Ένας καλύτερος κόσμος. Μπορεί να υπάρξει και αν ναι πώς; (μέρος πρώτο)

 

του Γιάννη Βελίκη

Το 1992, σε ηλικία μόνο 12 ετών, ένα κορίτσι ονόματι Severn Cullis - Suzuki από τον Καναδά, μίλησε στα Ηνωμένα Έθνη και άφησε εντελώς άφωνους τους παριστάμενους για πέντε λεπτά.

«Είμαι εδώ για να μιλήσω για όλες τις επόμενες γενιές» είπε. «Είμαι εδώ για να μιλήσω εξ ονόματος των πεινασμένων παιδιών σε όλο τον κόσμο, του οποίου οι κραυγές δεν ακούγονται. Είμαι μόνο ένα παιδί και δεν έχω τις λύσεις ... αλλά ούτε και εσείς έχετε. Είμαι μόνο ένα παιδί, αλλά ξέρω ότι είμαστε όλοι μέρος μιας οικογένειας πέντε δισεκατομμυρίων ανθρώπων. Ακόμα και όταν έχουμε περισσότερα από αρκετά, φοβόμαστε να μοιραστούμε. Φοβόμαστε να δώσουμε μέρος του πλούτου μας. Πριν από δύο ημέρες εδώ στην Βραζιλία, μας συγκλόνισε όταν περάσαμε αρκετό χρόνο με τα παιδιά που ζουν στους δρόμους. Ένα από αυτά τα παιδιά μας είπε: «Μακάρι να ήμουν πλούσιος. Και αν ήμουν, θα έδινα σε όλα τα παιδιά του δρόμου τρόφιμα, ρούχα, φάρμακα, καταφύγιο, αγάπη και στοργή». Εάν το παιδί στους δρόμους που δεν έχει τίποτα είναι πρόθυμο να μοιραστεί, γιατί εμείς, οι οποίοι έχουμε τα πάντα,  είμαστε ακόμα τόσο άπληστοι;

Είμαι μόνο ένα παιδί, αλλά ξέρω ότι αν όλα τα χρήματα που δαπανώνται για τον πόλεμο δινόταν στην προστασία του περιβάλλοντος, την εξάλειψη της φτώχειας, και την ιατρική έρευνα, πόσο θαυμάσιος τόπος αυτός ο κόσμος θα ήταν»;
Χρόνια αργότερα, η Severn έγραψε ένα κομμάτι για το περιοδικό Time το οποίο είπε: «Μίλησα για έξι λεπτά και καταχειροκροτήθηκα. Μερικοί από τους εκπροσώπους κλάψανε. Σκέφτηκα ότι είχα αγγίξει κάποιους από αυτούς, ότι η ομιλία μου θα μπορούσε να προκαλέσει πραγματική κινητοποίηση. Τώρα, μια δεκαετία από το Ρίο, αφού έχω παρευρεθεί σε πολλά άλλα συνέδρια, δεν είμαι σίγουρη τί έχει επιτευχθεί. Η εμπιστοσύνη μου στους ανθρώπους στην εξουσία και τη δύναμη της φωνής ενός ατόμου κλονίστηκε σοβαρά...  Στα 10 χρόνια μετά το Ρίο, έχω μάθει ότι η αντιμετώπιση από τους ηγέτες μας δεν είναι αρκετή. Όπως είπε ο Γκάντι πριν από πολλά χρόνια …«Πρέπει να γίνουμε η αλλαγή που θέλουμε να δούμε». Ξέρω ότι η αλλαγή είναι εφικτή. (πηγή Wikipedia)

Η ιδέα ενός καλύτερου κόσμου πάντα υπήρχε και πιθανότατα πάντα θα υπάρχει. Και πολλοί άνθρωποι θα οραματίζονται και θα προσπαθούν για αυτόν τον καλύτερο κόσμο. Και κάποιοι θα πουν: μα, δεν είναι όντως ο κόσμος μας καλύτερος από κάθε άλλη εποχή; Δεν ζουν σήμερα οι άνθρωποι σε συνθήκες που παλιότερα μόνο οι βασιλιάδες απολάμβαναν. Δεν είναι σπουδαίο που στα σπίτια μας έχουμε ζεστό νερό, τηλέφωνο, και δορυφορική τηλεόραση; Που μπορούμε να ταξιδέψουμε σε όλη την επιφάνεια της Γης, ακόμη και στους βυθούς των ωκεανών με μισθωμένο υποβρύχιο; Που ενημερωνόμαστε για τις νέες τάσεις μόδας στο Μιλάνο, τις νέες ταινίες του Χόλιγουντ, τις νέες εφευρέσεις του ΜΙΤ με ένα κλικ του υπολογιστή; Που αρκετές μορφές του καρκίνου είναι πια ιάσιμες;

Ναι, βεβαίως και από αυτή τη σκοπιά ο κόσμος ΜΑΣ είναι καλύτερος. Ο κόσμος των ΑΛΛΩΝ; Αυτών που δεν έχουν πρόσβαση σε καθαρό νερό και αρρωσταίνουν από σοβαρές εντερικές διαταραχές; Των γυναικών που οι Ταλιμπάν τις εκτελούν σε δημόσιο χώρο γιατί υποψιάζονται μοιχεία; Των ανθρώπων που σκοτώνουν τα παιδιά τους γιατί τολμούν να επαναστατούν έναντι της δικτατορίας της Συρίας; Των παιδιών που γεννιούνται, ζουν και πεθαίνουν εργαζόμενα 16 ώρα, επειδή έχουν πουληθεί λόγω χρεών σαν σκλάβοι στην Κίνα; Των μολυσμένων από ραδιενέργεια; Των προσφύγων, των ΑΜΕΑ, των κοινωνικά αποκλεισμένων, των φτωχών της Κεντρικής Αμερικής, των θυμάτων του δουλεμπορίου (trafficking) και τόσων άλλων, είναι πράγματι ο κόσμος ΤΟΥΣ καλύτερος; Κατηγορηματικά όχι! Αν με τη λέξη κόσμος εννοούμε εκτός από τους ευνοημένους, όλους τους ανθρώπους του πλανήτη και, γιατί όχι, όλη τη φύση μαζί, τότε ο κόσμος μας είναι ένας κόσμος άνισος, άδικος, εγκληματικός και αυτοκαταστροφικός!

Και η ιδέα ενός καλύτερου κόσμου δεν μπορεί παρά να αφορά στο σύνολο και όχι σε μέρος των έμβιων όντων του πλανήτη, και πρέπει να επιτευχθεί με κάθε κόστος και στο συντομότερο χρονικό διάστημα, ειδικότερα στα τωρινά χρόνια που η ενημέρωση για τις δυστυχίες των υπολοίπων ανθρώπων του πλανήτη είναι εύκολη και άμεση. Η ύπαρξη ενός καλύτερου κόσμου πρέπει να επιτευχθεί για εμάς, για τους συνανθρώπους μας, για τα όντα όλα και για τον ίδιο τον πλανήτη Γη.

Σε διαφορετική περίπτωση θα έχουν αποτύχει ο πολιτισμός, οι θρησκείες, οι φιλοσοφίες και οι πολιτικές μας, ενώ η Γη και η φύση θα κινδυνέψουν σοβαρά με ολική καταστροφή. Και αν μη τι άλλο, το σημερινό γένος των ανθρώπων θα πρέπει να χαρακτηρισθεί ως γένος «μισάνθρωπων» με δύο έννοιες, είτε γιατί είναι αυτοί που διακατέχονται από μίσος για τους άλλους ανθρώπους, είτε γιατί λειτουργούν σα μισοί άνθρωποι, πολύ χειρότερα από τα πιο επικίνδυνα ζώα.

