Η ΖΩΗ Σ’ ΕΠΙΠΕΔΟ ΜΟΡΙΩΝ ΙΔΕ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ

Αλ. Σταυρόπουλος

«Το να νικάς τον εαυτό σου, είναι η
πρώτη και η πιο λαμπρή από όλες τις
νίκες• το να νικιέσαι από τον εαυτό
σου, είναι το χειρότερο και το αι-
σχρότερο απ’ όλα».
Πλάτων




Αντι προλογου
«Είναι πολύ σημαντικό να δώσουμε, ευσυνείδητα κι
έξυπνα, την ευκαιρία στο πλατύ κοινό ν’ αποκτήσει τις
εμπειρίες από τις προσπάθειες και τ’ αποτελέσματα της
επιστημονικής έρευνας. Δεν αρκεί ο καθένας μας ν’
απευθύνεται στους ολίγους “ειδικούς” του κάθε τομέα
της επιστήμης. Περιορίζοντας τη γνώση σε μια μικρή
ομάδα, οδηγούμε σε νέκρωση το φιλοσοφικό πνεύμα
του λαού μας, κι αυτό οδηγεί σε πνευματική πενία».
Αl. Einstein

Τώρα, προς το τέλος μιας μακράς θητείας στο χώρο της παιδείας και της έρευ-
νας, θεώρησα «χρέος μου», τις όσες εμπειρίες μού χάρισε το οδοιπορικό αυτό, να
προσπαθήσω να τις προσφέρω στον αγώνα για περισσότερη και καλύτερη κατανό-
ηση του βιολογικού μας εαυτού.
Στο κείμενο που ακολουθεί καταβάλλεται προσπάθεια να ενοποιηθούν οι γνώ-
σεις που διέπουν τα γήινα και τ’ ανθρώπινα. Η ενοποίηση αυτή απλουστεύει και
αναδεικνύει την απέραντη ομορφιά του κόσμου που ζούμε και την καθιστά προσιτή
στον καθένα που επιθυμεί να την αποκτήσει. Η αυτογνωσία πάντα μας βοηθάει
στον αγώνα για καλύτερη ποιότητα ζωής.
Το βιβλίο αποτελείται από δύο μέρη και είναι γραμμένο όσο πιο απλά γίνεται,
ώστε οι εκτεταμένες γνώσεις που συσσωρεύτηκαν τα τελευταία χρόνια σχετικά με
το «βιολογικό» άνθρωπο και τα προβλήματά του να γίνουν κτήμα όποιου θελήσει.
Πιστεύω και ελπίζω η γνώση αυτή να βοηθήσει τους νέους ανθρώπους στην
αναζήτηση οδών και διεξόδων μέσα από τ’ απέραντα μονοπάτια, που απλόχερα η
φύση μάς έχει χαρίσει.
Γέννηση νέων άστρων.

ΑΥΤΟΣ Ο ΚΟΣΜΟΣ Ο ΜΙΚΡΟΣ, Ο ΜΕΓΑΣ!
Οδ. Ελύτης
Μέσα στο χάος της ασύλληπτης απεραντοσύνης του διαστημικού χώρου, έξι
δισεκατομμύρια μελλοθάνατοι στριμώχνονται πάνω σ’ ένα βραχάκι του Σύμπα-
ντος, τον πλανήτη Γη. Έναν πλανήτη που περιφέρεται γύρω από τον Ήλιο, ένα
μεσόκοπο αστέρι ενός ασήμαντου Γαλαξία, ενός από τους δισεκατομμύρια Γαλα-
ξίες του Σύμπαντος.
Σύμφωνα μάλιστα με τις νεότερες θεωρίες το δικό μας Σύμπαν δεν είναι
παρά ένα από τα 10500 (έναν αριθμό που ακολουθείται από πεντακόσια μηδενι-
κά) Σύμπαντα, το «Multiverse».
Κι εμείς! Εμείς θεωρούμε τον εαυτό μας και τα προβλήματά μας το κέντρο
αυτής της κοσμογονίας. Όταν μια σκοτεινή βραδιά βρεθείτε σε μιαν ερημική αμ-
μουδιά, ρίξτε μια ματιά στον έναστρο ουρανό κι αναλογιστείτε τη σημασία μας.
Στην αντίπερα όχθη ο μικρόκοσμος των ατόμων, τόσο απειροελάχιστων σε
μέγεθος ώστε απαιτούνται 300.000 άτομα, κολλητά το ένα πλάι στο άλλο, για να
σχηματιστεί το πάχος μιας τρίχας. Τα άτομα αυτά, περίπου 100 διαφορετικών
ειδών, δομούν το καθετί στη Γη και στο Σύμπαν.
Συστατικά των ατόμων τα ηλεκτρόνια, που τριγυρνάνε γύρω από τον πυκνό
πυρήνα τους, με τα πρωτόνια και τα νετρόνια, και ακόμα παρακάτω τα κουάρκς,
τα μυστηριώδη νετρίνο και ίσως οι παλλόμενες χορδές. Με ορισμένα άτομα*
έχει γραφτεί το αλφάβητο της ζωής, σχηματίζονται δηλαδή τα τέσσερα μόρια
του DNA, τα γονίδιά μας, η νομοθετική εξουσία κάθε οργανισμού και τα είκοσι
αμινοξέα που δημιουργούν τις μυριάδες μόρια των πρωτεϊνών, της εκτελεστικής
μας εξουσίας. Με αυτά τα τέσσερα και είκοσι γράμματα έχει γραφτεί όλη η «βιο-
γραμματική της ζωής», από την αμοιβάδα μέχρι την ταπεινότητά μας.
Είναι κατόρθωμα ότι ο ανθρώπινος νους έχει κατανοήσει το απειροελάχιστο,
αλλά και το ασύλληπτα μεγάλο. Έχει θέσει στην υπηρεσία του τα ηλεκτρόνια
και τα γονίδια. Αλλά και πόσο φτωχός είναι για να λύσει τα μυστήρια που μας
περιβάλλουν! Άπειρα τα προβλήματα που ζητούν απαντήσεις!
Ευτυχείς οι νέες γενιές που θα πάρουν τη σκυτάλη, για να προσθέσουν ακόμα
κάποια λιθαράκια στην ανθρώπινη γνώση.
Το βιβλίο που έχετε στα χέρια σας επιχειρεί έναν περίπατο στους θαυμαστούς
αυτούς κόσμους και όπως έλεγε ο Einstein:«Τα πράγματα πρέπει να γίνονται όσο
το δυνατόν πιο απλά, αλλά όχι απλούστερα».
Αυτή την απλοποίηση προσπαθήσαμε.
* Άνθρακα, υδρογόνο, οξυγόνο, άζωτο, φώσφορο, θειάφι, μεταλλικά ιχνοστοιχεία.
Η Γη μας όπως φαίνεται από τη Σελήνη.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ
ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΑΡΑΓΕ ΕΛΠΙΔΕΣ
ΓΙ’ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΤΕΡΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ;
Ένα απόγευμα του 2006
Το σούρουπο έπεφτε σιγά-σιγά στην πλαγιά του λόφου, όπου είναι σκορπι-
σμένα τα σπίτια της οικογένειας του Καρόλου. Αριστερά και δεξιά, λίμνες μι-
κρές, πολύσχημες, που στα νερά τους καθρεφτίζονται κλαίουσες, πλατάνια και
καβάκια• κι όπως η πλαγιά κατηφορίζει κι απολήγει στις αφρογάλαζες δαντελέ-
νιες ακρογιαλιές του Ευβοϊκού, εναλλάσσονται αρμονικά καταπράσινα αμπέλια,
γκρίζοι ελαιώνες και βαθυπράσινα κυπαρίσσια.
Εκείνο το απόγευμα, μπροστά στην τζαμαρία, που έβλεπε κατά τη θάλασσα,
είχε συναχθεί η συνηθισμένη συντροφιά: ο οικοδεσπότης, ο Κάρολος, καθη-
γητής της μοριακής βιολογίας, ο Πλάτων, καθηγητής της φιλολογίας, ο Ιππο-
κράτης, γιατρός ενδοκρινολόγος και μανιώδης μελετητής της νευροχημείας, κι
ο Ευκλείδης, θεωρητικός φυσικός• όλοι παλιοί συμμαθητές και φίλοι μια ζωή.
Παροπλισμένοι και απόμαχοι τώρα, διατηρούν ακόμη όλη τη ζωντάνια και το
κέφι τους για ζωή και δράση. Μαζεύονται σχεδόν κάθε απόγευμα και το διασκε-
δάζουν συζητώντας.
Εκείνη την ημέρα η συζήτηση ξεκίνησε με τις θαυμαστές ανέσεις, που πρό-
σφεραν οι καινούριες πολυθρόνες, που μόλις είχαν παραληφθεί. Ήταν κατα-
σκευασμένες από teflar, το προνομιούχο πλαστικό, που είναι αγώγιμο στον
ηλεκτρισμό, αναπνέει και προσαρμόζεται θαυμάσια στην κάθε λεπτομέρεια του
κορμιού, σ’ όποια στάση. Μ’ ένα κουμπί ρυθμίζεται η θερμοκρασία του πλαστι-
κού, ψύχοντας ή θερμαίνοντας το μαξιλάρι, ενώ με το τηλεκοντρόλ, που διαθέ-
τει, συνδέεται με τον υπολογιστή που ρυθμίζει τον κλιματισμό του δωματίου, το
φωτισμό, την προσπέλαση στις βιβλιοθήκες των δορυφόρων, την επιλογή τηλε-
βιβλίων και το κλειστό κύκλωμα τηλεόρασης για επικοινωνία με τους ενοίκους,
τους φίλους, την εργασία.
Ο Κάρολος είχε καλέσει κιόλας τον Τοτό, το νέο ρομπότ της οικογένειας, για
να δώσουν τις παραγγελίες τους οι καλεσμένοι του. Ο Τοτός έσπρωξε διαδοχικά
το καροτσάκι-ψυγείο μ’ όλα τα χρειώδη, μπροστά από κάθε καλεσμένο. Οι ήχοι
από μουσική του Telemann είχαν απλωθεί στο δωμάτιο μαζί με το γαλάζιο απα-
λό φωτισμό, που διακριτικά φώτιζε το χώρο, καθώς σουρούπωνε.
Η ζωή σ’ επίπεδο μορίων
16
Στη συντροφιά προστέθηκε σε λίγο και η Μάρθα, εγγονή του οικοδεσπό-
τη, που σπούδαζε μουσικολογία στη Βιένη και μόλις είχε γυρίσει για διακοπές,
και ο φίλος της ο Νίκος, που σπούδαζε κοινωνιολογία. Ακούγοντας όλους να
θαυμάζουν τις καινούριες πολυθρόνες και τα επιτεύγματα της τεχνολογίας, είπε
αυθόρμητα η Μάρθα:
– Μα δεν καταλαβαίνω, παππού, τι είναι εκείνο που θαυμάζετε σ’ αυτές τις πο-
λυθρόνες. Όλ’ αυτά είναι αυτονόητα και καθημερινά, η τεχνολογία προοδεύει.
– Όχι, παιδί μου, αποκρίθηκε ο Κάρολος, τίποτα δεν είναι αυτονόητο, όταν
αποτελεί προσπάθεια του ανθρώπου να κατανοήσει, να δαμάσει και να θέσει
στην υπηρεσία του τις φυσικές δυνάμεις και δυνατότητες. Χρειάζεται γνώση, επι-
τηδειότητα, φαντασία, υπομονή και επιμονή. Οι καινούριες γενιές βρήκατε όλες
αυτές τις δυνατότητες και ανέσεις έτοιμες και την προσφορά τους τη θεωρείτε
αυτονόητη.
Και συνέχισε, αρθρώνοντας σιγανά τις λέξεις σαν να ονειροπολούσε:
– Λίγα χρόνια πριν, μερικές μόλις γενιές πιο πίσω, η ζωή για τους ανθρώπους
ήταν δύσκολη, πολύ δύσκολη. Οι πιο απλές δουλειές έπρεπε να γίνουν με τα χέ-
ρια. Η μυική δύναμη αποτελούσε τη μοναδική κινητήρια δύναμη. Οι καθημερι-
νές ανάγκες, μέσα κι έξω από τ’ άβολα σπίτια, δημιουργούσαν προβλήματα, που
λύνονταν με πολλή προσπάθεια και ιδρώτα. Από την άλλη μεριά, οι αρρώστιες
και οι επιδημίες θέριζαν ολόκληρες πολιτείες και δημιουργούσαν δέος και άγχος.
Έρμαιο των φυσικών αντιξοοτήτων ο άνθρωπος, ήταν έτοιμος ν’ ασπαστεί τις πιο
απίθανες δοξασίες κι αιρέσεις, με αντάλλαγμα λίγη ελπίδα για στοιχειώδη επι-
βίωση. Βασιλιάδες και δικτάτορες, στρατηγοί και τυχοδιώκτες, ιερείς και μάγοι
διαφέντευαν κι εξουσίαζαν τη ζωή του. Άβουλος κι απληροφόρητος σερνόταν
να θυσιαστεί για την τιμή και τη δόξα στεμμάτων, συμφερόντων και «στοργικών»
θεών. Διακόσια περίπου χρόνια πιο πίσω, στο Παρίσι, για παράδειγμα, η εικόνα
που δίνει ο S��sskind στο βιβλίο του «Το Άρωμα», θα πρέπει να βρίσκεται πολύ
κοντά στην πραγματικότητα εκείνων των καιρών:
«… Την εποχή για την οποία μιλάμε, κυριαρχούσε στις πολιτείες μια δυσωδία
αφάνταστη για μας τους σημερινούς ανθρώπους. Οι δρόμοι έζεχναν κοπριά και
οι αυλές κάτουρα, οι σκάλες σάπιο ξύλο και ποντικοκούραδα, οι κουζίνες μύριζαν
νοτισμένο κάρβουνο και αρνίσιο λίπος• τα σπίτια δεν αερίζονταν ποτέ και βρωμο-
κοπούσαν μούχλα, οι κρεβατοκάμαρες ανάδιναν τη βαριά μυρωδιά των λιγδιασμέ-
νων σεντονιών, των υγρών παπλωμάτων και τη γλυκόξινη αποφορά του καθικιού.
Από τα καμίνια μύριζε το θειάφι, από τα ταμπάκικα βρωμούσαν τα οξέα, από τα
σφαγεία ξεχυνόταν η μυρωδιά του χυμένου αίματος. Οι άνθρωποι μύριζαν ιδρώτα
και απλυσιά, τα χνώτα τους βρωμούσαν χαλασμένα δόντια και κρεμμύδι• και τα
κορμιά τους, όταν περνούσαν πια τα πρώτα νιάτα, μύριζαν πολυκαιρισμένο τυρί,
ξινισμένο γάλα και κακοφορμισμένες πληγές. Τα ποτάμια, οι πλατείες, οι εκκλη-
σίες, οι γέφυρες και τα παλάτια ανάδιναν βρώμα και δυσωδία. Βρωμούσαν οι
γεωργοί αλλά και οι παπάδες, βρωμούσαν οι τεχνίτες αλλά και οι γυναίκες των
Υπάρχουν άραγε ελπίδες γι’ ανθρωπινότερους ανθρώπους;
17
εμπόρων• βρωμούσε ολόκληρη η αριστοκρατία• βρωμούσε ακόμα κι ο βασιλιάς
–μάλιστα!– βρωμούσε σαν άγριο θηρίο και η βασίλισσα σαν γριά κατσίκα. Και όλ’
αυτά γιατί το δέκατο όγδοο αιώνα δεν είχε μπει ακόμα φραγμός στην καταλυτική
δραστηριότητα των βακτηριδίων• έτσι, δεν υπήρχε ανθρώπινο έργο, δημιουργικό
ή καταστροφικό, δεν υπήρχε έκφραση της ζωής, στην άνθηση ή στην παρακμή
της, που να μη συνοδεύεται απαραίτητα από τις ανάλογες μυρωδιές. Και φυσικά
η δυνατότερη βρώμα βασίλευε στο Παρίσι, αφού το Παρίσι ήταν η μεγαλύτερη
πολιτεία της Γαλλίας…».
