Μορφή και Περιεχόμενο

Posted by Little Prince

‘Έχει η νύχτα φόντο τ' αστέρια ή το αντίστροφο;’

Μπορούμε να ξεχωρίσουμε τα διάφορα αντικείμενα που βρίσκονται μέσα στο χώρο με δύο διαφορετικούς τρόπους. Έναν «νοηματικό» και έναν «αντιληπτικό.» Παρότι αυτοί οι δύο τρόποι δεν είναι τελείως διαφορετικοί θα δώσουμε βαρύτητα στο δεύτερο τρόπο τον «αντικειμενικό» αντιληπτικό.

Ποια είναι ακριβώς εκείνα τα μηχανιστικά κριτήρια με τα οποία ο εγκέφαλος κάνει τη διάκριση ανάμεσα στη μορφή και στο περιεχόμενο? Μπορεί να είναι απατηλά αλλά αυτό το φαινόμενο μορφής- υποβάθρου (figure- ground effect) έχει καλά εξεταστεί από επιστήμη και τέχνη. Πρώτα ας εστιάσουμε στην ψυχολογία και στο Γερμανικό όρο «gestalt.» Σημαίνει «ουσία ή μορφή της τέλειας μορφής μιας οντότητας» και αναφέρεται στη χαρακτηριστική οργάνωση της αντίληψης σε μια μορφή η οποία ξεχωρίζει σε σχέση με ένα αδιαφοροποίητο υπόβαθρο. Στην ψυχολογία gestalt η λειτουργική αρχή του εγκεφάλου είναι ολιστική, παράλληλη και ανάλογη με αυτό- οργανωμένες τάσεις. Ας δούμε για παράδειγμα τις παρακάτω εικόνες:
Κάποιος μπορεί να εστιάσει είτε στα τονισμένα τρίγωνα είτε στον εσωτερικό σταυρό. Οπότε το μυαλό μας συλλαμβάνει το όλο μιας εικόνας και έπειτα προσπαθεί να αναλύσει τα επιμέρους τμήματα σε μια σχέση μορφής- υποβάθρου. Αν φανταστούμε για παράδειγμα ένα τοπίο μπορούμε να εστιάσουμε είτε στα βουνά είτε στις πεδιάδες.

Σε κάθε περίπτωση αυτή η διάκριση μορφής- υποβάθρου δεν είναι πάντα σαφής όπως η παρακάτω ψευδαίσθηση '(Herman’s) grid illusion' δείχνει:
Γκρι κουκίδες που δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα εμφανίζονται στους κόμβους μεταξύ των μαύρων τετραγώνων και των λευκών γραμμών. Πρόκειται για ένα τυπικό παράδειγμα του φαινομένου gestalt καθώς ο εγκέφαλος προσπαθεί να επιθεωρήσει με ολιστικό τρόπο την εικόνα.
Σε ότι δε αφορά την τέχνη έχω καλά υπόψη τους πίνακες του Salvador Dali όπου αυτή η ανταλλαγή μεταξύ μορφής και περιεχομένου διαδραματίζεται. Για παράδειγμα οι παρακάτω πίνακες:
Δεν ξέρω αλήθεια ποια είναι η σχέση μεταξύ της gestalt ψυχολογίας και της παράνοιας , καθώς ο Dali συχνά αναφέρει την τελευταία λέξη σε αυτούς τους πίνακες. Αλλά αποδεικνύει με τρόπο εξαιρετικό τη σχέση ανάμεσα στη μορφή και στο περιεχόμενο.
Οπότε είναι μάλλον καιρός να προχωρήσω ένα παραπάνω βήμα στο βασίλειο της παρανοϊκής ψευδαίσθησης και της σύγχρονης φυσικής επίσης. Το φαινόμενο μορφής- περιεχόμενου έχει πράγματι μελετηθεί από τους φυσικούς. Ο Νεύτωνας όπως ο Αριστοτέλης πίστευε στην απόλυτη κίνηση. Ένα κινούμενο (επιταχυνόμενο) αντικείμενο μπορούσε πάντα να ξέρει ότι κινείται σε σχέση με το απόλυτο διάστημα. Αυτό ήταν ένα παράδειγμα μιας μορφής (το αντικείμενο) χωρίς υπόβαθρο (απόλυτος κενός χώρος). Ο Leibniz στην αρχή και έπειτα ο Mach αντιτάχθηκαν σε αυτήν την ασυνέπεια. Μπορεί κάποιος να έχει το οτιδήποτε σε σχέση με το τίποτε; Ο Mach αργότερα επιχειρηματολόγησε ότι η κίνηση θα έπρεπε να είναι σχετική με κάποιο είδος υποβάθρου. Έτσι αποφάσισε ότι η κίνηση είναι σχετική με τα μακρινά ακίνητα αστέρια...
Ο Einstein αργότερα απέδειξε το φαινόμενο των Lense- Thirring: Ένα αντικείμενο μέσα σε ένα περιστρεφόμενο κέλυφος θα νιώσει μια βαρυτο- μαγνητική δύναμη Coriolis. Από το πουθενά. Βέβαια αυτές οι παραδοχές απεκατέστησαν τη δυάδα μορφή- υπόβαθρο αλλά δημιούργησαν μιαν άλλη ασυνέπεια: Πώς είναι δυνατό τα μακρινά αστέρια ή αντικείμενα να δρουν ακαριαία σε άλλα αντικείμενα παράγοντας επιτάχυνση (μη αδρανειακές δυνάμεις); Επιπλέον μπορώ να θέσω την εξής ερώτηση: Υπάρχει κάποια πραγματική διάκριση μορφής- υποβάθρου ή μήπως δύο ή περισσότερες μορφές ανταγωνίζονται μεταξύ τους για δύο εναλλασσόμενους και ισοδύναμους ρόλους; Είναι τα αστέρια στο νυχτερινό υπόβαθρο ή είναι η νύχτα με φόντο τα αστέρια; Ή μήπως τελικά ο εγκέφαλός μας δημιουργεί αυτήν την ισοδύναμη δυαδικότητα σαν προϋπόθεση για νόημα και ολότητα;

Further: Metaphor and Figure- Ground Relationship: Comparisons from Poetry, Music, and the Visual Arts.