Ο σημερινός ΚΟΣΜΟΣ (το σύνολο ανθρώπων και φύσης) είναι πρωτόγνωρα επικίνδυνος, άνισος, άδικος και αυτοκαταστροφικός. Ποτέ ως σήμερα οι πηγές τροφής και οι προϋποθέσεις της ζωής (π.χ. οξυγόνο) δεν ήταν τόσο λίγες και μάλιστα υπό καθημερινό ανελέητο περιορισμό (π.χ. ο τροπικό δάσος του Αμαζονίου μειώθηκε την περίοδο 1994-1995, κατά 29.050 τετραγωνικά χιλιόμετρα δάσους)! Επίσης ποτέ ο πληθυσμός της Γης δεν έφτασε στο ασύλληπτο νούμερο των 7 δισεκατομμυρίων με ανοδικές τάσεις και τεράστιες μετακινήσεις ανθρώπων λόγω βιοκλιματικών αλλαγών, πολέμων, και φυσικών καταστροφών. Τα όπλα σήμερα είναι τόσο καταστροφικά που με το πάτημα ενός κουμπιού μπορεί να καταστραφεί μία ήπειρος. Τέλος, ποτέ ως σήμερα το 2% του των ανθρώπων δεν κατείχαν το 50% του παγκόσμιου πλούτου, τη στιγμή που άνω του 20% των ανθρώπων του πλανήτη ζουν σε συνθήκες εξαθλίωσης (ζουν με λιγότερο από ένα ευρώ τη μέρα).

Η ζοφερή εικόνα του σημερινού κόσμου ξεκίνησε με την τέταρτη επανάσταση του ανθρώπινου πολιτισμού που πραγματοποιήθηκε μετά το ξεκίνημα εκμετάλλευσης των υδρογονανθράκων – η πρώτη ήταν η χρήση εργαλείων, η δεύτερη ήταν η αγροτική με την καλλιέργεια της γης (10.000 π.Χ.) και η τρίτη η βιομηχανική επανάσταση. Χάρη στην δωρεάν αστείρευτη ενέργεια που έδινε το πετρέλαιο, ο ανθρώπινος πολιτισμός έγινε ασύδοτος και άπληστος. Η παραγωγή προϊόντων (από αγροτικά ως προϊόντα τεχνολογίας) και το παγκόσμιο εμπόριο αυξήθηκαν με γεωμετρικό τρόπο, η μόλυνση του περιβάλλοντος έφθασε σε οριακό σημείο, η υπερκατανάλωση αγαθών στον δυτικό κόσμο έφθασε να είναι 32 φορές μεγαλύτερη απ’ ό,τι των ανθρώπων στις φτωχές χώρες και ο πληθυσμός του πλανήτη αυξήθηκε υπέρμετρα (από 3,2 δισ. το 1950 σε 7,2 το 2012).

Και όλα αυτά συμβαίνουν σε μία άνιση κοινωνία όπου οι περισσότεροι αδιαφορούν για την κατάσταση των υπολοίπων και προσανατολίζονται μόνο στο δικό τους κέρδος. Οι Τράπεζες απομυζούν με τα δάνεια τους ανθρώπους και κράτη, οι πολυεθνικές επιδιώκουν την άνοδο των μετοχών τους ασχέτως της κοινωνικής και περιβαλλοντικής ζημιάς που προκαλούν, τα κράτη και οι πολέμαρχοι πολεμούν για την κυριαρχία των φυσικών πηγών ασχέτως των συνεπειών των αμέτρητων θανάτων σε αμάχους και της αναγκαστικής μετανάστευσης φυλών και λαών, οι έμποροι ναρκωτικών, λευκής σάρκας, trafficking, ή εμπορίας οργάνων ξεπουλάνε όσο – όσο την ανθρώπινη ζωή, οι φαρμακευτικές εταιρίες αποτρέπουν την ίαση χρόνιων ασθενειών ώστε να διατηρήσουν τους ασθενείς – πελάτες τους, οι άντρες Ταλιμπάν κακοποιούν τις γυναίκες ώστε να διατηρούν χωρίς αμφισβήτηση την εξουσία τους, οι τηλεοράσεις γεμίζουν με «σκουπίδια» τα μυαλά των τηλεθεατών για να τους αποτρέψουν από το να σκέφτονται και να δρουν πολιτικά κ.ο.κ. Και με αυτές τις τακτικές ο κόσμος πάει από το κακό στο χειρότερο.

Πώς λοιπόν θα γινόταν ο κόσμος καλύτερος; Ποιες είναι οι προϋποθέσεις ώστε οι κοινωνίες να είναι υγιείς και να μπορούν να θεραπεύουν και να απορροφούν τη κάθε είδους «ανωμαλίες»; Η απάντηση σε αυτές τις ερωτήσεις έχει δοθεί ήδη από τη γαλλική επανάσταση και είναι το τρίπτυχο ελευθερία – ισότητα – αδερφοσύνη. Τα συνθήματα αυτά που έχουν γίνει ο εθνικός ύμνος και η κύρια επιδίωξη αναρίθμητων επαναστατών και κοινωνικών εξεγέρσεων, ωστόσο, είναι πολύ δύσκολο να γίνουν πράξη.

Για την ακρίβεια, οι έννοιες αυτές χρησιμοποιήθηκαν προκειμένου να συνεχιστεί η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Η ελευθερία έγινε σημαία του οικονομικού φιλελευθερισμού και της παγκοσμιοποίησης, του πιο αδυσώπητου οικονομικού συστήματος που στο όνομα της ελευθερίας μετέτρεψε τον πλανήτη σε μία απέραντη αγορά, με ελευθέρως κινούμενα κεφάλαια που αγοράζουν και πουλούν τα πάντα (γη, νερό, αέρα, ανθρώπινα όργανα, γυναίκες, παιδιά), με την ελίτ να κατέχει το μισό πλούτο και τους υπόλοιπους να αγωνίζονται για την επιβίωση τους, με την κατάργηση κάθε είδους ανθρώπινων και κοινωνικών δικαιωμάτων και την πολεμική, την παράνομη και την εγκληματική δραστηριότητα συνεχώς να αυξάνονται.

Η ισότητα, από την άλλη, σύμβολο και επιδίωξη της κομμουνιστικής διαλεκτικής, σκότωσε στα στρατόπεδα της Σιβηρίας δεκάδες χιλιάδες αντιφρονούντες, φυλάκισε και βασάνισε εκατοντάδες χιλιάδες ύποπτους για αποστασία και στραγγάλισε κάθε ίχνος πνευματικής και καλλιτεχνικής φωνής που στηλίτευε ή κριτίκαρε την κομμουνιστική δικτατορία. Η δε περίφημη ισότητα ίσχυσε μόνο για τις μάζες, την ώρα που η κυβερνητική ελίτ ζούσε στην απόλυτη χλιδή!

Η αδερφοσύνη, τέλος, που επαγγέλλονται και προωθούν οι περισσότερες θρησκείες ή παρακλάδια τους (εκκλησίες), μόνο κατ’ εξαίρεση έχει ισχύσει. Η τεράστια οικονομική και πολιτική ισχύς των μεγάλων θρησκειών, η συνεχής διαμάχη τους για την προσέλκυση πιστών και πόρων, η άρνηση τους να συμμετέχουν ισότιμα στη φορολογία τους, οι παρεμβάσεις τους στην εκπαίδευση, η διαμάχη τους με την επιστήμη, η έμμεση συμμετοχή τους σε διώξεις αλλόθρησκων, η ουδέτερη τους στάση σε θέματα πολεμικών συρράξεων, καταπάτησης ανθρωπίνων δικαιωμάτων, και αναγκαστικής μετανάστευσης ανθρώπινων μαζών δείχνει την αδερφοσύνη να περιορίζεται αυστηρά στους ομόθρησκους.