Αλλά πρόσφατα, συνέχισε ο Κάρολος, λίγα μόλις χρόνια πιο πίσω, την περίο-
δο του μεσοπολέμου, η ζωή εξακολουθούσε να είναι δύσκολη. Η δική μας η γε-
νιά έχει ακόμα τη γεύση της μιζέριας, που επικρατούσε στα χρόνια τα πικρά, της
δικής μας της νιότης. Τα αντιβιοτικά ακόμα δεν είχαν ανακαλυφθεί. Η πνευμονία,
ο δάγγειος, η γρίπη, ο τύφος, η οστρακιά στέλνανε πολλούς πριν την ώρα τους,
ενώ η πολιομυελίτιδα και οι παιδικές αρρώστιες δημιουργούσαν άγχος στους
γονείς για τα παιδιά τους. Η δυσεντερία θέριζε• δεν υπήρχε ηλεκτρικό ψυγείο και
τα τρόφιμα βρίσκονταν κρεμασμένα στο ταβάνι, μέσα στο γραφικό «φανάρι». Τα
χέρια της νοικοκυράς ήταν πρησμένα από το τρίψιμο του τέντζερη και το σφουγ-
γάρισμα, ενώ η μπουγάδα αποτελούσε ηρωικό κατόρθωμα, που προετοιμαζόταν
εβδομάδες πριν, σ’ ανήλιαγα υπόγεια με τον κόπανο, την αλισίβα και το λουλάκι.
Και το απλό ακόμα λουτρό «καθαριότητας» αποτελούσε γεγονός σπάνιο με τελε-
τουργικές προετοιμασίες και βασανιστικές διαδικασίες.
– Καλά, δεν υπήρχαν τότε ρομπότ σαν τον Τοτό να βοηθάνε; ρώτησε γεμάτη
απορία η Μάρθα.
– Όχι, παιδί μου, αποκρίθηκε ο Κάρολος. Δεν υπήρχε τίποτα απ’ αυτά που
τώρα απολαμβάνεις, μα δεν το αναγνωρίζεις ούτε και το σέβεσαι• ούτε καν νερό
σε πολλά σπίτια. Τα τελευταία όμως χρόνια όλα άλλαξαν. Ραδιόφωνο, τηλεόρα-
ση, υπέρυθρες ψηστιέρες, φούρνοι μικροκυμάτων, πλυντήρια υπερήχων, ασύρ-
ματη τηλεόραση, ηλεκτρονικοί υπολογιστές, υπερηχητικά αεροπλάνα, οπτικές
ίνες, video-fax, ρομπότ, όλα αυτά άλλαξαν τη ρότα της καθημερινής ζωής. Αν
ο σιδηρόδρομος και ο τηλέγραφος πριν ένα περίπου αιώνα μεταμόρφωσαν τη
ζωή των ανθρώπων, τώρα, τα αεριωθούμενα, οι δορυφόροι, οι ακτίνες λέιζερ
και οι οπτικές ίνες συμβάλλουν σε μία νέα επανάσταση. Οι χωρίς προηγούμε-
νο πρόοδοι των θετικών επιστημών έφεραν την τεχνολογική επανάσταση, και
η τελευταία την αφθονία και την ευημερία στους λαούς, σ’ όσους ήταν έτοιμοι
να δεχθούν τους καρπούς της επιστημονικής γνώσης, αλλά και να πληρώσουν
το ακριβό τίμημα, που είναι η προσπάθεια και οι αυξημένες δαπάνες για την
παιδεία. Το ένα τέταρτο του πληθυσμού της Γης απόδιωξε έτσι τη μιζέρια και
έχει τώρα προσβάσεις για περισσότερη παιδεία, που σημαίνει μακροπρόθεσμα
καλύτερη ποιότητα ζωής, πιο υγιείς πνευματικά ανθρώπους.
Ο Πλάτων, που άκουγε με μισόκλειστα τα μάτια, παρενέβη, σαν να συλλογι-
ζότανε, μεγαλόφωνα:
Η ζωή σ’ επίπεδο μορίων
18
– Άλλαξαν όμως όλα αυτά την ανθρώπινη νοοτροπία, τον ανθρώπινο χαρα-
κτήρα; Πάντα μένει το ερώτημα, σ’ όσους ασχολούνται με τα θέματα αυτά, πόσο
τα κληρονομικά, δηλαδή τα γενετικά χαρακτηριστικά ή το περιβάλλον εξασκούν
αποφασιστική επίδραση πάνω στην ανθρώπινη και, όπως είναι επόμενο, την
κοινωνική συμπεριφορά. Υπάρχουν φανατικοί υποστηρικτές και της πρώτης και
της δεύτερης εκδοχής. Τι γνώμη έχεις εσύ, Κάρολε;
– Είναι, αποκρίθηκε ο Κάρολος, πάντα επίκαιρο το ερώτημα του βαθμού
ευθύνης του βιολογικού και του πολιτισμικού, του επίκτητου, στην εξέλιξη και τις
δυνατότητες των ανθρώπων. Τα καυτά αυτά ερωτήματα περιπλέκονται, γιατί σ’
αυτά ανακατεύονται ιδεολογικοί και πολιτικοί παράγοντες, ακόμα και μικροκομ-
ματικά συμφέροντα και φανατισμοί.
– Είναι, άραγε, ορθές οι θεωρίες του Lamarque, διερωτήθηκε ο Πλάτων, ότι
οι μεγάλες μεταβολές στο περιβάλλον απολήγουν στην ανάγκη για μιαν αντί-
στοιχη μεταβολή στο ίδιο το είδος, που όπως είναι φυσικό θα κληρονομηθούν
και στους απογόνους; Με άλλα λόγια, τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά μεταβιβά-
ζονται; Επιχειρήματα που αρχίζουν τώρα να ξανασυζητιούνται με πειραματικά
δεδομένα, έχουν άραγε κάποια υπόσταση;
Στο σημείο αυτό παρενέβη ο Ιπποκράτης:
– Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η πολιτισμική εξέλιξη μπορεί να πραγματοποι-
ηθεί με μεγαλύτερη ταχύτητα από τη βιολογική. Υπάρχουν «οι οπαδοί» που βλέ-
πουν τον ανθρώπινο εγκέφαλο σαν μια μαγνητική ταινία, που έχει τη δυνατότητα
να γράφεται, να σβήνεται και να ξαναγράφεται πολλές φορές, και «οπαδοί» που
θέλουν τον εγκέφαλο σαν ένα δίσκο γραμμοφώνου, ο οποίος, μιας και γραφτεί,
δεν επιδέχεται μετατροπές και επανεγγραφή• θα παίζει πάντα το κομμάτι που
πρωτογράφτηκε στ’ αυλάκια του. Οι πρώτοι, οι οπαδοί της μαγνητοταινίας, απο-
δίδουν τα πάντα στον πολιτισμό, την κοινωνία, τη μαθητεία, την πλύση εγκεφά-
λου. Γι’ αυτούς οι πνευματικές ικανότητες δεν έχουν καμιά σχέση με τη βιολογία
και την κληρονομικότητα. Εύκολα, πίσω απ’ αυτά ανακαλύπτει κάποιος τις χι-
μαιρικές ιδεολογίες του 19ου αιώνα. Οι οπαδοί της δεύτερης, του φωνογραφικού
δίσκου, πιστεύουν ότι όλα κληρονομούνται. Αποδίδουν στην κληρονομικότητα
σχεδόν όλες τις ικανότητες, αρνούνται κάθε επίδραση του περιβάλλοντος και
καταλήγουν έτσι να σβήνουν κάθε ελπίδα για βελτίωση με την εξάσκηση και τη
μάθηση. Εδώ έχουν τις ρίζες τους ο ρατσισμός και ο φασισμός, ο Χίτλερ και τα
γκέτο της Νότιας Αφρικής και των καθεστώτων, που επιβάλλονται στις υπανά-
πτυκτες πνευματικά κοινωνίες.
Στην εντυπωσιακή μελέτη του Aushalom καταδεικνύεται ότι η πιθανότητα ν’
αναπτύξουν τα παιδιά αντικοινωνική συμπεριφορά συναρτάται τόσο από το γονι-
δίωμά τους όσο και από τις εμπειρίες τους. Το συμπέρασμα αυτό ενισχύει τις αλ-
ληλεπιδράσεις γονιδίων και περιβάλλοντος, φύσης και ανατροφής και συνιστά
μια πρώτη προσέγγιση στο κρίσιμο ερώτημα του ρόλου γονιδίων-περιβάλλοντος
και ανατροφής δηλαδή το δίλημμα μαγνητοταινία που γράφεται και ξαναγράφε-
Υπάρχουν άραγε ελπίδες γι’ ανθρωπινότερους ανθρώπους;
19
ται ή δίσκος βινυλίου που γράφεται μια φορά.
– Ναι, απάντησε ο Κάρολος, πιστεύω ότι στην πραγματικότητα ευθύνονται το
πολιτισμικό και το βιολογικό, χωρίς να είμαστε σε θέση να αξιολογήσουμε ακό-
μα το κέντρο βάρους. Η πρόοδος στον τομέα της βιοκοινωνιολογίας, της μορια-
κής βιολογίας και της νευροχημείας, θα βοηθήσει σημαντικά στην απόδοση των
ευθυνών. Εδώ επενέβη ο Νίκος και είπε ότι χωρίς ακόμη να έχουν ξεκαθαριστεί
τα πράγματα, μπορούμε να πούμε ότι, όπως συνήθως, δεν υπάρχει μόνο άσπρο
και μαύρο, όπως ο Wexler αναφέρει στο τελευταίο βιβλίο του «Εγκέφαλος και
καλλιέργεια».
Tο αξίωμα της αρμονίας
Κατά τον Wexler το περιβάλλον επηρεάζει τον τρόπο που αναπτύσσεται η
διάνοιά μας. Πρόκειται όμως για πολύπλοκη σχέση. Ίσως η διάνοιά μας να
ξεκινάει σαν μια άγραφη πλάκα και για να χρησιμοποιήσουμε τη φράση του J.J.
Rousseau «Ξεκινάμε σαν τέλεια ηλίθιοι». Στην άλλη άκρη βρίσκονται αυτοί που
πιστεύουν ότι πρόκειται για μια συλλογή, κατά έμφυτο τρόπο, δομημένων ομά-
δων νευρώνων, όπου δηλαδή η κληρονομική προικοδότησή μας διαδραματίζει
πρωτεύοντα ρόλο.
O Bruce Wexler καταλήγει ότι αυτό που είναι ενδιαφέρον σχετικά με τη δι-
άνοιά μας δεν είναι ούτε η έμφυτη φύση της, ούτε η δομή του περιβάλλοντός
μας, αλλά ο τρόπος που οι δύο αυτοί συντελεστές αλληλεπιδρούν. Υφίσταται μια
εσωτερική-εξωτερική αρμονία και αυτή είναι η κύρια ιδέα του βιβλίου. Γονίδια
και περιβάλλον αλληλεπιδρούν γιατί φαίνεται ότι έτσι σχεδιάστηκαν. Η έκφραση
των γονιδίων επηρεάζεται από παράγοντες εκτός γονιδίων, όπως το περιβάλλον
και άλλα γονίδια.
Η εξέλιξη
Η εξέλιξη βασίζεται στη φυσική επιλογή, η οποία όμως επηρεάζεται από τη
συνεργασία του περιβάλλοντος, τις μεταλλάξεις, αλλά και της υπεραφθονίας
αγαθών. Η εξέλιξη πάντως δεν έχει ούτε μνήμη, ούτε πρόβλεψη, εργάζεται εδώ
και τώρα, πολύ περισσότερο δε, δεν είναι δυνατόν να προσωποποιηθεί.
Οι άνθρωποι οφείλουν να παντρέψουν τις νευρολογικές δομές τους με το
εξωτερικό περιβάλλον. Είναι στη φύση μας «ν’ ανατρεφόμαστε». Οι νευροδομές
των παιδιών είναι μεν «καλουπωμένες» μετασχηματίζονται όμως από το εξωτε-
ρικό περιβάλλον! Παιδιά που δεν είναι εκτεθειμένα σε ομιλίες δεν θα μάθουν
ποτέ να συζητούν.
– Αυτό πάντως δεν είναι απόλυτο γιατί παιδιά που έχουν γεννηθεί κουφά,
πολλές φορές δημιουργούν κάποιες γλωσσικές αντιδράσεις• υπάρχει για παρά-
δειγμα η γλώσσα των δακτυλικών νοημάτων, παρατήρησε ο Πλάτων.
Παρότι σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν οι γονείς, η γενετική της συμπερι-
Η ζωή σ’ επίπεδο μορίων
20
φοράς όπως παραδέχεται ο Wexler επηρεάζει τις προσωπικές διαφορές, την
εξυπνάδα, την προσωπικότητα και το ταμπεραμέντο. Πάντως δεν φαίνεται να
συσχετίζονται με τον τρόπο που ανατρέφονται τα παιδιά. Εδώ τα γονίδια φαίνε-
ται να ευθύνονται, κατά το ήμισυ τουλάχιστον, ενώ για το άλλο μισό το λόγο έχει
το περιβάλλον που συμμετέχει, δηλαδή περιβαλλοντολογικοί συντελεστές που
είναι ανεξάρτητοι από τον τρόπο που οι γονείς ανατρέφουν τα παιδιά τους. Για
παράδειγμα άλλες δυνατότητες έχουν τα παιδιά των ανεπτυγμένων χωρών, που
ζουν σ’ ένα τεχνολογικά υψηλό περιβάλλον (internet, τηλεόραση, καθαρό σχε-
τικά περιβάλλον), από τα παιδιά, για να πάω στην άλλη άκρη, που ακολουθούν
τα καραβάνια των βεδουίνων στην έρημο.
Τα γονίδια δεν είναι το παν
Το γονίδιο ανήκει στο γονιδίωμα, τον πρωταγωνιστή του κυττάρου. Μυριά-
δες απ’ αυτά δημιουργούν τον οργανισμό. Το περιβάλλον του κάθε οργανισμού
είναι ξεχωριστό, μοναδικό σε συνάρτηση με την ανάπτυξή του.
Κοντολογίς, όπως αναφέρει ο Steven Rose, ένα ανθρώπινο ον είναι ένα βιο-
λογικό ον, το οποίο δημιουργείται με τις εντολές του DNA που του κληροδοτήθη-
κε στη ρουλέτα των γαμετών, εξελίσσεται όμως όπως αναπτύσσεται ζώντας την
ξεχωριστή του ζωή, η οποία είναι εντεταγμένη, σ’ έναν δεδομένο κοινωνικό ιστό
και εμποτισμένη από μια δεδομένη κουλτούρα, προϊόν της ιστορικής εξέλιξης.
Υπό το πρίσμα αυτό η μοιρολατρική αντίληψη, «δεν μπορώ να κάνω τίποτα,
φταίνε τα γονίδιά μου», όσο και η αντίληψη ότι η επιστήμη σαν σύγχρονος Προ-
μηθέας –τώρα που η μελέτη του γονιδιώματος προχωράει με γοργά βήματα– θα
μπορέσει να δώσει τη φωτιά που θα λύσει όλα τα προβλήματα, είναι μονόπλευ-
ρες. Είναι βολικό να αυτοαθωωνόμαστε για ό,τι δεινά προκαλούμε, αλλά και
άδικο να τα φορτώνουμε όλα στα γονίδιά μας και να ψάχνουμε το ιδανικό φάρ-
μακο για τη γιατρειά τους.
