου καπιταλισμού και κατέστησε σαφές ότι το κράτος και γενικότερα η οργανωμένη κοινωνία πρέπει να ορίσουν τους νέους κανόνες του παιχνιδιού. Οι τάσεις που αναπτύσσονται αφορούν μια ευρεία προβληματική («πράσινη ανάπτυξη», ενίσχυση του κράτους με εθνικοποιήσεις τραπεζών, κοινωνική οικονομία, εισαγωγή νέων μηχανισμών και αρχών ελέγχου σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο, αλληλεγγύη γενεών και ρόλος της τρίτης ηλικίας, κ.λπ) και έχουν διεπιστημονικό χαρακτήρα.
Πέραν όμως των διαφόρων θεωρητικών προσεγγίσεων, ενδιαφέρον έχει η αναζήτηση εναλλακτικών μορφών οικονομικής δράσης που είναι κοινωνικά χρήσιμη και αποδεκτή. Επανέρχεται στην ουσία έντονα το στοιχείο της ηθικής, κάτι το οποίο θεωρούνταν ξεπερασμένο ή και καταδικαστέο στα πλαίσια της κυρίαρχης λογικής του «πολιτικώς ορθού», της περασμένης δεκαετίας.
Όμως παρά τα ευνόητα υποβόσκουν μεγάλα διλήμματα. Διλήμματα επιλογών, στόχων, συμπεριφορών και αξιών. Και δεν είναι βεβαίως τεχνικό το θέμα: το ότι η τάδε χώρα έχει καλά αποτελέσματα δεν σημαίνει ότι το μοντέλο της θα δώσει και εδώ τα ίδια πράγματα. Οι οικονομικές και άλλες επιδόσεις και τα επιτεύγματα ενός λαού και μιας κοινωνίας είναι συνάρτηση πολλών παραγόντων που δεν απεικονίζονται μόνο με αριθμούς και διαγράμματα. Εξάλλου ο ισχύον τρόπος υπολογισμού του ΑΕΠ αμφισβητείται έντονα. Η ισχυρή παρουσία του κράτους αλλά και η ενσυνείδητη συμμετοχή και πειθαρχία του πολίτη π.χ. στις χώρες του ευρωπαϊκού βορρά δεν απαντάται στην ελληνική κοινωνία όπου κυριαρχούν οι διαπροσωπικές σχέσεις, οι ατομικές στρατηγικές, η καταστρατήγηση του νόμου και η πλήρης έλλειψη εμπιστοσύνης προς τους θεσμούς.
Σε σχέση με τα εναλλακτικά πρότυπα δράσης -γνωστά ή λιγότερο γνωστά- αξίζει να επισημανθούν ενδεικτικά οι εξής διαστάσεις, πέραν φυσικά του ρόλου του κοινωνικού κράτους δικαίου όπως αυτό διαμορφώθηκε στην Ευρώπη, που επηρεάζουν αναπόφευκτα τις ατομικές, επιχειρηματικές και συλλογικές επιλογές:
Η εταιρική κοινωνική ευθύνη (όπου η επιχείρηση δεσμεύεται να αναλάβει η ίδια πρωτοβουλίες που να αποδεικνύουν την φερεγγυότητα των δράσεών της σε σχέση με αποδεκτούς δείκτες υπεύθυνης κοινωνικής δράσης)
Η πιστοποίηση προϊόντων και υπηρεσιών (που γίνεται από ανεξάρτητους εξειδικευμένους οργανισμούς, σε πτυχές όπως είναι η οικολογική συνέπεια, ο σεβασμός των ανθρωπίνων και γενικά των κοινωνικών δικαιωμάτων από επιχειρήσεις και οργανισμούς που επενδύουν σε αναπτυσσόμενες χώρες κ.λπ)
Υπηρεσίες κοινωνικής αλληλεγγύης μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, (συνεταιρισμοί ή τράπεζες με έντονο ηθικό προσανατολισμό, «θύλακες» της κοινωνικής οικονομίας και παροχής υπηρεσιών σε τοπικό επίπεδο, μη-κυβερνητικές οργανώσεις κοινωνικής αλληλεγγύης ή και διεθνών πρωτοβουλιών).
Η εξέλιξη των σύγχρονων δημοκρατικών κοινωνιών επιτάσσει τη ριζική αναθεώρηση του τρόπου λειτουργίας του ισχύοντος οικονομικού μοντέλου. Η εξέλιξη αυτή συμβαδίζει παράλληλα με την ενίσχυση των «ανεξαρτήτων αρχών» και τη σύσταση πρόσθετων μηχανισμών κοινωνικού ελέγχου όλων των εξουσιών (κρατικής, οικονομικής, ΜΜΕ, κομματικής, τοπικής κ.ο.κ). Πίσω από την τάση αυτή προβάλει η αποδοχή του ηθικού ελέγχου της πολιτικής δράσης, η αδήριτη αναγκαιότητα της κοινωνικής αιτιολόγησης μιας πρωτοβουλίας, αφού όλα δεν είναι εμπορεύσιμα, και των (οικονομικών, κοινωνικών, οικολογικών κ.ο.κ) συνεπειών της. Δεν πρόκειται φυσικά για κάτι το νέο, ο Αριστοτέλης είχε ήδη θεμελιώσει στην αρχαιότητα τον σχετικό προβληματισμό, αλλά αυτό που έχει σημασία είναι η ενσωμάτωση της διάστασης αυτής στο σύγχρονο θεσμικό, ιδεολογικό και τεχνικό πλαίσιο.
Η σοσιαλδημοκρατία πρέπει να ενσκήψει με προσοχή στο νέο τοπίο που δημιούργησε η κρίση και να επεξεργαστεί πειστικές λύσεις. Δεδομένης της σημερινής πολύπλευρης κρίσης και της συνακόλουθης κοινωνικής δυσπιστίας, η πολιτική οφείλει να επανέλθει στα απλά και ουσιώδη. Ο πολίτης απαιτεί λύσεις που να διασφαλίζουν τη βιώσιμη ανάπτυξη, το γενικό συμφέρον, τη δικαιοσύνη και την αλληλεγγύη. Το «πολιτικώς ορθό» απέτυχε, το ηθικώς αποδεκτό επανακάμπτει. Μια «ηθική ανάπτυξη» μπορεί λοιπόν να εμπλουτίσει την προβληματική, ενσωματώνοντας σύγχρονα στοιχεία και αρχές, προβάλλοντας έννοιες ξεχασμένες μεν αλλά όχι απορριπτέες.
Αν αυτό λειτουργήσει στο πλαίσιο κοινωνικών και όχι ιδεοληπτικών όρων, αφού το ζητούμενο είναι η εκλογίκευση, η πολιτική πλαισίωση και όχι η «ηθικοποίηση» του καπιταλισμού (κάτι τέτοιο είναι ανέφικτο) και αν οι αρχές της διαφάνειας και του κοινωνικού ελέγχου γίνουν σεβαστές στην πράξη τότε το εγχείρημα έχει πολλαπλό ενδιαφέρον και μπορεί να συντελέσει ακόμα και στην αναζωογόνηση της πολιτικής. Η οποία χωρίς ηθική διάσταση καταντά μια ανυπόληπτη τεχνική της εξουσίας.