Ο Ντοστογιέφσκυ (1821-1881) σ’ ένα ταξίδι του που έκανε στην Ευρώπη, ερχόμενος σε επαφή με τον πολιτισμό της και τις διακηρύξεις της, έκανε κριτική στα συνθήματα αυτά, κατά πόσο μπορούν να πραγματοποιηθούν στο έδαφος και στο πνευματικό και ιδεολογικό υπόβαθρο της Ευρώπης … «ελευθερία είναι να κάνεις ό,τι θέλεις, τα πάντα, μέσα στα πλαίσια του νόμου βέβαια. Δυστυχώς όμως δεν μπορούν όλοι να κάνουν τα πάντα. Αυτός που διαθέτει εκατομμύρια μπορεί. Αυτός που δεν διαθέτει δεν μπορεί να κάνει ό,τι θέλει αλλά κάνουν οι άλλοι μ’ αυτόν ό,τι θέλουν. Μετά την ελευθερία έχουμε την ισότητα και μάλιστα την ισότητα μπροστά στο νόμο. Μόνο ένα σχόλιο θα κάνω εδώ· με τη μορφή που εφαρμόζεται σήμερα ο κάθε Γάλλος μπορεί και πρέπει να τη θεωρήσει προσωπική προσβολή… Ο δυτικός, τέλος, άνθρωπος μιλάει για αδελφοσύνη και δεν αντιλαμβάνεται ότι δεν υπάρχει τρόπος να την αποκτήσει, επειδή από τη δυτική φύση, όπως αποδείχτηκε, απουσιάζει. Και αυτή που κυριαρχεί είναι η προσωπική αρχή του ατόμου και η προσπάθεια συντηρήσεως και ικανοποιήσεως του ΕΓΩ. Για να εδραιωθεί η αδελφοσύνη πρέπει η προσωπικότητα να καταθέσει τον εαυτό της εξ ολοκλήρου στη διάθεση του κοινωνικού συνόλου και να θυσιαστεί άνευ όρων για το κοινό καλό, ανεξαρτήτως και πέραν της διεκδικήσεως των προσωπικών δικαιωμάτων. Για να εδραιωθεί η αδελφοσύνη πρέπει να υπάρχει η αγάπη η οποία «ου ζητεί τα εαυτής». Αυτό όμως είναι κάτι αδιανόητο για τον πολιτισμό της Δύσεως. Στη Δύση τα μέλη της απαιτούν επιτακτικά τα ατομικά δικαιώματά τους και επιθυμούν την ατομική τους υπόσταση ως ξεχωριστές μονάδες του κοινωνικού συνόλου… Έτσι όμως δεν κατακτιέται η αδελφοσύνη ¹». 

Α) Κρατικά, επιχειρηματικά και κοινωνικά συστήματα

Ο σύγχρονος κόσμος λειτουργεί με τρία κύρια αλληλοδιαπλεκόμενα και, συχνά, ανταγωνιστικά συστήματα. Τα κρατικά συστήματα [πολιτικοί (πρωθυπουργός, υπουργοί, βουλευτές), πολιτευτές (δήμαρχοι, δημοτικοί σύμβουλοι), κρατικοί οργανισμοί (δικαστήρια, αστυνομία, πολεοδομία, τελωνεία) και κρατικοί υπάλληλοι (εκπαιδευτικοί, εφοριακοί, δικαστές, γιατροί)], τα επιχειρηματικά συστήματα (πολυεθνικές, τράπεζες, βιομηχανίες, βιοτεχνίες, χονδρεμπόριο, λιανεμπόριο, μεταποίηση, υπηρεσίες) και τα κοινωνικά συστήματα (οικογένειες, κοινότητες, έθνη, φυλές, θρησκευτικές και πολιτισμικές ομάδες). Σε μία τέλεια πραγματικότητα, τα τρία αυτά συστήματα θα λειτουργούσαν συνεργατικά. Οι πολιτικοί θα έπαιρναν τις σωστές αποφάσεις για την ανάπτυξη της κοινωνίας, η γραφειοκρατία δεν θα υπήρχε, η διαφθορά των κρατικών υπαλλήλων θα ήταν μηδενική, οι επιχειρήσεις θα φορολογούνταν δίκαια, θα λειτουργούσαν με σκοπό το κέρδος το δικό τους που δεν αντιβαίνει στο κέρδος της κοινωνίας, και τα κοινωνικά συστήματα θα λειτουργούσαν με συνετό και υγιή τρόπο που προάγει την ισότητα, τη ευνομία, και την αλληλεγγύη, ενώ παράλληλα θα ελέγχανε αυστηρά την πολιτική (με την ψήφο τους) και τις επιχειρήσεις (με την ορθή καταναλωτική συμπεριφορά).

Στην πράξη, ωστόσο, η ιδανική αλληλεπίδραση των τριών συστημάτων σπανίως λειτουργεί, και ο κανόνας είναι να επιδιώκει το κάθε ένα από αυτά το μεγαλύτερο του κέρδος εις βάρος των υπολοίπων. Τα κρατικά συστήματα π.χ. συχνά προωθούν νόμους και διατάξεις που απομυζούν την κοινωνία, κρατικοί λειτουργοί αποκαλύπτονται να έχουν χρηματιστεί για αποφάσεις που ζημιώνουν τα κρατικά ταμεία σε όφελος επιχειρήσεων, δικαστήρια αποφασίζουν υπέρ της απαλλαγής επίορκων γιατρών, αστυνομικοί διευθυντές διατάσσουν χρήση επικίνδυνων χημικών κατά διαδηλωτών κ.α. Οι επιχειρηματικοί όμιλοι μπορεί να λειτουργούν ενάντια στις κοινωνίες που πουλούν τα προϊόντα τους (και ακόμη περισσότερα εκεί που τα παράγουν) π.χ. τα γάλατα με μελαμίνη στην Κίνα που οδήγησαν στο θάνατο εκατοντάδων βρεφών, το νερό της Αφρικής που το παίρνει η Nestle την ώρα που χιλιάδες πεθαίνουν από λειψυδρία ή μολύνσεις του γαστρεντερικού λόγω χρήσης ακατάλληλου νερού, οι καταστροφές των οικοσυστημάτων του Αμαζονίου λόγω ανεξέλεγκτης υλοτομίας και αύξησης της καλλιέργειας σόγιας κ.λπ. Τα κοινωνικά συστήματα, τέλος, που οι φυλές, τα έθνη, οι τάξεις, οι κάστες και οι πολιτιστικές ομάδες επιτίθενται η μία στην άλλη προκειμένου να εξασφαλίσουν καλύτερα προνόμια, ενώ ταυτόχρονα δεν διστάζουν να συνεργαστούν με κρατικά ή επιχειρηματικά συμφέροντα για να το καταφέρουν, με αποτέλεσμα μετέπειτα να ζουν εις βάρος των υπολοίπων. Ο σκληρός αυτός ανταγωνισμός κράτους, επιχειρήσεων και κοινωνίας καταλήγει στην δημιουργία και διατήρηση ενός άνισου, άδικου, καταστροφικού και αυτοκαταστροφικού κόσμου.

Ωστόσο, υπάρχει ακόμη ελπίδα! Τα κοινωνικά συστήματα μπορούν να αλλάξουν τα πάντα, δεδομένου ότι αποτελούν τον μεγάλο αποδέκτη των κρατικών λειτουργιών και των προϊόντων της αγοράς, καθώς επίσης και τον εταίρο εκείνο που αποφασίζει ποιόν θα ψηφίσει και τί θα αγοράσει. Τα κοινωνικά συστήματα, αν κατανοήσουν τη δύναμη τους και μάθουν να συνεργάζονται, μπορούν να εξορθολογήσουν και τις κρατικές υπηρεσίες και να μετατρέψουν τα επιχειρηματικά projects από εχθρικά σε φιλικά προς την κοινωνική ανάπτυξη. Και έχουν κάθε συμφέρον να το κάνουν, αφού τόσο τα κρατικά όσο και τα επιχειρηματικά σχέδια ποτέ δεν θα ενδιαφερθούν για την κοινωνία, εκτός κι αν αναγκαστούν και πιεστούν γι’ αυτό.  Συνεπώς, μόνο οι κοινωνίες μπορούν να μετατρέψουν τον κόσμο σε δίκαιο, ελεύθερο, ίσο και αλληλέγγυο, αν το θελήσουν και αν το επιδιώξουν! Μπορούν και να το πράξουν;

Β) Το δίλλημα του κρατούμενου και η κοινωνιολογία του ανταγωνισμού

Στο άρθρο του Άλκη Γαλδαδάς «Παίζοντας έρχεται ο πόλεμος» που δημοσιεύτηκε στο ΒΗΜΑ δίνονται πολλά στοιχεία για την κοινωνιολογία του ανταγωνισμού και το περίφημο «δίλλημα του κρατούμενου».