Η επανάσταση στη βιοπληροφορική με τις οπτικές ίνες, τα λέιζερ, τους ηλε-
κτρονικούς υπολογιστές, το διαδίκτυο, έκανε προσιτή την επικοινωνία με κάθε
γωνιά του πλανήτη και τα αποτελέσματα της έρευνας στη μελέτη των γονιδιωμά-
των είπε ο Ευκλείδης. Αυτές οι δυνατότητες όμως, ευλογία για τη μάθηση και την
οικονομία, είναι συγχρόνως και κατάρα για την ανατροφή των παιδιών που βομ-
βαρδίζονται από κακή πληροφόρηση που προσφέρεται άφθονα και ανεξέλεγ-
κτα από το διαδίκτυο και τα Μ.Μ.Ε.
Το πρόβλημα γίνεται ακόμα οδυνηρότερο από την έλλειψη συστηματικής
παρακολούθησης των παιδιών από τους γονείς, που αφοσιωμένοι στο κυνήγι
πόρων για κορεσμό του αλόγιστου καταναλωτισμού, δεν έχουν χρόνο ν’ ασχο-
ληθούν μαζί τους. Αν σ’ αυτά προστεθεί και η κατάχρηση κινητών τηλεφώνων
από κάθε μπόμπιρα –ακόμα και μέσα στις σχολικές αίθουσες– καθίσταται σαφές
το πρόβλημα για την υγεία τους, οργανική και πνευματική, παρετήρησε ο Ιππο-
κράτης.
Υπάρχουν άραγε ελπίδες γι’ ανθρωπινότερους ανθρώπους;
21
Στο σημείο αυτό ενοχλημένη παρενέβη η Μάρθα:
– Δηλαδή τι πρέπει να γίνει; Να οπισθοδρομήσουμε και να μην χρησιμοποι-
ούμε τις δυνατότητες που μας παρέχει η τεχνολογία; Για παράδειγμα η εργαζό-
μενη μητέρα θέλει να ελέγχει πού βρίσκεται το παιδί της και το κινητό τηλέφωνο
τη βοηθάει.
– Για όλα, απάντησε ο Κάρολος, υπάρχουν χρήσεις και καταχρήσεις, ανάμε-
σα στις οποίες δεν είναι εύκολο να κρίνει ένα μικρό παιδί. Άλλωστε πώς βολευ-
ότανε γενιές και γενιές που έζησαν, μόλις και δέκα χρόνια πριν, χωρίς κινητά
τηλέφωνα;
– Για μένα, είπε ο Ιπποκράτης, υπάρχει μεγάλο πρόβλημα ψυχικής υγείας
για τις νέες γενιές, που αστόχαστα εντρυφούν σε ό,τι κακό προσφέρουν οι νέες
τεχνολογίες από την τηλεόραση μέχρι το διαδίκτυο.
Στη συζήτηση τώρα παρενέβη ο Νίκος:
– Δηλαδή εσείς τι προτείνετε για να βελτιωθεί η κατάσταση;
– Μα το είπαμε πολλές φορές, απάντησε ο Κάρολος. Δεν υπάρχει άλλη λύση
από την εξ’ απαλών ονύχων παροχή καλής παιδείας. Υποκίνηση της περιέργει-
ας και του ενδιαφέροντος, για τα όσα υπέροχα παρέχει η φύση και πρόσβαση
στα έργα που δημιούργησαν φωτισμένοι άνθρωποι• φυσικά και κοινωνική δια-
παιδαγώγηση και υπευθυνότητα, αντί της ραστώνης που προωθούν τα διάφορα
συμφέροντα και την καλλιέργεια της βίας που ελλοχεύει στο εκρηκτικό ορμονικό
σύστημα της εφηβείας.
Τώρα μάλιστα υπάρχει η πρόσβαση για το δρόμο τον καλό με τη βοήθεια
προικισμένων δασκάλων διεθνούς κύρους μέσω του διαδικτύου. Ας επιλεγούν
οι καλύτεροι δάσκαλοι για κάθε ειδικό θέμα κι ας διδαχθούν απ’ αυτά οι δάσκα-
λοι και απ’ αυτούς τα παιδιά στη συνέχεια, συμπλήρωσε ο Κάρολος.
Φαίνεται ότι οι νέες εμπειρίες συντελούν στην ευτυχία μας, αλλά όπως σιγά-
σιγά εξοικειωνόμαστε με αυτές, όπως συμβαίνει γενικότερα με ό,τι εθιζόμαστε,
χάνουν τη σημασία τους. Γι’ αυτό πολλοί άνθρωποι αναζητούν συνεχώς νέες
εμπειρίες και νέες σχέσεις.
Δυστυχώς η σχέση ανάμεσα στη διάνοια και το περιβάλλον είναι πολύπλοκη
συνάρτηση για να εξηγηθεί με λίγα επιχειρήματα και με μια μόνο θεωρία.
Οι άνθρωποι ήταν μπλεγμένοι πάντα στον αγώνα για το φαγητό, τις υλικές
ανάγκες και την αναπαραγωγή. Τρισεκατομμύρια ανθρώπινες ώρες καταναλώ-
θηκαν σ’ αυτήν την ατέλειωτη μάχη με τη φύση, και μόνο οι τελευταίες τέσσερεις-
πέντε γενιές ανθρώπων, από τις πενήντα χιλιάδες γενιές που πέρασαν κι έφυγαν
από τον πλανήτη, είδαν το βάρος αυτό να ελαφρώνει λίγο. Οι γενιές αυτές των
αρχών του 21ου αιώνα, ίσως είναι οι πιο «μοναδικές» που έζησαν ποτέ στην ιστο-
ρία αυτού του πλανήτη. Ζουν την εποχή της τεχνολογικής έκρηξης. Μέσα στον
αιώνα αυτόν ο άνθρωπος ανακάλυψε τα άτομα και την κατάρα ή την ευλογία που
κλείνουν μέσα τους: την πυρηνική ενέργεια, τα ηλεκτρόνια και την ηλεκτρονική,
που άλλαξαν ριζικά τη ζωή του.
Η ζωή σ’ επίπεδο μορίων
22
Ο άνθρωπος απελευθερώθηκε από τα δεσμά της γήινης βαρύτητας και προ-
χωρεί γοργά στην εξερεύνηση του διαστήματος. Αποκρυπτογράφησε τον κώδικα
της ζωής και προχωρεί ακάθεκτος στη βιοτεχνολογία, τη νανοτεχνολογία και
τους κβαντικούς υπερυπολογιστές, επεμβαίνοντας στην ίδια του τη μοίρα.
Είναι όμως πνευματικά ώριμος για όλ’ αυτά; Πώς θα συμβιβάσει τη διχοστα-
σία, τη σύγκρουση, ανάμεσα στο βιολογικό είναι και την κοινωνική του υπόστα-
ση, τα ένστικτα και τη νόηση, την ύλη και το πνεύμα; Υπάρχουν άραγε ελπίδες
για έναν καλύτερο, πιο καλλιεργημένο άνθρωπο; Για ένα πιο ευτυχισμένο μέλ-
λον για τις γενιές που ανδρώνονται μέσα σ’ αυτήν την τεχνολογική θύελλα;
– Δηλαδή, παππού, έχουμε προβλήματα; διερωτήθηκε η Μάρθα.
– Προβλήματα, παιδί μου, είχαμε, έχουμε και θα έχουμε πάντα. Όταν όμως
τα γνωρίζουμε τότε τ’ αντιμετωπίζουμε ευκολότερα. Η γνώση της ανθρώπινης
ιστορίας μας διδάσκει αλλά και μας τρομοκρατεί. Θα ήταν πολύ ευχάριστο, αν ο
φίλος μου ο Πλάτων ήθελε να μας δώσει μιαν σύντομη, απλουστευμένη γεύση
της ανθρώπινης ιστορίας των τελευταίων αιώνων.
Ο Πλάτων, ρουφώντας σιγά-σιγά το παγωμένο αναψυκτικό του, άρχισε ν’
αναπολεί:
– Με εξαίρεση μια φωτεινή χαραμάδα, πριν δυόμισι περίπου χιλιάδες χρόνια
στην Ελλάδα, όπου φυτεύτηκαν τα πρώτα δημοκρατικά σπέρματα, οι πολίτες
αυτού του πλανήτη ζούσαν εξουσιαζόμενοι και δυναστευόμενοι, καταπιεζόμενοι
υπό το πέλμα κάποιου τύραννου βασιλιά ή αρχιερέα ή στρατηγού.
Οι «νόμοι» τότε απαιτούσαν τυφλή υποταγή στις θελήσεις του θεόπεμπτου
μονάρχη και στους εκπροσώπους του Θεού στη Γη!
Κοτζαμπάσηδες, πασάδες και σεβάσμιοι δεσποτάδες τη χώρα κυβερνάνε.
Στους παρακάτω στίχους, ο Βάρναλης έκλεισε όλη την απανθρωπιά μιας δυ-
ναστευόμενης ανθρωπότητας. Μιας ανθρωπότητας χωρίς παιδεία, χωρίς γνώση
και βούληση.
«Νάχαμε ένα βασιλιά
σέρτικο και ράθυμο
δράκο κοντόλαιμο που
να γουστάρει πόλεμο».
Και λίγη ιστορία...
Το 1347, συνέχισε ο Πλάτων, η πανώλη θανάτωσε το ένα τρίτο του τότε πλη-
θυσμού της Ευρώπης, με αποτέλεσμα τα τρόφιμα να μη βρίσκουν πελάτες και
οι φεουδάρχες-παραγωγοί ν’ αντιμετωπίσουν οικονομική καταστροφή. Έτσι το
φεουδαρχικό σύστημα άρχισε να τρίζει. Μαζί με τον κλονισμό του κοινωνικού
καθεστώτος κλονίστηκαν και οι ελπίδες και οι προσδοκίες του φτωχού πολίτη.
Γαλουχημένος με δόγματα σεβασμού στην κληρονομική ιεραρχία και στο «πί-
στευε και μη ερεύνα», παρατήρησε ότι οι «μεσάζοντες» του Θεού στη Γη στάθη-
Υπάρχουν άραγε ελπίδες γι’ ανθρωπινότερους ανθρώπους;
23
καν, παρά τη μεσολάβησή τους σ’ Αυτόν, ανίκανοι ν’ αναχαιτίσουν τη μάστιγα
της επιδημίας. Κι όσοι επέζησαν μέσα στην αφάνταστη δυστυχία τους έχασαν
και ό,τι μοναδικό τους είχε απομείνει, την πίστη τους στο Θεό. Ήταν οι πρώτοι
τριγμοί του κατεστημένου. Αλίμονο, όμως, ο δρόμος προς την κάποια ελευθερία
ήταν ακόμα πολύ μακρύς.
Όταν ο Watt κατασκεύαζε τις πρώτες του ατμομηχανές (1755-1769) και χά-
ραζε η αυγή της πρώτης βιομηχανικής επανάστασης, της επανάστασης που αντι-
κατέστησε τη χειρωνακτική εργασία με την παντοδυναμία της μηχανής, ο κόσμος
εξουσιαζόταν ακόμα από τους απόλυτους μονάρχες. Αυτοί πίστευαν ότι τα «δι-
καιώματα», που ο Θεός τους είχε εμπιστευτεί –να κυβερνούν τους ανθρώπους–
δεν θα τ’ αμφισβητούσε ποτέ κανένας. Ήρθε όμως το 1789. Το γαλλικό στέμμα
αντιμετώπιζε τότε, μεταξύ πολλών άλλων, και μια μεγάλη οικονομική κρίση. Ο
βασιλιάς Λουδοβίκος ζήτησε την επιβολή νέων φόρων. Ήταν το έναυσμα για
τους εξαθλιωμένους και καταπιεσμένους πολίτες να ξεσηκωθούν. Έτσι ξεκίνησε
η Γαλλική Επανάσταση, η οποία επικράτησε ύστερα από δεκαπέντε χρόνια. Τα
συνθήματα «ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη», εξαπλώθηκαν καταλυτικά σ’ όλο
τον κόσμο, ενώ η απόλυτη μοναρχία άρχισε να χάνει έδαφος σ’ όλη την Ευρώ-
πη. Ευτυχώς που από τα τρία αυτά συνθήματα τα δύο πρώτα επικράτησαν, κατά
κάποιο στοιχειώδη τουλάχιστον τρόπο, σε ορισμένες περιοχές του κόσμου. Για το
τρίτο, την «αδελφοσύνη», μένει δυστυχώς πολύς ακόμα δρόμος να διανυθεί.
Την ίδια περίπου εποχή (1775-1783), στην αντίπερα όχθη του Ατλαντικού,
στη Βόρεια Αμερική, οι Βρετανοί άποικοι του νέου κόσμου έπαιρναν τις εντολές
τους ακόμα από το Λονδίνο. Οι άποικοι είχαν όλα τα δικαιώματα των Βρετανών
πολιτών, εκτός από ένα: δεν ψήφιζαν για την εκλογή των αντιπροσώπων, οι
οποίοι νομοθετούσαν για λογαριασμό τους. Από την κατάσταση αυτή επινοή-
θηκε το σύνθημα: «καμιά φορολογία πια χωρίς εκπροσώπηση», που κατέληξε
στην εξέγερση του 1783. Χύθηκε πολύ αίμα τότε. Τελικά, όμως, επιτεύχθηκε η
αναγνώριση της ανεξαρτησίας της Αμερικής και η δημιουργία των Ηνωμένων
Πολιτειών. Η ανθρωπότητα είχε κάνει ακόμα ένα βήμα μπροστά.
Ποταμοί όμως από αίμα έμελλε ακόμα να χυθούν στο όνομα του Ναπολέοντα
και άλλων πολέμαρχων. Ήταν η εποχή που οι ευρωπαϊκές χώρες προσπαθού-
σαν να δημιουργήσουν ή να επεκτείνουν τις αποικίες τους σ’ όλο τον κόσμο.
Σφαγές, ανελέητη εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, αποτελούσαν καθη-
μερινή πράξη. Εκατομμύρια έγχρωμων στην Ασία, την Αφρική, την Αμερική,
βασανίστηκαν, εξανδραποδίστηκαν και θανατώθηκαν στον Μολώχ της ευημερί-
ας των λευκών. Ο «εκπολιτισμός» τους απαιτούσε και θυσίες από μέρους τους!
(Σε πολλά μέρη η απαράδεκτη αυτή κατάσταση εξακολουθεί και σήμερα). Ο
«εθνικισμός», ο πατριωτισμός, ο σοβινισμός, αναπτύσσονταν παράλληλα με τη
βιομηχανική επανάσταση κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Επρόκειτο όμως για
μια επανάσταση που είχε αδυσώπητη ανάγκη από πρώτες ύλες και πόρους. Κάτω
από την ετικέτα του εθνικισμού κρύβονταν τα σπέρματα της καταστροφής, γιατί
Η ζωή σ’ επίπεδο μορίων
24
στις «εθνικιστικές δυνάμεις» που διαμορφώθηκαν στον αιώνα αυτό, η απόκτηση
δύναμης, επιρροής και πλούτου πολλαπλασιάζονταν και οι φιλοδοξίες επώαζαν
τα σπέρματα της ολοκληρωτικής σφαγής. Οι ανταγωνισμοί για εξάσκηση επιρ-
ροής στα ασθενικά κράτη της Βαλκανικής την εποχή εκείνη, οι επιθυμίες για
έξοδο προς τη Μεσόγειο των Ρώσων, οι ανταγωνισμοί της Αυστροουγγαρίας με
τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές δυνάμεις (Ρωσία, Γαλλία, Βρετανία), δημιούργησαν
μια σειρά από περίεργες συμμαχίες. Δεν χρειαζόταν παρά ένα καψούλι για να
πυροδοτηθεί η πυριτιδαποθήκη που είχε δημιουργηθεί από το πλέγμα υποψιών
και αντικρουόμενων συμφερόντων. Η δολοφονία του Αρχιδούκα στο Σεράγεβο
ήταν απλά η θρυαλίδα. Σε λίγο, το χάος, τα δάκρυα και η συμφορά εξαπλώ-
θηκαν πάνω σ’ ολόκληρο τον πλανήτη. Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος είχε
ξεκινήσει.