«Δύο άνθρωποι που μαζί διέπραξαν μια ληστεία συλλαμβάνονται από την Αστυνομία ως ύποπτοι. Τοποθετούνται, όπως γίνεται πάντα σε τέτοιες περιπτώσεις, σε χωριστά δωμάτια στο κτίριο της Ασφάλειας και αρχίζει η ανάκριση. Στον καθένα ξεχωριστά προσφέρονται οι εξής δυνατότητες:

Αν ομολογήσουν και οι δύο, η ποινή τους θα είναι, για παράδειγμα, γύρω στα τρία χρόνια ο καθένας, αφού δεν θα υπάρχουν αμφιβολίες για την ενοχή τους αλλά θα κριθούν με επιείκεια ως εμπράκτως μεταμελήσαντες. Αν αρνηθούν και οι δύο να ομολογήσουν τότε ελλείψει επαρκών στοιχείων θα μείνουν «μέσα» κάπου ένα χρόνο ο καθένας. Αν μόνο ένας από τους δύο ομολογήσει, τότε αυτός θα καταδικαστεί σε ποινή με αναστολή που σημαίνει ουσιαστικά μηδέν χρόνια ποινής. Ο άλλος όμως με τα στοιχεία από την ομολογία του πρώην συντρόφου του καταδικάζεται σε πέντε χρόνια, τη μεγαλύτερη δηλαδή επιτρεπτή ποινή για το αδίκημα της ληστείας.

Αν εσείς βρεθείτε σε μια τέτοια θέση πώς θα σκεφθείτε; Φυσικά σαν λογικός άνθρωπος, είναι η απάντηση. Ο καθένας όμως από τους ληστές, γνωρίζοντας ήδη από προηγούμενες επισκέψεις τι σημαίνει έστω και ένας χρόνος παραπάνω στη φυλακή, προσπαθεί να γλιτώσει ταυτόχρονα και με τη μικρότερη ποινή. Έτσι ομολογώντας φαίνεται ότι εισπράττεις το πολύ τρία χρόνια, αν και ο άλλος έχει κάνει το ίδιο, ενώ γλιτώνεις με αναστολή αν ο άλλος κάνει το λάθος να μην ομολογήσει. Αν όμως δεν ομολογήσετε και εσύ και ο άλλος, τότε ένας χρόνος φυλακής είναι το αποτέλεσμα. Φυσικά, αν ο άλλος έχει ήδη ομολογήσει, από ένα χρόνο που υπολόγιζες εκτοξεύεται η ποινή σου ξαφνικά στα πέντε χρόνια. Ποια είναι λοιπόν η λογική αντίδραση σε μια τέτοια υπόθεση συγκρουόμενων συμφερόντων;

Το πρόβλημα αυτό έχει μείνει στην ιστορία με το όνομα «το δίλημμα του κρατουμένου», δεν εμφανίστηκε όμως στις σελίδες κάποιου περιοδικού με σταυρόλεξα και άλλες πνευματικές ασκήσεις. Επινοήθηκε, συζητήθηκε, τελειοποιήθηκε από τους σοφούς της RAND και έγινε κάποια στιγμή και αυτό ένα ακόμη παιχνίδι πολέμου όταν οι επιστήμονες θέλησαν να υποκαταστήσουν τους στρατηγούς στις αποφάσεις για τις τύχες του κόσμου.

Η θεωρία των παιγνίων ασχολείται με τη διαμάχη που κάποια στιγμή αθέλητα ξεσπά μεταξύ παικτών σε ένα ανταγωνιστικό παιχνίδι. Έστω και αν εμφανιστούν μερικοί που θέλουν να αντιμετωπίσουν την παρτίδα με λογική, η έκβαση περιπλέκεται, όπως είδαμε και στην περίπτωση των δύο κρατουμένων, όταν συμμετέχουν και παίκτες με μοναδικό σκοπό πώς να επιτύχουν τη μεγαλύτερη ατομική ωφέλεια από την παρτίδα.

Στη δεκαετία του '50 έγιναν άπειρα πειράματα, πολλά σε στρατιωτικά εργαστήρια, με ανθρώπους που «έπαιζαν» παιχνίδια όπως «το δίλημμα του κρατουμένου». Παρ' όλο που έφθασαν στο σημείο να δίνουν δυνατότητα στους συμμετέχοντες να συνεννοούνται πριν για την καλύτερη στρατηγική, τα αποτελέσματα ήταν απογοητευτικά. Οι άνθρωποι επέμεναν να κάνουν όσες κινήσεις προωθούσαν το ατομικό τους συμφέρον. Έγιναν μάλιστα και πειράματα με ανθρώπους που είχαν πάρει πρώτα αμφεταμίνη και αποδείχθηκε ότι αυτοί ήταν ακόμη λιγότερο συνεργάσιμοι. Και εδώ ας θυμηθούμε ότι ο μακαρίτης Κένεντι στην κρίση της Κούβας έπαιρνε και αυτός αμφεταμίνη.

Η κοινωνική βιολογία σήμερα, που δεν μπορεί να κρατηθεί μακριά και από τα συμπεράσματα του Φον Νόιμαν, στηρίζεται στην παραδοχή ότι κάθε ανθρώπινη συμπεριφορά, ακόμη και οι φαινομενικά αλτρουιστικές πράξεις, έχει τις ρίζες της στη δίψα μας να προωθήσουμε τα ατομικά μας συμφέροντα. Ετσι, «το δίλημμα του κρατουμένου» δεν είναι μάλλον δίλημμα, αφού φαίνεται να είναι γραμμένο στα εγωιστικά γονίδιά τους να μη συνεργαστούν οι δύο υπόδικοι. Μπαίνει λοιπόν το ερώτημα αν μπορούν κάποιοι με διάθεση συνεργασίας να εισχωρήσουν σε μια κοινωνία εγωιστών.

Ο Ρόμπερτ Άξελροντ κάλεσε λοιπόν όσους επιφανείς επιστήμονες μπορούσε να σκεφτεί με διάφορες ειδικότητες και τους ζήτησε να παίξουν πολλές φορές το παιχνίδι του «κρατουμένου» με τη βοήθεια ενός προγράμματος σε υπολογιστικό μηχάνημα.

Στην ουσία μέσω του μηχανήματος οι άνθρωποι υπεδείκνυαν μια στρατηγική που πίστευαν ότι θα έδινε επανειλημμένα τα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα. Βασικό στοιχείο του πειράματος ήταν ότι επιτρεπόταν στα προγράμματα να χρησιμοποιούν τα αποτελέσματα των προηγούμενων προσπαθειών για να καθορίζουν τη στρατηγική τους στον επόμενο γύρο. Τα αποτελέσματα ήταν εκπληκτικά. Από τα 14 προγράμματα που πήρε το μεγαλύτερο ήταν 72 και το μικρότερο τρεις γραμμές. Για όποιον θέλει να σκεφθεί μόνος του ποια είναι η καλύτερη στρατηγική αφήνουμε την απάντηση για το τέλος, αξίζει όμως να πούμε ότι ο Άξελροντ τη βρήκε τόσο απίστευτη ώστε κοινοποίησε τα αποτελέσματα στους ενδιαφερομένους και τους ζήτησε να τροποποιήσουν, αν ήθελαν, τα προγράμματά τους με βάση τα νέα δεδομένα που είχαν προκύψει. Λοιπόν νικητής και στην επόμενη φάση του πειράματος ήταν το ίδιο πρόγραμμα!