Η ανάπτυξη όμως της βιομηχανικής κοινωνίας, συνέχισε ο Πλάτων, απαι-
τούσε την ανελέητη εκμετάλλευση φυσικών πόρων, που δεν υπήρχαν στις βιο-
μηχανικές χώρες. Έτσι η ανθρωπότητα μεταβλήθηκε σ’ ένα απέραντο σφαγείο.
Με την ευκαιρία του μακελειού, ο άνθρωπος ανακάλυψε νέα, πολύ πιο φονικά
μέσα αλληλοεξόντωσης. Το 1915 πρωτοεμφανίστηκαν τα τανκς στη Βρετανία,
τα υποβρύχια και τα πολεμικά αέρια στη Γερμανία. Τότε άρχισαν να οργώνουν
τους αιθέρες τ’ αεροπλάνα, που σκορπούσαν το θάνατο πιο αποτελεσματικά απ’
οτιδήποτε άλλο. Μόνο σε μια μάχη, στον ποταμό Σομ, τραυματίστηκαν και εξο-
ντώθηκαν περισσότεροι από 600.000 Γά λλοι και Άγγλοι.
Την ίδια εποχή, στην τσαρική Ρωσία, ένας λαός επί αιώνες τυραννισμένος κι
αδικημένος, από αδιαφορία κι αδυσώπητη εκμετάλλευση της άρχουσας τάξης,
ήταν έτοιμος να ξεσηκωθεί. Οι ταλαιπωρίες του ρωσικού λαού στη διάρκεια του
πολέμου του 1914 ξεχείλισαν το ποτήρι. Έτσι δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις
για την έκρηξη του 1917. Το τσαρικό καθεστώς κατέρρευσε. Οι μπολσεβίκοι
επικράτησαν. Οι ατυχίες του λαού αυτού περνούσαν τώρα σε μια νέα φάση που
είχε παγκόσμιες συνέπειες.
Στη διάρκεια της Ρωσικής Επανάστασης, ο Λένιν μετέφρασε την πεμπτουσία
της μαρξιστικής θεωρίας σε πράξη, δημιουργώντας ένα καθεστώς που βασιζόταν
στα πιστεύω του Μαρξ: «Τη δικτατορία του προλεταριάτου». Ήταν μια ιστορική
στιγμή της ανθρωπότητας. Οι ιδέες του Μαρξ και του Λένιν, με την επιγραφή του
κομμουνισμού, μέσα σε πενήντα περίπου χρόνια εξαπλώθηκαν στο ένα τέταρτο
του πληθυσμού της Γης και εξάσκησαν τεράστια επιρροή στα γεγονότα που ακο-
λούθησαν. Η εργατική τάξη βαθμιαία κατακτούσε τ’ ανθρώπινα δικαιώματά της,
αλλά υποδούλωνε την αξιοπρέπειά της.
Και συνέχισε ο Πλάτων:
Το 1918 έφερε το τέλος του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου. Η ειρήνη υπο-
γράφτηκε αλλά η συνθήκη των Βερσαλιών δεν έμελλε να την εδραιώσει. Ήταν
μια συνθηκολόγηση που έκλεινε και πάλι μέσα της τα σπέρματα της συμφοράς.
Καινούρια, πιο μεγάλα βάσανα περίμεναν την ανθρωπότητα. Η φτώχεια και
Υπάρχουν άραγε ελπίδες γι’ ανθρωπινότερους ανθρώπους;
25
η δυστυχία που έφερε ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, δημιούργησαν ανάμεσα
σε πολλά δεινά και σημαντικές ταξικές διαφορές. Η παιδεία είχε τραγικά πα-
ραμεληθεί τα χρόνια εκείνα. Η διαπαιδαγώγηση, όση και σ’ όσους παρεχόταν,
δίδασκε ακόμα τον εθνικισμό, τη συμβατικότητα και το σοβινισμό. Έτσι, δεν
είναι παράξενο ότι οι Ευρωπαίοι δέχτηκαν στη διάρκεια του μεσοπολέμου τις
μεγαλοστομίες πλήθους αρχομανών χωρίς ν’ αντισταθούν και πολύ ή τουλάχι-
στον αποτελεσματικά. Έτσι στερήθηκαν τα πιο σημαντικά αγαθά, την ελευθερία
τους, τ’ ανθρώπινά τους δικαιώματα, και δέχτηκαν μοιρολατρικά τη μείωση της
αξιοπρέπειάς τους, που ποδοπατήθηκε από τα στυγνά αστυνομικά καθεστώτα.
Οι Ευρωπαίοι υποτάχθηκαν στις δικτατορίες• ο Μουσολίνι το 1922 ίδρυσε το
φασιστικό κράτος στην Ιταλία, ο Χίτλερ το ναζιστικό στη Γερμανία και ο ρωσικός
λαός, μετά την τσαρική λαίλαπα που τον εκμεταλλεύτηκε επί αιώνες, υποτάχθηκε
μοιρολατρικά στη δικτατορία του προλεταριάτου και της νομενκλατούρας.
Αλλά και μετά το θάνατο του Λένιν, το 1924, τα δεινά του ρωσικού λαού
συνεχίστηκαν με την αδυσώπητη παρουσία του Στάλιν, που συνέχισε να εκκαθα-
ρίζει για χρόνια πολλά τους πολιτικούς αντιπάλους του, τους ορθόδοξους μπολ-
σεβίκους του 1917. Η συμφορά συνεχίστηκε με τον ισπανικό εμφύλιο και την
εδραίωση της δικτατορίας του Φράνκο στην Ισπανία, του Σαλαζάρ στην Πορτο-
γαλία, του Μεταξά στην Ελλάδα. Η εποχή των «κοντών» δυναστών είχε αρχίσει.
Δεν είναι τυχαίο ότι οι δικτάτορες, ως επί το πλείστον είναι πάντα κοντοί, όπως
ο Χίτλερ, ο Μουσολίνι, ο Μεταξάς, ο Στάλιν. Προσπαθούν άραγε ν’ ανακουφί-
σουν το σύμπλεγμα κατωτερότητας που τους διακατέχει με το να επιβάλλονται
στους άτυχους υπηκόους τους; Φυσικά, όλοι οι κοντοί δεν είναι δικτάτορες και
δεν έχουν συμπλέγματα.
Δεν το θεωρώ τυχαίο, παρενέβη ο Κάρολος, όπως θα σας εξηγήσω, αφού
είναι δεδομένη η ορμονική ανισορροπία τους σχετικά με την τεστοστερόνη-κορ-
τιζόλη και αδρεναλίνη τους. Το ότι είναι κοντοί σημαίνει μειωμένη σωματοτροπί-
νη, και όλα μαζί δείχνουν κακή λειτουργία υποθαλάμου-υπόφυσης.
Τον καιρό εκείνο, συνέχισε ο Πλάτων, οι δυτικές δημοκρατίες είχαν πέσει σε
χειμερία νάρκη. Άφηναν παθητικά τον Χίτλερ να ορύεται για τις προτεραιότητες
και την ανωτερότητα της «άρειας φυλής» και να εισάγει τις θεωρίες των «ζωτικών
χώρων», προσπαθώντας να τροφοδοτήσει με πρώτες ύλες την ακόρεστη πολεμι-
κή βιομηχανία του.
Το 1939, ο Αρμαγεδδών του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, της πιο φονι-
κής επιχείρησης που σκηνοθέτησε ποτέ η ανθρώπινη παραφροσύνη, είχε αρχί-
σει.
Μια νέα τεχνολογική κατάκτηση, το ραδιόφωνο, άρχισε τότε να διεισδύει με
μεγάλη ταχύτητα. Μια νέα άγνωστη και απροσμέτρητη δύναμη βρίσκεται τώρα
στα χέρια των τυχοδιωκτών της εξουσίας, που θα γιγαντωθεί αργότερα με την
τηλεόραση και τ’ άλλα μέσα επικοινωνίας: η δυνατότητα να κάνει ο καθένας πλύ-
ση εγκεφάλου στ’ άδυτα του κάθε σπιτιού. Η απροσμέτρητη δύναμη των μέσων
Η ζωή σ’ επίπεδο μορίων
26
«μαζικής ενημέρωσης» αρχίζει να γίνεται κατανοητή από τον κάθε εξουσιολάτρη.
Η έννοια «προπαγάνδα» από τότε άρχισε να θεοποιείται. Ευλογία και κατάρα της
δημοκρατίας: τα πάντα γίνονται γνωστά. Ιδιορρυθμία και ένα ακόμα πέρα από
τα τόσα άλλα φρικτά της δικτατορίας: τίποτα δεν γίνεται γνωστό, αν πρέπει να
μείνει μυστικό.
Συνηθίζουμε ν’ αποδίδουμε τα δεινά, που συσσώρευσε ο Δεύτερος Παγκό-
σμιος Πόλεμος, στον Χίτλερ και τους συνεργάτες του. Σίγουρα τ’ αστυνομικά
καθεστώτα επιβάλλουν αυτά που θέλουν με τη βία στους πολίτες τους, οι οποίοι
ελάχιστες δυνατότητες έχουν ν’ αντιδράσουν. Θα πρέπει όμως να δεχτούμε ότι
ένα σημαντικό ποσοστό πολιτών του «άξονα», για παράδειγμα, πίστεψε τυφλά
στις μεγαλοστομίες των ναζιστών και πολέμησε σκληρά για την επιβολή τους
στους συνανθρώπους τους. Αλλιώς δεν θα ήταν εύκολο, παρά τη λυσσώδη αντί-
σταση του ρωσικού λαού και τις αντιξοότητες του πολικού χειμώνα, οι ναζιστικές
στρατιές να κατακτήσουν όλη την Ευρώπη και να φτάσουν έξω από τη Μόσχα
και το Λένινγκραντ.
Η καταπάτηση κάθε ηθικού νόμου, η απεμπόληση των στοιχειωδών προσχη-
μάτων, επικράτησαν τότε σ’ όλο τον κόσμο και το σύνολο του πλανήτη οδηγήθη-
κε στη μεγαλύτερη σύρραξη της ιστορίας του. Η σφαγή ήταν γενική και ανελέη-
τη. Η ανθρωπότητα θα γνωρίσει για πρώτη φορά το προσχεδιασμένο ομαδικό
έγκλημα. Τα Νταχάου, τα Άουσβιτς και τα τόσα στρατόπεδα των βασανιστηρίων
και της δυστυχίας, θ’ αποτελούν φαινόμενα αιώνιας ντροπής για το ανθρώπινο
γένος. Εκεί, στις μοιραίες αλυσίδες του θανάτου, στα κρεματόρια του Άουσβιτς
και του Νταχάου, ο ανθός της νιότης του Ισραήλ και της σκλαβωμένης Ευρώπης,
προχωρώντας προς τους θαλάμους των αερίων, πριν θανατωθεί, υφίστατο και τη
διαδικασία του ύστατου εξευτελισμού: τα μαλλιά τους, σύρριζα, έμεναν στα χέρια
του δημίου τους για να χρησιμοποιηθούν σαν στρώμα ή προσκέφαλο στην κλίνη
κάποιου ναζί κατά τις σεξουαλικές του επιδόσεις.
Αλίμονο, όμως, σαράντα πέντε χρόνια αργότερα, το 1988, στην εποχή της
ηλεκτρονικής και των ρομπότ και της μοριακής βιολογίας, αποσβολωμένοι
μπροστά στις μικρές οθόνες, αντικρίσαμε αυτήν τη φορά τη θηριωδία των στρα-
τευμένων παιδιών του Ισραήλ, να κατεάζουν ξεδιάντροπα, ψυχρά, μεθοδικά, τα
σκέλη παιδιών της Παλαιστίνης στα κατεχόμενα εδάφη. Και όχι μόνο αυτό. Σε
πόσα κατώγεια, τη στιγμή αυτή, βασανιστές-εθνοσωτήρες δεν ταλανίζουν συστη-
ματικά, ανελέητα τους πολιτικούς τους αντιπάλους!
Δυστυχώς, αυτό που αποκαλούμε «ιστορία του ανθρώπινου γένους», αυτό
που κληρονομήσαμε από τα βάθη των αιώνων, δεν περιλαμβάνει παρά πολέ-
μους, διώξεις, λεηλασίες, βιασμούς, ιερές εξετάσεις, βασανιστήρια, εμφύλιους
και θανατικά. Τουλάχιστον αυτή είναι η ιστορία που διδάχτηκα στο σχολείο, τό-
νισε ο Πλάτων, και συνέχισε:
Κανένα άλλο ζωικό είδος απ’ αυτά που ζουν στον πλανήτη δεν διαθέτει
βασανιστές, ούτε φονεύει μέλη της δικής του γενιάς. Και οι ύαινες ακόμα δεν
Υπάρχουν άραγε ελπίδες γι’ ανθρωπινότερους ανθρώπους;
27
σκοτώνουν ύαινες, αναζητούν την τροφή τους κι όταν πετύχουν το θύμα τους
το κατασπαράζουν, αλλά δεν έχουν πρόθεση να το βασανίσουν. Το φονικό για
το φονικό αποτελεί «προνόμιο» του ανθρώπινου γένους. Ο άνθρωπος αποτελεί
πραγματικά ένα πρωτοφανές ζωικό είδος, ένα είδος που παρά τα «λύτρα» που
πλήρωσε σ’ όλη την ιστορία του δεν συνετίστηκε.
Όταν ο ορυμαγδός από την έκρηξη της Χιροσίμα τερμάτιζε το Δεύτερο Πα-
γκόσμιο Πόλεμο, όλοι πίστεψαν ότι ποτέ δεν θα επαναληφθεί. Μάταια όμως.
Οι εμφύλιοι πόλεμοι συνεχίστηκαν με απίστευτη σκληρότητα στην Ελλάδα, στο
Βιετνάμ, στο Αφγανιστάν, στη Χιλή, στη Νικαράγουα, στο Ιράν, στο Ιράκ, στο
Κουρδιστάν, στην Αρμενία, στην Κύπρο, στο Ισραήλ, στην Παλαιστίνη, στη Ρου-
μανία, στο Κουβέιτ, στο τείχος του Βερολίνου. Μια αλυσίδα που δείχνει ότι τίπο-
τα δεν έχει αλλάξει στον ανθρώπινο χαρακτήρα μέσα στους αιώνες.