Σε πείσμα των προβλέψεων λοιπόν η καλύτερη στρατηγική ήταν:

1. Συνεργαστείτε την πρώτη φορά.

2. Κάντε στους επόμενους γύρους ό,τι ο αντίπαλός σας έκανε στον προηγούμενο γύρο».

Αυτό είναι: οι επιστημονικές μελέτες μας δείχνουν ότι αν δημιουργηθεί μία κουλτούρα συνεργασίας όπου ο αντίπαλος συνεργάζεται, τότε η κοινωνική συνεργασία για τον καθένα είναι εύκολη και δεδομένη. Παραδείγματα υπάρχουν πολλά όπως το πείραμα του δημάρχου:

Μια φορά κι έναν καιρό, υπήρχε μια πολύ άσχημη πόλη. Βία, εγκλήματα, κυκλοφοριακό, ατυχήματα, ναρκωτικά, βρωμιά και γκρίζοι δυστυχισμένοι πολίτες. Και δεν ήταν καμιά μικρή πόλη, είχε έξι μύρια κατοίκους που είχαν παραδοθεί εντελώς στην μαυρίλα.

Ένα πρωί, ο διευθυντής του Πανεπιστημίου της πόλης που ήταν μαθηματικός και φιλόσοφος, εκεί που πήγαινε στη δουλειά του και βλέποντας την κατάντια της πόλης του, πήρε μια πολύ κουφή απόφαση. Δήλωσε την παραίτησή του στο Πανεπιστήμιο, λέγοντας πως ήθελε να διευρύνει την διδασκαλία του και στα έξι εκατομμύρια κατοίκους. Στους μαθητές του στο Πανεπιστήμιο, ο καθηγητής αυτός ήταν γνωστός για τους περίεργους τρόπους διδασκαλίας του. Για παράδειγμα, μια φορά που επικρατούσε χάος στο μάθημα, κατάφερε να επαναφέρει την τάξη κατεβάζοντας τα βρακιά του. Γενικά δηλαδή, εφεύρισκε αστείους και εντελώς ανορθόδοξους τρόπους για να πετυχαίνει το σκοπό του και περιέργως, πάντα τα κατάφερνε.

Για την προεκλογική καμπάνια του λοιπόν, φόρεσε μια στολή σούπερμαν, αυτοχρίστηκε «υπερπολίτης» και άρχισε να περιδιαβαίνει τους δρόμους βάζοντας ταυτόχρονα υποψηφιότητα για δήμαρχος. Έφερε πολύ γέλιο στον κόσμο αλλά επειδή όπως έλεγαν, είχε αρκετά ειλικρινές πρόσωπο, τον ψήφισαν. Ο καινούργιος δήμαρχος όμως δεν είχε καμία σχέση με τους προηγούμενους. Η πρώτη του κίνηση ήταν να προσλάβει 20 μίμους και να τους σκορπίσει στους δρόμους της πόλης. Η δουλειά τους ήταν να χλευάζουν όσους παραβίαζαν τον κώδικα οδικής κυκλοφορίας. Σιγά, θα μου πείτε. Οι πολίτες όμως, άρχισαν να συμμορφώνονται γιατί αποδείχτηκε πως τους πείραζε πολύ περισσότερο η δημόσια κοροϊδία, παρά τα πρόστιμα. Αμέσως μετά, βγήκε σε διάφορες τηλεοπτικές εκπομπές και έκανε ντους γυμνός, κλείνοντας την παροχή νερού ενώ σαπουνιζόταν, για να δείξει στους πολίτες πώς μπορούν να εξοικονομούν νερό. Και πράγματι! Η κατανάλωση νερού αμέσως έπεσε. Όρισε Ημέρα Γυναίκας όπου οι άντρες θα φρόντιζαν τα παιδιά και οι γυναίκες θα έβγαιναν βόλτα στην πόλη. Αυτό, ήταν ανήκουστο γιατί η συγκεκριμένη πόλη ήταν πολύ επικίνδυνο μέρος τα βράδια, ενώ οι γυναίκες δεν έβγαιναν βόλτες σχεδόν ποτέ ως τότε.. 700.000 γυναίκες γέμισαν τους δρόμους πανηγυρίζοντας ενώ ακόμη και o αρχηγός της αστυνομίας ήταν γυναίκα εκείνο το βράδι. Το καλύτερο; Μοίρασε στους πολίτες ταμπέλες με «αντίχειρες επάνω» και αντίχειρες κάτω για να επιδοκιμάζουν ή να αποδοκιμάζουν δημόσια τις πράξεις των συμπολιτών τους. Η ομαδική κατακραυγή ήταν ό,τι έπρεπε τελικά. Γενικώς σκαρφιζόταν αστείες ή περίεργες καμπάνιες για κάθε τι που ήθελε να πετύχει, όπως όταν ζήτησε να του τηλεφωνήσει όποιος πολίτης συναντούσε έστω κι έναν υποδειγματικό ταξιτζή. Σύντομα, 150 τηλεφωνήματα συντέλεσαν στο να δημιουργηθεί ομάδα ταξιτζήδων που ο δήμαρχος ονόμασε Ιππότες της Ζέβρας και είχαν την προσωπική του υποστήριξη. Ίδρυσε επίσης ταμείο εθελοντικών φόρων για όσους ήθελαν να δώσουν παραπάνω χρήματα στο δημοτικό ταμείο. Φυσικά και μάζεψε χρήματα. Τέλος, προσπαθώντας να δείξει πόσο σημαντική είναι η ανθρώπινη ζωή, ζωγράφισε αστέρια σε κάθε σημείο θανάτου από τροχαίο στην πόλη, πράγμα εξαιρετικά έξυπνο γιατί το αποτέλεσμα ήταν πανέμορφο αλλά και ιδιαίτερα σοκαριστικό.

Ο δήμαρχος ήταν ο Κολομβιανό Antanas Mockus, δήμαρχος της Μποκοτά το 1993. Μετά το πέρας της θητείας του, ο παράξενος αυτός δήμαρχος, ξεκίνησε διαλέξεις αναλύοντας τα συμπεράσματά του από το κοινωνικό του πείραμα. Ένα από τα συμπεράσματά του είναι πως η γνώση δίνει δύναμη αρκεί να καταφέρεις να τη μεταδώσεις μέσω της τέχνης, του χιούμορ και της δημιουργικότητας. Μόνο έτσι οι άνθρωποι αποδέχονται τις αλλαγές ²».

Ένα πολύ όμορφο κείμενο που υπογράφουν οι Matt Ridley και Bobbi S. Low με τίτλο «Can Selfishness Save the Environment?» ολοκληρώνει την προσέγγιση του θέματος της συνεργασίας:

«Η συμβατική σοφία πιστεύει ότι η οδός για να αποφύγουμε την παγκόσμια οικολογική καταστροφή είναι να πείσουμε τον κόσμο να αλλάξει τις ιδιοτελείς του συνήθειες για το κοινό καλό. Μια πιο ευφυής όμως προσέγγιση θα ήταν να χρησιμοποιήσουμε μια απέραντη και ανανεώσιμη πηγή: την ανθρώπινη τάση να σκεφτόμαστε κυρίως με βάση το βραχυπρόθεσμο συμφέρον μας.

Ας δούμε ένα παράδειγμα, με ανάλογα του οποίου είμαστε όλοι εξοικειωμένοι: Η Αρτεσιανή Κοιλάδα, στο Κάνσας των ΗΠΑ, διέθετε κάποτε, όπως φαίνεται και από το όνομά της, εκατοντάδες φυσικές πηγές. Εάν έκανες γεώτρηση, το νερό σχημάτιζε πίδακα, ενώ υπήρχαν στην περιοχή έλη όπου οι αγελάδες που έβοσκαν βυθίζονταν μέχρι την κοιλιά. Όλα αυτά τη δεκαετία του '20. Ακόμη παλαιότερα, την εποχή των πρώτων μεταναστών, το ποτάμι της περιοχής ήταν μάλιστα πλωτό σε απόσταση πολλών χιλιομέτρων.

Σήμερα το ποτάμι είναι ξερό, οι πηγές έχουν εξαφανιστεί, και οι κάτοικοι πρέπει να ανοίγουν όλο και βαθύτερες γεωτρήσεις για να βρουν νερό. Η αιτία είναι προφανής: είναι οι υδροβόρες εκτεταμένες καλλιέργειες καλαμποκιού που έχουν επικρατήσει στην περιοχή, ακριβώς λόγω της αρχικής αφθονίας του νερού εκεί πέρα.

Τώρα, ενώ όλοι αντιλαμβάνονται το πρόβλημα, κανείς δεν είναι διατεθειμένος να περιορίσει τη δική του κατανάλωση για το κοινό όφελος, σκεφτόμενος ότι απλώς έτσι θα βρει ευκαιρία να επωφεληθεί κάποιος άλλος. Έτσι όλοι μαζί, οδηγούν τις καλλιέργειές τους στο αδιέξοδο.

Σε ένα άλλο μέρος πάλι, κοντά στη Βαλέντσια της Ισπανίας, 15.000 αγρότες μοιράζονται τα νερά του ποταμού Τουρία σύμφωνα με ένα διακανονισμό διάρκειας τουλάχιστον 550 χρόνων. Κάθε αγρότης, όταν έρθει η σειρά του παίρνει τόσο μόνο νερό όσο χρειάζεται από το αρδευτικό κανάλι, χωρίς να σπαταλά ούτε σταγόνα. Δεν τολμά να κλέψει, απλά διότι παρακολουθείται συνεχώς από τα άγρυπνα μάτια των γειτόνων του πριν και μετά από αυτόν στο κανάλι.

Τυχόν παράπονα έρχονται στο Δικαστήριο των Νερών, που συναντιέται κάθε Πέμπτη πρωί έξω από τη μητρόπολη στη Βαλέντσια. Αρχεία που φθάνουν πίσω μέχρι το 1400, φαίνεται να δείχνουν ότι η κλεψιά είναι σπάνια.

Δύο αρδευτικά συστήματα: το ένα βιώσιμο, δίκαιο και μακροζώητο, το άλλο καταδικασμένο. Πρόκειται για δύο περιπτώσεις που συχνά παρατίθενται από τους πολιτικούς επιστήμονες οι οποίοι αγωνίζονται να καταλάβουν την συνήθη ανθρώπινη αποτυχία να λυθούν τα προβλήματα "κοινής δεξαμενής φυσικών πόρων" ("common - pool recourse problems").

Το 1968 ο οικολόγος Garret Hardin έγραψε ένα άρθρο στο περιοδικό Science όπου εξηγούσε «την τραγωδία των κοινών (αγαθών)». Γιατί δηλαδή η κοινοτική γη τείνει πάντα να υποφέρει από υπερβόσκηση και γιατί κάθε ψαρότοπος υποφέρει από την υπεραλίευση. Η αιτία είναι, εξήγησε, γιατί τα οφέλη από κάθε παραπάνω αγελάδα (ή κάθε παραπάνω ψαριά) τα καρπώνεται ο ιδιοκτήτης τους, ενώ το κόστος από τη βλάβη που προκαλείται μοιράζεται μεταξύ όλων των χρηστών του κοινού αγαθού. Στη γλώσσα των οικονομολόγων, το κόστος εξωτερικεύεται. Έτσι, η ιδιωτικά ορθολογική συμπεριφορά, οδηγεί σε συλλογική συμφορά.

Η τρύπα του όζοντος και το φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι κλασσικές τραγωδίες των κοινών αγαθών εν τη γενέσει: κάθε φορά που καις ένα γαλόνι βενζίνη για να κατέβεις στο κέντρο, εσύ δρέπεις το όφελος, ενώ μοιράζεσαι το κόστος με τα έξη δις ανθρώπους που ζουν στον πλανήτη.

Ας δούμε δύο κλασσικές συνταγές που χρησιμοποιούνται συνήθως από τους διοικούντες σε τέτοιες περιπτώσεις: Μία λύση είναι ένας εξωτερικός παράγοντας, π.χ. μια κυβέρνηση, να θέσει κανονισμούς, για παράδειγμα να ορίσει το μέγιστο επιτρεπόμενο μέγεθος κάθε κοπαδιού. Η άλλη λύση είναι να ιδιωτικοποιήσεις το κοινωνικό αγαθό, έτσι ώστε ο ιδιοκτήτης να έχει τώρα τόσο τα οφέλη όσο και το κόστος. Έτσι θα έχει κάθε λόγο να αποφύγει την υπερεκμετάλλευση.

1. Η συγκεντρωτική λύση

Μέχρι πριν λίγες δεκαετίες, η πρώτη λύση ήταν η πιο δημοφιλής. Οι κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο αντιδρούσαν στην ύπαρξη κάθε προβλήματος κοινωνικού αγαθού με θέσπιση κανονισμών, ελέγχους και κρατικοποιήσεις. Στην Ινδία, η κυβέρνηση εθνικοποίησε τα δάση και τους βοσκότοπους που παραδοσιακά ανήκαν στις κοινότητες, και τα έθεσε υπό κεντρικό γραφειοκρατικό έλεγχο ο οποίος έδρευε πάρα πολύ μακριά.

Αυτό το σύστημα θα μπορούσε να είχε δουλέψει, αν οι κυβερνήσεις ήταν αποτελεσματικές και αδιάφθορες, και διέθεταν άπειρους πόρους για να πραγματοποιούν τα σχέδιά τους. Αλλά τελικά η πολιτική αυτή έκανε τα πράγματα ακόμη χειρότερα, γιατί το δάσος δεν ήταν πια ούτε καν συλλογική ιδιοκτησία του τοπικού χωριού. Έτσι η υπερβόσκηση, η λαθροθηρία, η λαθροϋλοτομία εντάθηκαν -το κόστος πλέον είχε εξωτερικευτεί όχι απλά στους υπόλοιπους κατοίκους του χωριού αλλά σε ολόκληρη τη χώρα.

Ανάλογη δομή αντιρρυπαντικών κανονισμών διαθέτουν και οι ΗΠΑ. Γραφειοκράτες αποφασίζουν, ανταποκρινόμενοι σε πιέσεις από ομάδες πίεσης, ακριβώς ποιά επίπεδα ρύπανσης να επιτρέψουν, συνήθως μη δίνοντας κανένα κίνητρο για περικοπές κάτω του ελάχιστου επιπέδου, και ακόμη εξειδικεύουν τις τεχνολογίες που θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν (η αποκαλούμενη πολιτική της "καλύτερης διαθέσιμης τεχνολογίας").

Αυτό δημιουργεί αντίστροφα κίνητρα για τους ρυπαίνοντες, γιατί κάνει τη ρύπανση ελεύθερη μέχρι το ελάχιστο όριο, και δεν υπάρχει κίνητρο να μειωθεί περισσότερο. Όποιος λοιπόν φροντίζει από μόνος του να ρυπαίνει όσο το δυνατόν λιγότερο, τιμωρείται σε σχέση με αυτόν που απλά ακολουθεί τον κανονισμό.

Έχει αποδειχθεί μάλιστα ότι με ένα ποσοστό μόνο των χρημάτων που δαπανά μια μεγάλη εταιρία για να ακολουθήσει τους περιβαλλοντικούς κανονισμούς της κυβέρνησης, θα μπορούσε να πετύχει πολλαπλάσιο αποτέλεσμα με ορθολογική χρήση.