Ήταν, θυμάμαι, παραμονή Χριστουγέννων του 1989. Οι τηλεοράσεις σ’ όλα
τα κανάλια παρουσίαζαν τη μεγάλη σφαγή στη Ρουμανία• εκεί όπου ένας λαός
διεκδικούσε την πιο στοιχειώδη ανθρωπιά. Μιλούσαν για εξήντα έως εβδομή-
ντα χιλιάδες νεκρούς και τριακόσιες χιλιάδες τραυματίες από τη Σεκουριτά του
Τσαουσέσκου. Ακόμα, για έναν στρατηγό λαθρέμπορο στον Παναμά, προξενητή
του λευκού θανάτου. Και στις όχθες του Ιορδάνη, εκεί όπου έπρεπε ειρηνικά να
στρέφονται τα βλέμματα όλων, το φονικό με τις εκατόμβες νεκρών συνεχίζεται.
Και ξαφνικά, η ευαισθησία της ανθρωπότητας για τη λευτεριά του Κουβέιτ
ξύπνησε. Εκείνο το βράδυ, παραμονή Χριστουγέννων του ’90, καθώς οι φλό-
γες στο τζάκι τρεμόπαιζαν, αντηχούσαν ύμνοι αγγελικοί ενός μαγικού θιάσου, μ’
εξαίσιες φωνές και αρμονικές συγχορδίες, φωνές υπέροχες, παιδικές: Heilige
Nacht... (Άγια Νύχτα...). Και ύστερα ακούστηκαν οι φωνές των μονομάχων της
ερήμου των πετρελαίων, απειλητικές για το μεγάλο φονικό, με όπλα διαβολικά,
θανάτους σπαρακτικούς, χημικούς, πυρηνικούς, μ’ αίμα πολύ που θα ποτίσει τη
διψασμένη άμμο της ερήμου. Φτωχά νιάτα του Ντάλας, του Τέξας, της Ευρώπης,
του Καΐρου, της Βαγδάτης, της Ιερουσαλήμ, που θα βάψετε σε λίγο τη ρόδινη
άμμο πορφυρή με το αδικοχυμένο αίμα σας, για να δοξαστείτε εσείς και η γενιά
σας κι ο λαός σας και τα πεπρωμένα σας και οι θεοί σας!
Και σεις που θα πεθυμούσατε να πλαγιάσετε με λυγερόκορμα λαχταριστά
κορμιά, θα ξαπλώσετε σε λίγο βορά των κοράκων και των αγριμιών της ερήμου,
σε δόξα της ανθρώπινης σχιζοφρένειας, της ανθρώπινης μοίρας, αφού σύσσω-
μοι οι λογικοί και «σώφρονες» ηγέτες ισχυρίζονται ότι άλλη λύση δεν υπάρ-
χει για να τιμηθεί η Δημοκρατία, η Δικαιοσύνη, η Ιστορία, αφού οι ίδιοι είχαν
εξοπλίσει τον παρανοϊκό δικτάτορα, που διαφέντευε το ριζικό τόσης νιότης, τη
γαλήνη τόσων ανυποψίαστων! Ύστερα από λίγο ακούστηκε και η πρόσκληση εν-
διαφέροντος για το ιαπωνικό πρόγραμμα, «human frontiers science program»,
το διεθνές πρόγραμμα συνεργασίας στα όρια της επιστήμης. Και στη συνέχεια
συζήτηση για τα πυρηνικά και χημικά όπλα.
Τώρα, μετά τα συγκλονιστικά γεγονότα της Ανατολικής Ευρώπης, μετά την
Η ζωή σ’ επίπεδο μορίων
28
πτώση των τειχών και την ευρωπαϊκή ενοποίηση, αρχίζουν και πάλι να διαφαί-
νονται, αν και πολύ αχνά, τα πρώτα σπέρματα διχόνοιας και «ρατσιστικού αντα-
γωνισμού». Κάποιοι νοσταλγοί και φαντασιοκόποι, όπως και συμφεροντολόγοι,
αρχίζουν να επισείουν τον κίτρινο κίνδυνο. Ίσως οι Ιάπωνες, με τη διαφορετική
από τους Δυτικούς νοοτροπία, να προχώρησαν πολύ. Πόσοι αιώνες ακόμα, άρα-
γε, χρειάζονται για να «εκπολιτισθεί» ο άνθρωπος! Τι να σκεφτεί κάποιος για το
ανθρώπινο είδος;
– Είναι βολικό να τα φορτώνουμε όλα στα τυραννικά καθεστώτα, παρενέβη ο
Κάρολος. Όλα όμως έχουν όρια. Οι βασανισμοί εντέλλονται, αλλά υπάρχουν κι
αυτοί που τους εκτελούν με «ευσυνειδησία», ενώ το πλατύτερο κοινό, αδιάφορο,
βυθίζεται στον ευδαιμονισμό του κι ενδιαφέρεται να το συζητάει «μεταξύ τυρού
και αχλαδίου». Ξυλιές σε ξένο πισινό λίγο μετράνε.
Στην είσοδο του Ζωολογικού Μουσείου της Ν. Υόρκης υπάρχει ένας καθρέ-
φτης, που όταν κάποιος πλησιάσει, διαβάζει το εξής κείμενο:
«Τώρα βλέπετε το πιο επικίνδυνο ζώο που υπάρχει στον κόσμο. Είναι το μο-
ναδικό από τα ζώα που έζησαν ποτέ, το οποίο μπορεί να εξολοθρεύει ολόκληρες
γενιές ζώων, και το κάνει αδίστακτα. Τώρα τελευταία απέκτησε τη δύναμη να εξα-
λείψει κάθε ίχνος ζωής από τον πλανήτη».
Ίσως το κείμενο θα έπρεπε να συμπληρωθεί με τη διαπίστωση ότι μόνο δύο
από τα 1.043.000 ζωικά είδη που έχουν χαρτογραφηθεί πάνω στη Γη κάνουν πό-
λεμο, αλληλοσκοτώνονται: ο άνθρωπος και τα μυρμήγκια (όχι όλα, μερικά από
τα 10.000 είδη) και μάλιστα σκοτώνουν, χωρίς λόγο, οργανισμούς που ανήκουν
στο ίδιο, το δικό τους το είδος. Ο πόλεμος ανάμεσα σε ράτσες ή ομάδες είναι
άγνωστος στα άλλα ζωικά είδη. Στα θηλαστικά, ακόμα και η μονομαχία μεταξύ
αρσενικών σπάνια απολήγει σε θάνατο του ηττημένου. Ο νικητής αρκείται στο ν’
απομακρυνθεί ο νικημένος και να του αφήσει ελεύθερο το ερωτικό πεδίο, πρό-
σθεσε ο Κάρολος, και συνέχισε:
Υπάρχουν άραγε γονίδια επιθετικότητας;
Φαίνεται ότι η τάση γι’ αναπαραγωγή, για παρασιτισμό, για «ήσσονα προ-
σπάθεια», για την απολαβή του μέγιστου με την καταβολή του ελάχιστου, καθώς
και ο εγωκεντρισμός, είναι γραμμένα στους κωδικούς των γονιδίων του ανθρώ-
που, όπως σε όλα τα γονίδια του κάθε ζωντανού. Η τάση όμως του ανθρώπου
γι’ αλληλοσκοτωμό και βασανισμούς είναι πέρα από τη φύση και τους νόμους
της. Αποτελεί ιδιαιτερότητα του ανθρώπινου γένους. Κανένα άλλο ζωντανό δεν
εκτελέστηκε από τους ομοίους του για «λόγους τιμής», ούτε αδερφός σκότωσε
αδερφό για ένα τετραγωνικό μέτρο γης, ούτε έσφαξε ανελέητα απλώς για να
ληστέψει.
Δεσπόζοντας ο άνθρωπος στον περίγυρό του δεν είχε πια απέναντί του αντί-
παλο σοβαρό άλλον από τον εαυτό του. Η απευθείας πάλη μέχρι θανάτου, αρχί-
Υπάρχουν άραγε ελπίδες γι’ ανθρωπινότερους ανθρώπους;
29
ζει από τότε να γίνεται ένας από τους κύριους παράγοντες επιλογής στο ανθρώπι-
νο είδος. Κι αυτή η νοσηρή φύση αντικατοπτρίζεται στον καθημερινό τύπο.
Όσα «έντυπα» ποντάρουν στο σαδομαζοχισμό μεγάλης μερίδας της κοινής
γνώμης, πετυχαίνουν κυκλοφοριακά ρεκόρ. Πώς να εξηγηθούν αλλιώς οι δημο-
σιογραφικές «επιτυχίες», παρά με τη δημοσίευση ανατριχιαστικών λεπτομερει-
ών, που ακολουθούνται και από φωτογραφίες, όπως μιας δεκαοχτάχρονης, που
κυριολεκτικά κατατεμαχίστηκε με απίστευτη αγριότητα από τον άντρα της; Και
παρακάτω: μια νεαρή μητέρα στραγγάλισε κι έθαψε με τα ίδια της τα χέρια το
τριών χρόνων αγοράκι της. Το έθαψε η ίδια στην αμμουδιά. Κι αν επρόκειτο για
τους «κακούς δημοσιογράφους» μόνο, το κακό θα ήταν πιο μικρό. Τι να σκεφτεί
όμως κανείς για τα πλήθη του κοινού που έσπευσαν να εντρυφήσουν στις λε-
πτομέρειες και τις απεικονίσεις αυτών των εφημερίδων; Ζήτω η τρομολαγνεία!!
(που τρέφει τα μέσα μαζικής ενημέρωσης).
Τέτοιου είδους ειδήσεις δεν απολείπουν από τον καθημερινό τύπο σ’ όλα τα
μήκη και τα πλάτη της Γης. Φυσικά, τα φονικά και οι ληστείες αποτελούν εξαι-
ρέσεις. Ο φόβος των συνεπειών του νόμου, ο φόβος της τιμωρίας, τα πλέγματα
ενοχής, η κάποια κοινωνική συνείδηση, αποτρέπουν το μεγάλο πλήθος των αν-
θρώπων από τέτοιες εγκληματικές ενέργειες. Αλλά τα μίση, οι έχθρες, κρυφές ή
φανερές, φωλιάζουν βαθιά στις καρδιές των ανθρώπων και δηλητηριάζουν τη
ζωή τους.
Φαίνεται ότι ο άνθρωπος έχει αναπτυχθεί εξελικτικά πολύ παράξενα. Τι άλλο
να πει κάποιος για ένα ζωικό είδος που ξοδεύει καθημερινά δισεκατομμύρια
δολάρια σ’ εξοπλισμούς για ν’ αλληλοσκοτωθεί, κι αφήνει παιδιά να πεθαίνουν
από την πείνα! Κι αυτά συμβαίνουν και σε κοινωνίες δημοκρατικές, με κυβερ-
νήσεις εκλεγμένες από το λαό, που τυπικά τουλάχιστον τον εκπροσωπούν. Κοι-
νωνίες που τιμωρούν το ατομικό έγκλημα, αλλά δοξάζουν, παρασημοφορούν
το ομαδικό φονικό στα πεδία των μαχών. Πόσες παρασημοφορίες πολεμιστών!
Πόσα χειροκροτήματα και συγχαρητήρια και θαυμασμός για τους νικητές!
Στις κοινωνίες αυτές κυκλοφορούν και καλλιτέχνες και κήρυκες της ανθρω-
πιάς και του Ευαγγελίου. Πόσοι όμως απ’ αυτούς τους κήρυκες του λόγου και
των μεγαλοστομιών είναι οι ίδιοι συνεπείς μ’ αυτά που δηλώνουν; Πόσων καλ-
λιτεχνών η προσωπική ζωή και συμπεριφορά εναρμονίζεται με τις διακηρύξεις
και το έργο τους; Ίσως εδώ να υπάρχει ένα δικαιολογητικό: ο ταλαντούχος καλ-
λιτέχνης έχει την ικανότητα να μεταμορφώνει τον πόνο και την οδύνη σε τέχνη
κι αισθάνεται τέλεια διαφορετικός όταν πονάει απ’ ό,τι όταν αισθάνεται σίγουρος
και ευτυχής.
Μαζί με το νοητικό στον άνθρωπο φαίνεται ότι αναπτύχθηκε και μια νέα ιδι-
ότητα: η υποκρισία. Πόσα φιλανθρωπικά «τέια» και «χαρτοπαικτικές εσπερίδες»
και «φιλανθρωπικοί χοροί» κάθε μέρα! Πρωταγωνίστριες κοσμικές και ζωόφι-
λες κι ευαίσθητες κυρίες, που ανάμεσα σε μεζεδάκια και παϊδάκια και μοντε-
λάκια και κακεντρεχή κοινωνικό σχολιασμό προσφέρουν και ολίγους οβολούς
Η ζωή σ’ επίπεδο μορίων
30
στις «άπορες κορασίδες». Πόση υποκρισία και ασυνέπεια ακόμα στον πολιτικό
λόγο!
Τότε παρενέβη η Μάρθα αγανακτισμένη:
– Μα μόνο κακίες και κακά κάνουν οι άνθρωποι; Εγώ ξέρω τόσους καλούς,
έχω τόσους φίλους, τόσους σημαντικούς ανθρώπους!
– Έχεις δίκιο, είπε ο Κάρολος. Φυσικά, όπως σε όλους τους κανόνες υπάρ-
χουν και οι εξαιρέσεις. Και ευτυχώς, στην αντίπερα όχθη οι εξαιρέσεις είναι
πολλές. Είναι μεγάλο το πλήθος των πνευματικά αναπτυγμένων ανθρώπων που
γνωρίζουν την κοινωνική αποστολή τους. Είναι αυτοί που μοχθώντας υπηρε-
τούν τις τέχνες και την επιστήμη, και βοηθούν έτσι τις ανθρώπινες κοινωνίες
ν’ αποδιώξουν τη ζούγκλα και να δημιουργήσουν πιο προηγμένες ανθρώπινες
κοινωνίες. Ανάμεσα στα δύο αυτά άκρα, του καλού και του κακού, υπάρχει η
τεράστια πλειοψηφία των έντιμων, των ταπεινών ανθρώπων του καθημερινού
μόχθου, των αγωνιστών της ζωής, που ιδρωκοπάνε να μεγαλώσουν τα παιδιά
τους και να επιβιώσουν. Αυτοί που αδρανείς και άβουλοι συμμετέχουν, θέλουν
δεν θέλουν, στα τεκταινόμενα.
Τελικά, όμως, κανείς δεν είναι ευχαριστημένος, γιατί, όπως φαίνεται, τα τόσα
υλικά αγαθά, οι τόσες ανέσεις, που η ανάπτυξη της τεχνολογίας πρόσφερε στον
άνθρωπο, δεν τον έκαναν και πολύ πιο ισορροπημένο κι ευτυχισμένο. Υπάρχει
πλήρης έλλειψη αρμονίας. Ο εγκέφαλος, υπερτροφικός σε σχέση με το υπόλοιπο
σώμα, τροφοδοτείται από έναν οργανισμό που παραμένει και αρχέγονος και ατε-
λής. Η ύλη, από την οποία είμαστε κατασκευασμένοι, είναι μαλακή και πλαδαρή,
χωρίς αντοχή και δύναμη. Για την ενέργεια που έχουμε ανάγκη εξαρτιόμαστε
απόλυτα από φυτά κι από ζώα. Η πιο μικρή μεταβολή στη θερμοκρασία, την
πίεση, την υγρασία ή την ένταση της ραδιενέργειας αρκεί να μας αρρωστήσει.
Παρά την αντοχή του ανθρώπινου σώματος στις κακουχίες τις πολεμικές, τους
βασανισμούς, την πείνα, αρκεί ένας μικρός θρόμβος στο κυκλοφοριακό του για
να τον εξουθενώσει και να τον αχρηστέψει• ένας απειροελάχιστος ιός για να
του αλλάξει όλα τα μεγαλεπήβολα σχέδια. Πόσο εύκολα ο αλαζόνας αρχηγός
μεταμορφώνεται στον ταπεινό ασθενή σ’ ένα νοσοκομειακό κρεβάτι ή σε μια
φυλακή! τόνισε ο Κάρολος και συνέχισε.
Άνθρωπος χάρη στο φλοιό του εγκεφάλου του, που σ’ αυτόν οφείλει το πνεύ-
μα του, ζώο εξαιτίας του κορμιού του, έρμαιο των ορμονών και του υποθαλάμου
του που καταδυναστεύουν το σώμα και προσδιορίζουν την προσωπικότητα και
τα φερσίματά του• πρόκειται για ένα υβρίδιο που έχει αλλάξει τα πάντα γύρω
του, ο ίδιος όμως έχει μείνει ό,τι ήταν χιλιάδες χρόνια πριν, γιατί τίποτα δεν δεί-
χνει ν’ άλλαξε, σχετικά με τον άνθρωπο που έζησε πριν πενήντα χιλιάδες χρόνια.
Αν και η τεχνολογία τού χάρισε άφθονα τ’ αγαθά και τις δυνατότητες, δεν έπαψε
να εξαρτάται από τις ηλιαχτίδες και τους βιολογικούς ρυθμούς των αστεριών. Ο
Ήλιος και η φωτοπερίοδός του, ο χειμώνας και το καλοκαίρι, η άνοιξη και το
φθινόπωρο, δίνουν τα μηνύματα στα φυτά να φυτρώνουν, να φωτοτροπούν (να
Υπάρχουν άραγε ελπίδες γι’ ανθρωπινότερους ανθρώπους;
31
στρέφουν τα κλωνάρια τους προς το φως), ν’ ανθίζουν, να δίνουν τους καρπούς
τους βορά στα ζώα, κι όλα μαζί στον άνθρωπο, που χωρίς αυτά δεν μπορεί να
ζήσει, έστω και για λίγες μέρες, ακόμα κι αν διαθέτει πυρηνικές κεφαλές μεγα-
τόνων. Ο Ζωοδότης φροντίζει τη φωτοπερίοδο και η Σελήνη την περίοδο των
θηλυκών και έμμεσα τη ζωική γονιμότητα. Ποιος να ξέρει τις επιδράσεις των
άλλων πλανητών και αστεριών πάνω στα παντοδύναμα βιολογικά μας ρολόγια,
αυτά που μας εξουσιάζουν και σηματοδοτούν τη μέρα και τη νύχτα, την αισιοδο-
ξία και την απαισιοδοξία μας;
Πόση διχοστασία ανάμεσα στην τεχνολογική εξέλιξη του ανθρώπου και την
κοινωνική του συμπεριφορά! Ακόμα μια φορά τίθεται το ερώτημα: είναι όλα
τα δεινά γραμμένα στη μοριακή δομή των ανθρώπινων γονιδίων, δηλαδή στα
μόρια, στους συνδυασμούς των «ατόμων» που τα συνιστούν;
Το σεξ, η αναπαραγωγή, παρά το ότι η κοινωνική υποκρισία δεν επιθυμεί να
το προβάλλει, είναι από τα κυρίαρχα ένστικτα, που δημιουργεί άγχος και προ-
βλήματα σ’ ένα μεγάλο πλήθος ανθρώπων.
Η σεξουαλική αγωγή σε πολλούς ανθρώπους έχει υποστεί στρέβλωση, είτε
από κακή γονική διαπαιδαγώγηση, είτε από κοινωνική ή θρησκευτική υποκρι-
σία, είτε από κακές συγκυρίες. Μία από τις μεγαλύτερες ηδονικές απολαύσεις,
που η φύση χάρισε ως συνεπακόλουθο της ιεροτελεστίας της αναπαραγωγής,
πολλές φορές καταβαραθρώνεται. Όπως διαπιστώνει ο Franke, καθηγητής της
ψυχιατρικής και ένας από τους περισσότερο έμπειρους στον τομέα, διευθυντής
της πολυκλινικής ψυχικής υγείας στη Βιένη:
«Η ευτυχία του έρωτα εξαφανίζεται όταν την επιδιώκουμε, όταν ακριβώς την
αναζητάμε. Αυτό κάνει αδύνατη πολλές φορές την εκπλήρωση της σεξουαλικής
πράξης. Ένα τέτοιο φαινόμενο παρατηρείται στο 96% των σεξουαλικών νευρώ-
σεων. Όταν ένας άντρας προσπαθεί εσκεμμένα ν’ αποδείξει τη σεξουαλική του
ικανότητα ή μια γυναίκα ότι είναι ικανή να φτάσει στον οργασμό, ολόκληρη η προ-
σπάθεια είναι καταδικασμένη σε αποτυχία».
Η Μάρθα, καλλιτέχνιδα, ρομαντική και ερωτευμένη, είχε τεντώσει τ’ αφτιά
της κι άκουγε με μεγάλη προσοχή. Ήταν σίγουρο ότι οι κουβέντες του παππού
της την είχαν συγκλονίσει, κι όπως εκείνος συνέχιζε, το βλέμμα της έμενε καρ-
φωμένο πάνω του.
– Καρποί κι αυτά, συνέχισε ο Κάρολος, κακής διαπαιδαγώγησης ή και άτυ-
χης κληρονομικότητας. Αυτή όμως η αποτυχία δημιουργεί στρατιές δυστυχισμέ-
νων, πλήθος αποτυχημένων συμβιώσεων και εστίες κοινωνικών ανωμαλιών.
Έτσι, ο άντρας κυρίως, στην προσπάθειά του να επιβεβαιώσει τον ανδρισμό του
έρχεται αντιμέτωπος με την ίδια του τη φύση, γιατί η αναπαραγωγή δεν παύει να
είναι το ισχυρότερο κίνητρο στη ζωή, από τη μονοκύτταρη αμοιβάδα μέχρι τον
άνθρωπο. Ευτυχώς, οι σύγχρονες κατακτήσεις αρχίζουν να δίνουν λύσεις στα
προβλήματα αυτά.
Η ζωή σ’ επίπεδο μορίων
32
Μέσα στα βάθη της ζούγκλας του Αμαζονίου ανακαλύφθηκαν τελευταία οι
φυλές Oyanomamo, που αριθμούν περίπου 15.000 μέλη και ζουν απόλυτα απο-
μονωμένοι από τον πολιτισμό. Όπως φαίνεται από τις περιγραφές του Chagnon,
που κατόρθωσε να παρακολουθήσει τη ζωή τους περισσότερο από τέσσερα χρό-
νια, οι αρσενικοί της φυλής αυτής διακρίνονται για την αγριότητά τους. Είναι
πολύγαμοι και στον αγώνα για την εξασφάλιση του πλουσιότερου χαρεμιού
πολεμάνε σκληρά ανάμεσά τους μέχρις εξοντώσεως. Περίπου οι τριάντα στους
εκατό νεαρούς, ηλικίας μέχρις είκοσι πέντε ετών, πεθαίνουν βίαια στις αναμε-
τρήσεις αυτές που γίνονται με βέλη και ρόπαλα, ενώ περισσότεροι από τους
μισούς έχουν συμμετάσχει σε φονικά. Τα φονικά διαιωνίζονται γιατί ακολου-
θούνται από τις αντίστοιχες βεντέτες, τόσο γνωστές και στο μεσογειακό χώρο. Οι
νικητές των αγώνων αυτών χαίρουν ιδιαίτερης εκτίμησης από τους άντρες και
τις γυναίκες του χωριού και είναι αυτοί που θα γονιμοποιήσουν τα επιθυμητά
θηλυκά. Σε πόσες από τις δικές μας κοινωνίες δεν θαυμάζονται οι χειροδύναμοι,
οι «νταήδες». Το ρωμαλέο αρσενικό έλκει πάντα το αδύναμο θηλυκό, τόνισε ο
Κάρολος, και συνέχισε.
Υπάρχει άραγε γονίδιο βιαιότητας; Οι κοινωνιοβιολόγοι δεν φαίνεται να
συμφωνούν. Ο Wilson του Πανεπιστημίου του Harvard, που θεωρείται ο πα-
τέρας της κοινωνιοβιολογίας, πιστεύει ότι υφίσταται και τ’ αναζητεί. Όμως, κι
αν ακόμα δεν υπάρχει συγκεκριμένο γονίδιο βιαιότητας, υπάρχουν τα γονίδια
που δημιουργούν τις ορμόνες και τους νευροδιαβιβαστές κι ο συνδυασμός τους,
ποιοτικός και ποσοτικός, προϊόν τυχαίας ζεύξης των γαμετών κατά τη σύλληψη,
ίσως ν’ αφήνει να φανερώνεται γυμνή η βιαιότητα και η επιθετικότητα.
Ισχύει άραγε το συμπέρασμα του Ardrey «η επιτακτική ανάγκη για φονικό»
(the imperative killing), ή ακόμα, όπως πιστεύει ο Lorentz, ότι «όλες οι σχέσεις
ξεκινάνε από επιθετική βάση» και ότι «δεν είναι δυνατόν να υπάρξει αγάπη χωρίς
εχθρότητα, γιατί η αγάπη είναι δομημένη από τις δυνάμεις της εχθρότητας»;
Δεν έχουν άδικο όλοι αυτοί οι διάσημοι βιολόγοι ν’ αναζητούν γονίδια επιθε-
τικότητας, αφού, κι όταν δεν σκοτωνόμαστε στα μέτωπα, διοχετεύουμε όλο μας
το επιθετικό μένος στο ποδόσφαιρο και τα παρόμοια. Πώς αλλιώς να εξηγήσει
κάποιος το ενδιαφέρον δισεκατομμυρίων ανθρώπων, στυλωμένων μπροστά στις
μικρές οθόνες να παρακολουθούν με πάθος, ταυτοποιούμενοι με τους σκληρούς
παίκτες, τις προσπάθειες ν’ αρπάξει ο ένας από τα πόδια του άλλου τη μπάλα,
με μαρκαρίσματα, κλωτσοπατινάδες, πολλές φορές τραυματισμούς, και τον αλ-
ληλοσκοτωμό των θεατών μετά το πέρας του «αγώνα»; Μήπως κάτι ανάλογο
δεν είναι το πάθος και ο ενθουσιασμός των θεατών της αρένας, όταν ο ταυρο-
μάχος σπαθίζει τον άμοιρο ταύρο, αφού πρώτα τον εξαγριώσει; Όπως λέει κι ο
Lorentz:
«Η συμπεριφορά, όχι μόνο των ζώων αλλά και των ανθρώπων, καθορίζεται σε
μεγάλη έκταση από τους μηχανισμούς του νευρικού συστήματος που αναπτύχθηκαν
κατά τη διάρκεια της εξέλιξης του είδους, μ’ άλλα λόγια από το ένστικτο».
Υπάρχουν άραγε ελπίδες γι’ ανθρωπινότερους ανθρώπους;
33
Θεωρούσε δηλαδή την επιθετικότητα ως ενστικτώδη ενέργεια.
– Νομίζω, είπε ο Ιπποκράτης, ότι αυτό τον έφερε σε αντίθεση με τους μπιχε-
βιοριστές, τους συμπεριφεριστές, όταν τον κατηγόρησαν ότι θεωρεί τη βία ως
ενστικτώδη ενέργεια που δικαιολογεί τη βία• κι ο Lorentz απάντησε: «Θεωρώ ότι
η επιθετικότητα είναι έμφυτη. Δεν ισχυρίστηκα ποτέ ότι είναι καλή».
Ο homo sapiens, συνέχισε ο Κάρολος, έγινε πολυμαθής, σοφός, αλλά δεν
έπαψε να είναι ποτέ ο γυμνός πίθηκος• αν και απέκτησε νέα υψηλά κίνητρα,
δεν έχασε τίποτα από τις πανάρχαιες καταβολές του: να κάνει σεξ, να εξερευνά,
να μάχεται, να διατρέφεται και να προσπαθεί να πετύχει τη μεγαλύτερη δυνατή
άνεση στη διαβίωσή του, ξοδεύοντας το λιγότερο δυνατό. Γι’ αυτό η ανθρώπινη
ιστορία είναι δυστυχώς ποτισμένη με ποταμούς αίματος.
Πέρα, στα μακρινά νησιά των Κεργκέλων της παγωμένης Ανταρκτικής, μια
φορά το χρόνο, κάθε Σεπτέμβριο, η μαύρη άμμος της ακτής Ρατμάνοφ καταλαμ-
βάνεται από κοπάδια θαλάσσιων ελεφάντων. Πρόκειται γι’ αυτά τα τερατώδη
γιγάντια θηλαστικά, που βγαίνουν στη στεριά για να ζευγαρώσουν. Σ’ αυτήν
την ακτή, σε μήκος περίπου εννιά χιλιομέτρων, κάπου είκοσι πέντε χιλιάδες ζώα
διαβιώνουν προσωρινά σε πολλά χαρέμια, το ένα δίπλα στο άλλο. Το κάθε χα-
ρέμι έχει πολλά θηλυκά (τέσσερα έως εκατό) κι έναν αρσενικό. Αντικειμενικός
σκοπός κάθε αρσενικού είναι να διεισδύσει στο γειτονικό χαρέμι• και τότε αρχίζει
μια θανάσιμη μονομαχία ανάμεσα στους δύο επιβήτορες, βάρους έξι τόνων ο
καθένας, με υπόκωφες κραυγές και δυσώδη ρεψίματα• με εντεταμένες τις προ-
βοσκίδες τους, ρίχνονται με τυφλή ορμή ο ένας πάνω στον άλλο. Ο νικητής
έχει για έπαθλο το χαρέμι του ηττημένου. Την πάλη ακολουθούν τα χάδια και η
ολοκλήρωση της αιώνιας ερωτικής πράξης. Γιατί, μέσα σε λίγες ώρες, ο τυχερός
αρσενικός πρέπει να ευχαριστήσει όλο το χαρέμι του. Κάτι αντίστοιχο, άλλω-
στε, δεν συμβαίνει με τα κοκόρια στα κοτέτσια; Υπάρχει άραγε κάποια σχέση
ανάμεσα στην επιθετικότητα και την επιτυχία της αναπαραγωγής; Είναι γεγονός
πάντως ότι μια επιθυμία που δεν μοιάζει ποτέ να κορέννυται είναι το σεξ, τόνισε
ο Κάρολος, και συνέχισε:
Παρασιτισμός
Ένα βιολογικό θέσφατο
– Εκτός όμως από τη ροπή γι’ αναπαραγωγή, καθετί το έμβιο κληρονομεί από
τα προγονικά του μόρια και μιαν άλλη κοινή ιδιότητα: την τάση για παρασιτισμό.
Φαίνεται, δηλαδή, ότι αρχικά μερικά μόρια της αρχέγονης σούπας, μέσα στην
οποία αναπτύχθηκε από την άβια ύλη η ζωή πριν τρισήμισι περίπου δισεκατομ-
μύρια χρόνια, συνδέθηκαν μεταξύ τους για να καταληστέψουν άλλα μόρια από
την «ελεύθερη ενέργειά» τους, με σκοπό να υποστηρίξουν και ν’ αναπαράγουν
τη δική τους μοριακή οργάνωση. Αυτή υπήρξε η απαρχή για να δημιουργηθούν
ίσως τα μόρια του DNA, δηλαδή του κληρονομικού μοριακού μας κώδικα, της
ίδιας της μοίρας μας, και αργότερα οι πρωτοϊοί. Οι τελευταίοι υπεξαιρούσαν κα-
Η ζωή σ’ επίπεδο μορίων
34
ταρχήν τα θρεπτικά συστατικά της αρχέγονης σούπας για ν’ αναπτυχθούν, όπως
ακριβώς σήμερα οι απόγονοί τους, οι διηθητοί ιοί, εκμεταλλεύονται το πρωτό-
πλασμα των ξενιστών κυττάρων, σε βάρος των οποίων ζουν και αναπαράγονται.