Μια άλλη μέθοδος, μεταξύ παρεμβατισμού και ιδιωτικοποίησης, είναι να επιτρέπεται σε κάθε εταιρεία να παράγει ρυπαντές εάν θέλει, αλλά για κάθε τιμή πάνω από το μηδέν θα πρέπει να πληρώνει κάποιο ποσό (ρυπαντικά τέλη) στην κυβέρνηση. Έτσι η μεν εταιρεία θα έχει κίνητρο να διατηρεί τη ρύπανση σε χαμηλά επίπεδα, η δε κυβέρνηση θα έχει κάποια χρήματα να δαπανήσει σε φιλοπεριβαλλοντική πολιτική. Το 1990 η Clean Air Act θέσπισε μια αγορά εμπορεύσιμων αδειών ρύπανσης για εκπομπές διοξειδίου του Θείου.

2. Οι παγίδες της ιδιωτικοποίησης

Επειδή η ιδιωτικοποίηση ενός κοινωνικού αγαθού μπορεί να εσωτερικεύσει το κόστος της καταστροφής του, οι οικονομολόγοι με αυξανόμενη συχνότητα προτείνουν την ιδιωτικοποίηση ως τη λύση για τα προβλήματα των κοινωνικών αγαθών.

Οι ιδιωτικοποιήσεις όμως έχουν τα δικά τους μειονεκτήματα. Η προσπάθεια περίφραξης των κοινοτικών γαιών στην Μ. Βρετανία, στις αρχές της βιομηχανικής εποχής, προκάλεσε τουλάχιστον τρεις σοβαρές εξεγέρσεις μικροκτηματιών που έχαναν την παραδοσιακό τους δικαίωμα πρόσβασης σε αυτές. Το ίδιο θα συνέβαινε και σήμερα σε ανάλογες περιπτώσεις.

Πάλι, πως θα μπορούσε να ιδιωτικοποιηθεί η προστασία των φαλαινών για παράδειγμα; Το πιθανότερο είναι ότι οι φαλαινοθήρες θα ήταν σε θέση να πληρώσουν πολύ περισσότερα χρήματα από όσα θα μπορούσαν αυτοί που θα συνεισέφεραν κάποιο ποσό για την προστασία τους ή θα πλήρωναν για να τις απολαμβάνουν να ζουν ελεύθερες.

Ομοίως, αν έβγαζαν στο σφυρί τα εθνικά πάρκα, πολύ περισσότερα χρήματα θα ήταν διατεθειμένοι να πληρώσουν αυτοί που σκοπεύουν να ανοίξουν εκεί ορυχεία, παραδείγματος χάριν, παρά αυτοί που θα ήθελαν να διατηρήσουν το πάρκο ανέγγιχτο, με ελεύθερη πρόσβαση για το κοινό.

Ακόμη περισσότερο, δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι η ορθολογικότητα θα ωθούσε έναν ιδιώτη ιδιοκτήτη ενός περιβαλλοντικού δημόσιου αγαθού να το προστατεύσει ή να το διαχειριστεί βιώσιμα. Πριν τριάντα χρόνια ένας μαθηματικός, ο Colin Clark, έγραψε ένα άρθρο στο περιοδικό Science, αποδεικνύοντας ότι κάτω από ορισμένες περιστάσεις θα ήταν οικονομικά συμφερότερο να εξαλείψει ο επιχειρηματίας τις φάλαινες.

Καθώς τα κέρδη από τόκους ή από το χρηματιστήριο επέτρεπαν (τότε) στα χρήματα να αυξηθούν πολύ ταχύτερα από όσο τους το επέτρεπε ο ρυθμός αναπαραγωγής των φαλαινών, ακόμη και κάποιος που θα διέθετε ένα ορισμένο παγκόσμιο μονοπώλιο στην εκμετάλλευση των φαλαινών, είναι αμφίβολο εάν θα τον συνέφερε να ασχοληθεί με μια βιώσιμη εκμετάλλευση των ζώων. Θα ήταν περισσότερο κερδοφόρο να τις σκοτώσει όλες και να τις πουλήσει, μαζί με τον εξοπλισμό, και να καταθέσει τα κέρδη στην τράπεζα για να καρπωθεί τους τόκους.

3. Η επίκληση στην ανθρώπινη φύση

Πολλοί πάλι επιμένουν να επικαλούνται την καλή ανθρώπινη φύση. Κάνουν έκκληση σε ηθικές αρχές, το κοινό ή μελλοντικό συμφέρον της ανθρωπότητας, καλώντας σε θυσίες και αυτοπεριορισμούς. Αυτή είναι η μέθοδος που χρησιμοποιείται π.χ. συχνά από τις περιβαλλοντικές οργανώσεις.

Και όμως, οι περιβαλλοντιστές δεν θα έπρεπε πραγματικά να πιστεύουν ότι αρκεί απλώς μια αύξηση της συνειδητοποίησης για να αλλάξει ο κόσμος. Σχεδόν οι μόνες περιπτώσεις όπου πράγματι θα μπορούσαν να ισχυριστούν ότι πέτυχαν πολλά μέσω της ηθικής πειθούς είναι οι εκστρατείες εναντίον της ένδυσης με γούνες και της χρήσης ελεφαντόδοντου. Στην περίπτωση αυτή η ντροπή αποδείχτηκε τόσο αποτελεσματική ως κίνητρο, όσο τα χρήματα σε άλλες περιπτώσεις. Οι γούνες όμως είναι πολυτέλειες.

Η ανακύκλωση πάλι, είναι γνωστό ότι δουλεύει καλύτερα συνδυασμένοι με οικονομικά κίνητρα ή νομικές κυρώσεις. Ακόμη και μια μικρή επιστροφή χρημάτων μπορεί να αλλάξει δραματικά το ποσό των υλικών που ανακυκλώνονται από ένα νοικοκυριό. Τα φιλανθρωπικά σωματεία άλλωστε γνωρίζουν από καιρό ότι οι άνθρωποι είναι πιο πρόθυμοι να κάνουν δωρεές εάν ανταμείβονται, ακόμη και με ένα αυτοκόλλητο ή μια κονκάρδα.

Υπεισέρχεται λοιπόν ένας νέος όρος, αυτός της ανταπόδοσης. Αφού μιλάμε για την ανθρώπινη φύση, ας ανατρέξουμε στην επιστήμη της Βιολογίας. Οι βιολόγοι παλιά εξηγούσαν τη συμπεριφορά των ζώων με όρους όπως το "καλό του είδους". Τώρα, η εξελικτική βιολογία έχει μετασχηματιστεί από την έννοια του "εγωιστικού γονίδιου", που εκλαϊκεύτηκε από τον Ρίτσαρντ Ντώκινς.

Ο βασικός του ισχυρισμός είναι ότι τα ζώα, συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπου, δρουν αλτρουιστικά μόνο όταν αυτό φέρνει κάποιο όφελος σε αντίγραφα των δικών τους γενών. Αυτό συμβαίνει σε δύο περιστάσεις: όταν ο αλτρουιστής και ο ευεργετούμενος είναι κοντινοί συγγενείς (όπως οι μέλισσες σε μια κυψέλη), και όταν ο αλτρουιστής είναι σε θέση να λάβει επιστροφή της χάρη σε μελλοντικό χρόνο.

Ανάλογη επίδραση είχε και στις οικονομικές επιστήμες το βιβλίο Logic of Collective Action του Mancur Olson, ο οποίος αμφισβήτησε την άποψη ότι τα άτομα θα προσπαθούσαν ποτέ να προωθήσουν τα συλλογικά τους συμφέροντα μάλλον παρά τα βραχυπρόθεσμα ατομικά τους συμφέροντα.