Πολλές φορές φτάνουν μέχρι το σημείο και να τα εξοντώσουν, όπως στην περί-
πτωση του AIDS.
Έτσι, τα πρωτόβια αναγνώρισαν πόσο πιο πρόσφορο και εύκολο ήταν να κα-
τασπαράζουν άλλους οργανισμούς, αντί να παράγουν την τροφή τους από τον
αέρα, το νερό ή τη γη. Αυτή η διαδικασία απαιτεί περισσότερο χρόνο, είναι πιο
κοπιαστική, πιο δύσκολη. Σίγουρα είναι πιο εύκολο να φάει κάποιος κάτι έτοιμο,
παρά να το παρασκευάσει. Έτσι ανακαλύφθηκε η αξία του παρασιτισμού και
η αρχή της «ήσσονος προσπάθειας»• αρχές τόσο σεβαστές και στις σημερινές
κοινωνίες.
Παρασιτισμός παντού και πάντα
Της γριάς τα μαλλιά κι η ντομάτα
Όπως είναι γνωστό τα φυτά εξαντλούν όλη τη γοητεία τους με τα χρώματα και
τ’ αρώματά τους για να προσελκύουν έντομα και να γονιμοποιηθούν. Πέρα όμως
από την επικοινωνία εντόμων-φυτών, τώρα πλέον αποκαλύπτεται και η γλώσσα
επικοινωνίας φυτού με φυτό.
Υπάρχει ένα πολύ διαδεδομένο, ένα τρομερό ζιζάνιο-παράσιτο: η Cuscuta, η
οποία μοιάζει με κίτρινα νήματα –στην αγροτική διάλεκτο το λένε της «γριάς τα
μαλλιά»– επειδή δεν διαθέτει φωτοσυνθετικές ικανότητες, γι’ αυτό προσπαθεί να
επιζήσει εις βάρος άλλων φυτών, όπως π.χ. ντομάτες, πατάτες, τριφύλλι, προς
τα οποία κατευθύνεται και με μια θανάσιμη περίπτυξη απορροφά τα θρεπτικά
συστατικά που αυτά παράγουν. Ο εναγκαλισμός αυτός οδηγεί τελικά στην κατα-
στροφή του ξενιστή τους. Η ανταμοιβή της ευεργεσίας! (κάτι που συμβαίνει και
στις ανθρώπινες κοινωνίες).
Όπως απεδείχθη στο Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια, οι πτητικές ουσίες που
παράγει ο ξενιστής του, π.χ. οι αρωματικές ουσίες της ντομάτας, είναι αυτές που
κατευθύνουν το παράσιτο προς τη λεία του. Υπάρχουν όμως και φυτά που δεν
προσβάλλονται από το ζιζάνιο, π.χ. το σιτάρι. Θα πρέπει κάποιος να υποθέσει ότι
τα φυτά αυτά διαθέτουν αντίστοιχα απωθητικές για το παράσιτο ουσίες.
Πόσα μηνύματα στον αέρα! Πόσες ακατανόητες για μας τους ανθρώπους
γλώσσες στον αέρα! Σιγά-σιγά αποκαλύπτεται η σκοπιμότητα δημιουργίας τόσο
πολύπλοκων μειγμάτων από τα φυτά, όπως είναι τα αρώματα που παράγουν.
Αργότερα θα έχουμε ευκαιρία να μιλήσουμε γι’ αυτά, συμπλήρωσε ο Κάρολος.
Ο μηχανισμός με τον οποίο ένας ζωντανός οργανισμός διατηρείται στη ζωή,
σ’ ένα αρκετά υψηλό επίπεδο τάξης, που σημαίνει χαμηλό επίπεδο εντροπίας,
συνίσταται στο να τρέφεται συνεχώς με τάξη (αρνητική εντροπία). (Η εντροπία
στη φυσική είναι συνώνυμη με την αταξία, αντίστοιχα, η αρνητική εντροπία με
την τάξη). Από αυτό πηγάζει και η ανάγκη του παρασιτισμού, δηλαδή να κατα-
Υπάρχουν άραγε ελπίδες γι’ ανθρωπινότερους ανθρώπους;
35
βροχθίζουμε άλλους οργανισμούς (ζωικούς ή φυτικούς, ζωντανούς ή πεθαμέ-
νους). Η αρνητική εντροπία αναφέρεται στη δύναμη που έχει η ζωή να χτίζει πε-
ρίπλοκα σχήματα από απλούστερα στοιχεία, δομημένες μορφές από το άμορφο,
τάξη από την αταξία. Είναι η δύναμη που έχει το φυτό να παίρνει ακατάστατα
μόρια του αέρα, της γης, του νερού και φωτόνια του ήλιου και να συνθέτει τρο-
φές, χρώματα, αρώματα και αρμονία. Όλοι όμως οι ζωικοί οργανισμοί τείνουν
να προσλάβουν με τον ευκολότερο δυνατό τρόπο την τάξη, για να την μετατρέ-
ψουν σε αταξία, π.χ. σε άχρηστη θερμότητα που με την ανάσα τους σκορπίζεται
στο χάος, αλλά και σε ακόμα πιο άχρηστες, τις περισσότερες φορές, πράξεις,
κατέληξε ο Κάρολος.
Τώρα στη συζήτηση παρενέβη κι ο Ευκλείδης, ο θεωρητικός φυσικός, που
μέχρι τότε παρακολουθούσε:
– Αλλά πώς θα ήταν δυνατόν να είναι διαφορετικά, αφού όλα τα φυσικά
φαινόμενα τείνουν προς την εύκολη λύση ή, τουλάχιστον, την κατά το δυνατόν
ευκολότερη; Οι φωτεινές ακτινοβολίες π.χ. ψάχνουν να βρουν την πιο σύντομη
διαδρομή. Γι’ αυτό, το φως διαδίδεται σ’ ευθεία γραμμή και δεν κάνει γωνίες
(ευτυχώς για την όρασή μας). Τα ηλεκτρόνια μέσα στα άτομα επιθυμούν και
βρίσκονται στη χαμηλότερη δυνατή ενεργειακή στάθμη. Φυσικά και τα ίδια τα
άτομα, αφού και τα υπόλοιπα συστατικά τους, οι πυρήνες, συμπεριφέρονται ανά-
λογα. Το ίδιο ισχύει και σ’ επίπεδο μορίων: εύκολα πραγματοποιούνται οι πιο
αυθόρμητες αντιδράσεις, αυτές δηλαδή που αποβάλλουν ενέργεια, οι εξωθερμι-
κές. Επίσης αυτές που τείνουν προς τη μεγαλύτερη αταξία, προς το χάος. Παρου-
σιάζουν δηλαδή αύξηση της εντροπίας.
Γιατί θα ήταν δυνατόν ο άνθρωπος, σύνολο μορίων, ατόμων, ηλεκτρονίων,
να συμπεριφέρεται διαφορετικά από τα ίδια τα συστατικά του; Γιατί θα επιθυμού-
σε να καταβάλλει έργο, να βρίσκεται σε υψηλότερες ενεργειακές στάθμες; Γιατί
θα προτιμούσε ν’ ανέβει αυθόρμητα τις σκάλες ενός ψηλού ουρανοξύστη, όταν
υπάρχει ο ανελκυστήρας ή να στέκεται όρθιος, όταν υπάρχει η αναπαυτική πο-
λυθρόνα; Αυτός είναι ο λόγος που όλοι και όλα επιθυμούν τη μέγιστη απολαβή,
καταβάλλοντας το μικρότερο τίμημα, τόνισε ο Ευκλείδης, και συνέχισε.
Δυστυχώς, όμως, οι κοινωνικές επιταγές και οι υποχρεώσεις του καθενός
προς το κοινωνικό σύνολο είναι εκ διαμέτρου αντίθετες. Εδώ βρίσκεται το με-
γάλο κοινωνικό πρόβλημα. Η κοινωνική διαβίωση δημιουργεί υποχρεώσεις
τέτοιες που για να εκπληρωθούν πρέπει να βρεθούμε αντιμέτωποι με τους φυσι-
κούς νόμους, με τον ίδιο το βιολογικό εαυτό μας.
Φαίνεται ότι στη φύση υπάρχει μια θεμελιώδης τάση όλων των υλικών υπο-
στάσεων για συνάθροιση μεταξύ τους, από τα κουάρκς μέχρι τον άνθρωπο και
τα συμπλέγματα των γαλαξιών. Τα υποατομικά σωματίδια συναθροίζονται για
να δημιουργήσουν άτομα. Αν υπάρχουν άτομα, κάποτε θα σχηματιστούν μόρια.
Άτομα και μόρια δομούν τα άστρα και τους πλανήτες κι αυτά τους γαλαξίες, που
συναθροίζονται σε συμπλέγματα γαλαξιών.
Η ζωή σ’ επίπεδο μορίων
36
– Έχεις δίκιο, Ευκλείδη, παρενέβη ο Κάρολος, πραγματικά, τα μόρια σχημα-
τίζουν μακρομόρια και τα τελευταία μετασχηματίζονται σε έμβιες μοριακές δο-
μές. Ο άνθρωπος, όπως και όλοι οι πολυκύτταροι οργανισμοί, αποτελείται από
όργανα. Τα όργανα από ιστούς. Οι ιστοί από κύτταρα. Μερικά τρισεκατομμύρια
κύτταρα συνιστούν το ανθρώπινο σώμα. Όλα τα κύτταρα όμως έχουν κάτι κοινό:
τα γονίδιά τους, ανεξάρτητα από το ζωικό είδος στο οποίο ανήκουν, δεν γνωρί-
ζουν τίποτ’ άλλο παρά τον εγωισμό. Όπως λέει και ο R. Dawkins στο «Εγωιστικό
γονίδιο»: «Είμαστε μηχανές επιβίωσης, αυτόματα ρομπότ, προγραμματισμένα στα
τυφλά να διατηρούμε τα εγωιστικά μόρια, που είναι γνωστά ως “γονίδια”».
Τα γονίδια, συνέχισε ο Κάρολος, δεν έχουν ούτε ε π ι θ υ μ ί ε ς ούτε π ά θ η .
Υπάρχουν μόνο για να επιβιώνουν και ν’ αναπαράγονται. Όπως λέει ο F. Jacob:
« Ένα είναι το όνειρο του κάθε κυττάρου, πώς θα γίνει δύο κύτταρα». Τι να περιμέ-
νει όμως κάποιος από τη σύναξη τόσων τρισεκατομμυρίων εγωισμών; Μπορεί
η συνισταμένη τόσων εγωιστικών συνιστωσών να οδηγεί σε αλτρουισμό; Μια
λέξη που τόσο συχνά και αστόχαστα χρησιμοποιεί ο άνθρωπος. Πρόκειται για
υποκρισία, θεληματική άγνοια ή κακή χρήση των λέξεων; Ίσως και όλα μαζί.
Έχει δίκιο ο Alberto Moravia, όταν λέει ότι: «και οι λέξεις πια έχουν κουραστεί,
περνάνε κρίση». Η ανθρωπότητα πρέπει να βρει τη γενναιότητα για ν’ αντιμετω-
πίσει τα γεγονότα μέσα από το πρίσμα της αντικειμενικής αλήθειας των φυσικών
νόμων. Πρέπει να δει τον άνθρωπο μέσα από το βιολογικό εαυτό του και να μην
του αποδίδει ιδιότητες που δεν έχει.
Ο άνθρωπος μπορεί να ελευθερωθεί από την κληρονομικότητα των γονιδίων
του, όχι φυσικά με το να την αρνηθεί, θεωρώντας τον εαυτό του άγγελο, αλλ’
αντίθετα, ανακαλύπτοντας το κτήνος που έχει μέσα του. Για να δυνηθεί να το
καταπολεμήσει και να μπορεί να συμβιώσει αρμονικά ως μέλος μιας κοινωνικής
ομάδας, πρέπει να διδαχτεί εξ απαλών ονύχων ότι ο αλτρουισμός δεν αποτελεί
μέρος της βιολογικής του πραγματικότητας. Για να συμβιώνει όμως κοινωνικά
χρειάζεται προσπάθεια που κι αυτή, όπως αιτιολογήθηκε, είναι αντίθετη στην
ανθρώπινη φύση. Όπως είχε παρατηρήσει προφητικά ο J. Bose, ο μεγάλος Ιν-
δός φυσικός, που έζησε στις αρχές του αιώνα, πολύ πριν την ανακάλυψη της
μοριακής βιολογίας:
«Οι ζωντανές οντότητες, όλων των ειδών και σε όλες σχεδόν τις εκδηλώσεις
τους, κατέχονται από μια κατευθυνόμενη, αμείλικτη, κερδοσκοπική και εγωιστική
διάθεση, από μια τάση να διατηρούν την ίδια τους την ύπαρξη και από μια συνε-
χή παρόρμηση να κυριαρχούν πάνω στο περιβάλλον τους, να εκμεταλλεύονται
τα πλεονεκτήματα τα οποία τους παρέχουν οι περιστάσεις που επικρατούν και να
προσαρμόζονται σε νέες συνθήκες».
Ο καθένας μας, συνέχισε ο Κάρολος, έχει μέσα του το κτήνος, αλλά και τη δη-
μιουργικότητα. Αυτό το συναμφότερο θα πρέπει να συζεί, και η μόνη δυνατότητα
που υφίσταται είναι να το ανακαλύψει. Γι’ αυτό χρειάζεται «παιδεία» και προσπά-
Υπάρχουν άραγε ελπίδες γι’ ανθρωπινότερους ανθρώπους;
37
θεια. Τίποτα δυστυχώς στον κόσμο αυτό που ζούμε δεν χαρίζεται, δεν γίνεται
χωρίς πληρωμή. Το επιτάσσουν οι θερμοδυναμικοί νόμοι. Ό,τι πολλαπλασιάζε-
ται με το μηδέν, δίνει μηδέν. Τίποτα δεν γίνεται από το τίποτα, όπως είπε και ο
Λουκρήτιος, αιώνες πριν. Αν η κοινωνική διαβίωση μας έδωσε τόσες παροχές,
τόσες ανέσεις, τόση ασφάλεια, οφείλουμε τουλάχιστον να είμαστε «συνεπείς»
στο παιχνίδι ως μέλη της κοινωνικής ομάδας. Κανείς δεν έχει το δικαίωμα της
υπεκφυγής, της φυγοπονίας, της επιβίωσης σε βάρος του διπλανού. Αυτό όμως
συγκρούεται με τον βιολογικό εαυτό μας.
Είναι οι άπληστοι, οι ακόρεστοι, οι ματαιόδοξοι, αβιολόγητοι ανασφαλικοί
συλλέκτες αγαθών και χρημάτων, αδίστακτοι για το κακό που μπορεί να προ-
ξενούν σε άλλους, ασήμαντοι διαβάτες που ξοδεύουν άσκοπα το χρόνο τους,
τον ελάχιστο χρόνο που διαρκεί το πέρασμά τους στην επιφάνεια του πλανήτη.
Άνθρωποι που ηδονίζονται να «ρίξουν» κάποιους άλλους για να κορέσουν τα
συμπλέγματά τους κυριαρχίας και επιτυχίας. Αξιολύπητοι, ασήμαντοι, χωρίς πε-
ριέργειες και ερωτηματικά περνούν transito από τη ζωή, χωρίς να αισθανθούν
την ύπαρξη των φυσικών και βιολογικών νόμων, το μυστήριο του άπειρα μεγά-
λου και του απειροελάχιστου, το ίδιο το μυστήριο της ζωής. Γι’ αυτούς τα άτομα,
οι πυρήνες και τα ηλεκτρόνιά τους, τα μόρια του DNA, είναι χωρίς νόημα. Μέ-
χρις ότου η πυρηνική έκρηξη της Χιροσίμα, η πληροφορική και το internet, τα
διαστημικά ταξίδια, η μοριακή βιολογία, η νανοχημεία, που αλλάζουν άρδην τη
ζωή τους, τους κινήσουν την περιέργεια.