4. Ο κανόνας της ανταπόδοσης

Οι βιολόγοι ενδιαφέρονται για το δίλημμα του κρατουμένου ως ένα μοντέλο για την εξέλιξη της συνεργασίας. Υπό ποιες συνθήκες, αναρωτιώνται, θα συνέφερε ένα ζώο να αναπτύξει μια στρατηγική βασισμένη στη συνεργασία μάλλον παρά στην αποστασία;

Όταν δοκίμασαν το δίλημμα στην πράξη, βγήκαν πρωτότυπα συμπεράσματα. Εάν το παιχνίδι είναι ένα μόνο ανάμεσα σε μια μακρά σειρά, που πράγματι παίχτηκαν από φοιτητές, ερευνητές, ή υπολογιστές, για πόντους μάλλον παρά για χρόνια στη φυλακή, βρέθηκε ότι υπό τέτοιες περιστάσεις η καλύτερη ατομική στρατηγική είναι να συνεργαστείς στην πρώτη δίκη, και ύστερα να κάνεις ότι έκανε και ο άλλος την τελευταία φορά. Αυτή η στρατηγική έγινε γνωστή ως ο κανόνας της ανταπόδοσης (tit-for-tat, στα ελληνικά κάτι σαν «μία σου και μία μου», όχι με την αρνητική μόνο έννοια).

Η απειλή της αντεκδίκησης μειώνει κατά πολύ τα πιθανά κέρδη μιας αποστασίας. Ερευνητές που μελέτησαν αθλητικούς αγώνες, βρήκαν ότι δεν υπάρχει στρατηγική ικανή να χτυπήσει την tit-for-tat. Η στρατηγική tit-for-two-tats, δηλαδή να συνεχίσεις τη συνεργασία ακόμη και αν ο άλλος αποστατήσει μια φορά, αλλά όχι εάν αποστατήσει δεύτερη, είναι η μόνη που κάπως την πλησιάζει, αλλά ανάμεσα σε εκατοντάδες στρατηγικές που δοκιμάστηκαν, καμιά δεν δουλεύει καλύτερα. Έκτοτε οι βιολόγοι βρίσκουν τη στρατηγική να εφαρμόζεται σε ολόκληρο το ζωϊκό βασίλειο. Μιά θηλυκή νυχτερίδα βαμπίρ θα προσφέρει αίμα (!) σε μια άλλη θηλυκιά, όχι όμως εάν η τελευταία της αρνήθηκε ανάλογη προσφορά στο παρελθόν.

Τέτοιες περιπτώσεις έχουν πείσει τους βιολόγους ότι η βάση της κοινωνικής ζωής σε ζώα όπως τα πρωτεύοντα και τα δελφίνια, είναι η αμοιβαιότητα. Οι μπαμπουίνοι και οι χιμπατζήδες θυμούνται περασμένες χάρες όταν έρχονται ο ένας σε βοήθεια του άλλου στους καυγάδες. Αλλά και οι άνθρωποι κάνουν το ίδιο. Βρέθηκε, για παράδειγμα, ότι μεταξύ των Ache της Παραγουάης, οι κυνηγοί που έπιασαν θήραμα μοιράζονται το κρέας με αυτούς που τους έχουν βοηθήσει στο παρελθόν ή είναι πιθανό να τους βοηθήσουν στο μέλλον.

Η συνέπεια αυτών των ερευνών είναι ότι όπου η συνεργασία μεταξύ ατόμων πράγματι αναπτύσσεται, υπερνικώντας το δίλημμα του κρατουμένου, το κάνει με τη στρατηγική της ανταπόδοσης. Μια προσεκτική ανταλλαγή εξυπηρετήσεων, επιτρέπει να χτιστεί εμπιστοσύνη πάνω σε μια σκαλωσιά ατομικών αμοιβών. Το συμπέρασμα της βιολογίας, με άλλα λόγια, είναι ελπιδοφόρο: Η συνεργασία μπορεί πράγματι να αναδυθεί φυσιολογικά. Το συλλογικό συμφέρον μπορεί να εξυπηρετηθεί από την επιδίωξη των εγωιστικών συμφερόντων.

5. Η μέση οδός

Όπως λοιπόν δείχνουν περιπτώσεις όπως της Βαλέντσια, όπου το πρόβλημα των κοινωνικών αγαθών έχει λυθεί, η απάντηση δεν είναι ούτε η ιδιωτικοποίηση ούτε ο συγκεντρωτισμός. Οι ντόπιοι μπορούν και πράγματι λύνουν τα προβλήματά τους από κοινού, στο βαθμό που η κοινότητα παραμένει μικρή, σταθερή, με ανοιχτές γραμμές επικοινωνίας, και έχει ένα ισχυρό ενδιαφέρον για το μέλλον.

Μεταξύ των παραδειγμάτων που αναφέρονται είναι και μια μικρή κοινότητα ψαράδων στο Alanya της Τουρκίας. Τη δεκαετία του '70 οι ντόπιοι ψαράδες έπεσαν στη συνήθη παγίδα της υπεραλίευσης, της διαμάχης και της πιθανής εξάντλησης των φυσικών πόρων. Αλλά τότε ανάπτυξαν ένα ευφυές και πολύπλοκο σύστημα κανόνων, με το οποίο σε κάθε ψαρότοπο επιτρέπεται ένας μόνο ψαράς κυκλικά, ανάλογα με τις εποχές. Τους κανόνες επιβάλλουν οι ψαράδες από μόνοι τους, αν και η κυβέρνηση αναγνωρίζει το σύστημα με νόμο.

Στη Βαλέντσια συμβαίνουν λίγο - πολύ τα ίδια. Τα άτομα γνωρίζονται μεταξύ τους και μπορούν γρήγορα να προσδιορίσουν τους κλέφτες. Επειδή το παιχνίδι παίζεται ξανά και ξανά, κάθε απατεώνας διακινδυνεύει οστρακισμό και κυρώσεις στον επόμενο γύρο. Έτσι μια μικρή, σταθερή κοινότητα, που αλληλεπιδρά επαναλαμβανόμενες φορές, μπορεί να βρει τρόπο να προωθήσει το κοινό συμφέρον -μεταβάλλοντας τους ιδιωτικούς υπολογισμούς.

Μερικοί βιολόγοι ισχυρίζονται ότι ακόμη και αρκετές μεγάλες ομάδες μπορούν να συνεργαστούν. Τα προβλήματα κοινών πόρων έχουν βαθιές ρίζες στη γενετική των φυτών και των ζώων. Για να λειτουργήσει ένας ανθρώπινος οργανισμός, 75.000 διαφορετικά γονίδια πρέπει να συνεργαστούν και να αντιμετωπίσουν τα γονίδια εισβολείς και γενικώς τα καταφέρνουν.

Μερικοί παραπέμπουν εδώ στον Άνταμ Σμιθ, ο οποίος ισχυρίστηκε ότι «εάν τα άτομα έχουν επαρκές κοινό συμφέρον στο καλό των ομάδων τους, θα συνεργαστούν για να καταστείλουν τις δραστηριότητες μελών που δρουν ενάντια στην ευημερία της ομάδας». Αυτή η ιδέα αποκαλείται από τον Egbert Leigh "το κοινοβούλιο των γονιδίων". Προσοχή όμως: είναι κρίσιμο το γεγονός ότι όλα τα μέλη ενός τέτοιου κοινοβουλίου θα υποφέρουν αν διασπασθεί η συνεργασία τους, κάτι που δεν συμβαίνει για τα μέλη ενός εθνικού κοινοβουλίου που ψηφίζει λύσεις για διάφορα τοπικά προβλήματα ³».

¹     Φιοντόρ Ντοστογιέφσκυ, Χειμερινές σημειώσεις πάνω σε καλοκαιρινές εντυπώσεις, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1998, σσ. 105-117

²       http://www.hno.harvard.edu/gazette/2004/03.11/01-mockus.html

³ http://www.theatlantic.com/magazine/archive/1993/09/can-selfishness-save-the-environment/5865/