Αρκούν όμως αυτές οι διαπιστώσεις για να δικαιολογήσουν την ανθρώπινη
διχοστασία, την επιθετικότητα, τη βιαιότητα, τον παραλογισμό, την κτηνωδία,
αλλά και τη δημιουργικότητα, τη μοναδικότητα σε σύγκριση μ’ οποιοδήποτε
άλλο ζωικό είδος; κατέληξε ο Κάρολος.
– Δεν είναι περίεργο αυτό; διερωτήθηκε, παρεμβαίνοντας ο Πλάτων.
– Και βέβαια είναι περίεργο, είπε ο Κάρολος, αν σκεφτούμε ότι κάθε ζωντα-
νός οργανισμός αποτελείται από πολύπλοκους συνδυασμούς μοναχικών κυττά-
ρων και κάθε συστατικό του κυττάρου έχει κοινά σημεία με όλα τα κύτταρα, όχι
μόνο του συγκεκριμένου οργανισμού, αλλά και κάθε άλλου που έζησε ποτέ• από
το πιο ασήμαντο βακτηρίδιο και τη μονοκύτταρη αμοιβάδα ως τον άνθρωπο, ο
χημικός μηχανισμός είναι κατ’ ουσίαν ο ίδιος και ως προς τη δομή και ως προς
τον τρόπο λειτουργίας. Όλα τα έμβια όντα, χωρίς εξαίρεση, έχουν κατασκευαστεί
από το ίδιο δομικό υλικό: τα είκοσι αμινοξέα και τα τέσσερα νουκλεοτίδια.
Το αλφάβητο της ζωής έχει γραφτεί με αυτά τα είκοσι τέσσερα γράμματα. Σ’
αυτό έχει καταχωρηθεί η ποικιλία των δομών όλων των έμβιων που ζουν στη
βιόσφαιρα της Γης, αλλά και οι πληροφορίες για την αλάνθαστη επαναληψιμό-
τητα των δομών, ακόμα και βασικές ουσίες για την εκδήλωση της ζωής, όπως η
πράσινη χρωστική των φυτών, η χλωροφύλλη, και η κόκκινη χρωστική του αί-
ματος του ζωικού βασιλείου, η αιμοσφαιρίνη, τόσο διαφορετικές σε χρώμα, τόσο
παρόμοιες σε χημική σύνταξη και σημασία, συντίθενται από πολύ συγγενικές
Η ζωή σ’ επίπεδο μορίων
38
απλές χημικές ουσίες, ακολουθώντας παρόμοια βιοχημικά μονοπάτια.
Αλλά και ως προς τις λειτουργίες, παντού και πάντα επικρατούν οι ίδιοι κύ-
κλοι χημικών αντιδράσεων, ισχύει το ίδιο ενεργειακό νόμισμα και οι αυτοί μηχα-
νισμοί για τον προσπορισμό της ενέργειας. Όλα συνηγορούν στο ότι η ανάπτυξη
της ζωής στη Γη προχώρησε διαδοχικά από τα άτομα στα οργανικά μόρια, στα
πρωτόβια, στα φυτικά και ζωικά κύτταρα, και τελικά στον άνθρωπο.
Εκτός όμως από τα συστατικά και η νομοθετική εξουσία στην κάθε μορφή
ζωής είναι πάντα η ίδια. Υπήρξε μια από τις πιο συγκλονιστικές ανακαλύψεις η
γνώση ότι: καθετί το ζωντανό έχει βγει από την ίδια μήτρα. Σ’ αυτό καταλήγει
ο Tiger, ο γνωστός κοινωνιολόγος, στο βιβλίο του « Άνθρωποι σε ομάδες»: «Οι
μεγάλες διαφορές, που λέγεται ότι υφίστανται μεταξύ ζωικών και ανθρώπινων
κοινωνιών, δεν υφίστανται». Κάτι που διαπιστώνεται πανηγυρικά με την απο-
κρυπτογράφηση του ανθρώπινου αλλά και πολλών γονιδιωμάτων διαφόρων
οργανισμών, από τα βακτηρίδια έως τα πρωτεύοντα, τα ψάρια, τα πουλιά, τον
άνθρωπο. Μια αναδρομή στην προέλευση της ζωής και τις ρίζες μας, ίσως να
είναι διαφωτιστική στα ερωτήματά μας. Θα το συζητήσουμε αργότερα.
– Θα έπρεπε όμως να το διαφοροποιήσει ως προς την ιδιορρυθμία της αν-
θρώπινης συμπεριφοράς, παρατήρησε ο Πλάτων, και ρώτησε: Υπάρχει κάποια
εξήγηση γι’ αυτήν την ιδιόρρυθμη ανθρώπινη συμπεριφορά;
– Όχι τόσο απλή, αποκρίθηκε ο Κάρολος, αν θελήσουμε να το αναλύσουμε
βαθύτερα.
Ένα παράδοξο, ο ανθρώπινος εγκέφαλος
Στη συζήτηση τώρα μπήκε και ο γιατρός, ο Ιπποκράτης:
– Μια ένδειξη ίσως μπορεί να βασιστεί στον ιδιόμορφο τρόπο με τον οποίο
αναπτύχθηκε ο ανθρώπινος εγκέφαλος• οι τελευταίες έρευνες δείχνουν ότι η τα-
χύτητα ανάπτυξής του υπήρξε «εξωφρενική». Το φαινόμενο ίσως είναι μοναδικό
στην ιστορία της εξέλιξης. Γνωρίζουμε ότι ο εγκέφαλος των ανθρωποειδών δεν
είχε καμιά ανάπτυξη στην εποχή της Πλειοκαίνου, αλλά στα μισά περίπου αυτής
της περιόδου, πριν πεντακόσια περίπου εκατομμύρια χρόνια• τότε άρχισε ν’ ανα-
πτύσσεται στ’ ανθρωποειδή με μια ιδιαίτερη ταχύτητα, που ξεπέρασε κατά πολύ
τις εξελικτικές διαδικασίες αλλαγής, οι οποίες είχαν σημειωθεί στ’ ανατομικά χα-
ρακτηριστικά των κατώτερων ζώων. Γι’ άγνωστους προς το παρόν λόγους, υπήρ-
ξε μια εκρηκτική σύμφωνα με τα βιολογικά δεδομένα εξέλιξη: η διόγκωση του
ανθρώπινου εγκεφάλου και η πολύπλοκη καλωδίωση των νευρώνων του προ-
χώρησε τόσο γοργά και τόσο μακριά, ώστε το αποτέλεσμα να είναι παθολογικό.
Φαίνεται όμως ότι τα πράγματα είναι ακόμα χειρότερα, ίσως γιατί το αποτέλεσμα
δεν ευθύνεται μόνο η απότομη αύξηση σε μέγεθος, αλλά και ο ανεπαρκής συντο-
νισμός ανάμεσα στους παλαιούς εγκεφάλους και τον νεοεγκέφαλο. Πρόκειται γι’
αυτό που διαπιστώνει και ο McLean του Εθνικού Ινστιτούτου Πνευματικής Υγεί-
ας στο Maryland: «Την παρανοϊκή φλέβα» του ανθρώπου, που καμιά θρησκεία,
Υπάρχουν άραγε ελπίδες γι’ ανθρωπινότερους ανθρώπους;
39
κανένα φιλοσοφικό δόγμα, μέχρι σήμερα, δεν κατάφερε να χαλιναγωγήσει.
Τα σημερινά δεδομένα δείχνουν ότι ο άνθρωπος έχει προικιστεί με τρεις βα-
σικά εγκεφάλους. Παλαιότερος απ’ αυτούς δείχνει να είναι ο εγκέφαλος τύπου
ερπετού, ο ερπετόμορφος ή ρινεγκέφαλος• ο δεύτερος, ο παλαιοθηλαστικός, κλη-
ρονομήθηκε από τα μαστοφόρα• ο τρίτος, ο νεοθηλαστικός, που αναπτύχθηκε
εκρηκτικά, είναι αυτός που έκανε τον άνθρωπο, το συγκεκριμένο «γνωστικό»
ον. Ο μυελός, ο εσωτερικός εγκέφαλος, που διατηρεί τον πρωτόγονο χημισμό
των παλαιοζωικών μορφών (πρόκειται για τα εσωτερικά τμήματα του εγκεφά-
λου, το ερπετόμορφο και το παλαιοθηλαστικό) ρυθμίζει τις δραστηριότητες που
βασίζονται στα ένστικτα και στ’ ανακλαστικά. Η γεύση, η όσφρηση, η στύση, η
εκσπερμάτωση, οι σπλαχνικές κινήσεις, φαίνεται να ρυθμίζονται επίσης από τον
εσωτερικό εγκέφαλο. Στα πρωτόγονα ζώα, το μεσολόβιο σύστημα είναι υπεύθυ-
νο για το σεξ, την πείνα, τη μαχητικότητα, την άμυνα και γενικά τα ένστικτα. Η
κλασική τριάδα συγκινήσεων: πείνα – θυμός – φόβος, ρυθμίζεται από το συμπα-
θητικό νευρικό σύστημα και την επίδραση των ορμονών των επινεφριδίων. Δεν
υπάρχει καμιά μαρτυρία ότι δεν συμβαίνει έτσι και στον άνθρωπο. Αντίθετα, τα
ανατομικά και φυσιολογικά δεδομένα το ενισχύουν. Καθετί το ζωντανό, από το
καβούρι μέχρι τον άνθρωπο, αντιδρά με τον ίδιο τρόπο, με τους ίδιους μηχανι-
σμούς, με την έκκριση των ίδιων χημικών ουσιών, στον κίνδυνο, στην άμυνα και
την επίθεση.
Ο ανθρώπινος νεοεγκέφαλος, πάχους δυόμισι χιλιοστών, όπου συνωστίζο-
νται τριάντα δισεκατομμύρια νευρώνες, στοιβαγμένοι μέσα σε έλικες και μήνιγ-
γες, δείχνει σαν υπέρθεση του παλαιού. Αυτό το τμήμα φαίνεται να είναι που
έχει σχέση με τη λογική, το στοχασμό, αυτό για το οποίο καυχιόμαστε: την «ευφυή
συμπεριφορά». Δυστυχώς, ο συντονισμός ανάμεσα στον παλαιό και το νέο εγκέ-
φαλο φαίνεται ότι δεν είναι επαρκής.
Η διαδικασία κατά την οποία σχηματίστηκε ο κυρίαρχος νεοφλοιός πάνω
στον παμπάλαιο σπλαχνικό ρινεγκέφαλο, η διατήρηση του αρχαίου νευρικού και
ορμονικού συστήματος, όλη αυτή η έντονη εξελικτική διαδικασία, μοιάζει πολύ
μ’ εκείνη του μαστορέματος. Δεν μοιάζει σε τίποτα με την προσχεδιασμένη ερ-
γασία του μηχανικού, που βαδίζει με βάση ένα μελετημένο σχέδιο. Είναι, όπως
λέει ο Jacob: «σαν να τοποθετηθεί σε κάρο ένας σύγχρονος κινητήρας με αντιδρα-
στήρα• δεν θα είναι καθόλου περίεργο να συμβούν δυστυχήματα». Θα έχουμε
όμως την ευκαιρία να μιλήσουμε γι’ αυτά αργότερα, πρόσθεσε ο Ιπποκράτης,
και συνέχισε.
Η ανακάλυψη του θανάτου –ο άνθρωπος είναι ίσως το μόνο ον που ξέρει
ότι θα πεθάνει– φαίνεται να ξεκινάει από το νεοεγκέφαλο, ενώ η άρνηση και η
υποταγή στο θάνατο από τον παλαιό. Αυτή η πάλη ανάμεσα στον παλαιό και το
νέο εγκέφαλο, ανάμεσα στο ένστικτο και τη λογική, δημιουργεί τη διχοστασία, τη
σχιζοφυσιολογία της ανθρώπινης συμπεριφοράς.
– Θα ήθελα να συμπληρώσω, παρενέβη ο Πλάτων, παρότι είμαστε το μο-
Η ζωή σ’ επίπεδο μορίων
40
ναδικό ον που ξέρει ότι θα πεθάνει, συγχρόνως είμαστε και το μοναδικό ον στο
οποίο δόθηκε το προνόμιο της ελπίδας. Θυμάμαι ότι, όταν ο Tristan Bernard
συνελήφθη μαζί με τη γυναίκα του από τη Γκεστάπο, της είπε: «Η εποχή του
φόβου τελείωσε. Τώρα αρχίζει η εποχή της ελπίδας»• αλλά με συγχωρείς που σε
διέκοψα.
– Είναι θαυμάσιο, παρενέβη ο Κάρολος, άξιζε τον κόπο η διακοπή, και πήρε
το λόγο.
Όταν ο άνθρωπος τρομάζει ή βρίσκεται σε υπερένταση, η αδρεναλίνη που
εκκρίνεται από τα επινεφρίδια τον προετοιμάζει για τη μάχη ή τη φυγή. Οι κοι-
νωνικές συνθήκες και η ανατροφή, αναστέλλουν συνήθως τη λειτουργία της
εκτονωτικής βαλβίδας• αυτή όμως η αναστολή οδηγεί σ’ ένα είδος διανοητικής
διαταραχής.
Το συμπέρασμα, σύμφωνα με τα σύγχρονα βιολογικά δεδομένα, είναι ότι τα
γονίδια επιτάσσουν ασύδοτη αναπαραγωγή, αυτοσυντήρηση, παρασιτισμό και
αχαλίνωτο εγωισμό. Για ποιον άνθρωπο υπάρχει κάτι πολυτιμότερο από τον ίδιο
του τον εαυτό; Γι’ αυτό και όταν επί αιώνες του δίδασκαν ότι η Γη είναι το κέντρο
του Σύμπαντος, θεωρούσε και τον εαυτό του κέντρο της Γης και ένιωθε απόλυτα
ικανοποιημένος. Για όλους μας το πιο σημαντικό στον κόσμο είναι ο εαυτός μας
και τα προβλήματά του. Οτιδήποτε κάνουμε, είτε πρόκειται για θέατρο, είτε για
ποίηση, είτε για χημεία, είτε για οικιακά, είναι το πιο σημαντικό στον κόσμο.
Με τη λέξη «εγώ» αρχίζουν οι πιο πολλές φράσεις. Με την ίδια λέξη ξεκινάνε
και όλες οι ενδόμυχες σκέψεις. Για το καθετί που διαδραματίζεται γύρω μας δεν
υπάρχει παρά μια αυθόρμητη ερώτηση: «Τι συνέπειες μπορεί να έχει αυτό για
μένα;». Όπως διερωτήθηκε και ο Θουκυδίδης δυόμισι χιλιάδες χρόνια πριν:
«Παλεύουμε για τη δική μας ελευθερία ή για να κάτσουμε στο σβέρκο των άλ-
λων;». Και σ’ άλλο κείμενό του: «Τι είναι επιτυχία; Τι είναι καλό για τον τόπο; Να
φύγουν αυτοί και να έρθουμε εμείς στα πράγματα». Τίποτα δεν είναι παράλογο αν
μας συμφέρει• κι ο θυμός φουντώνει όταν ανακαλύπτουμε ότι κάποιος πλεονε-
κτεί σε κάτι από εμάς.
Ακόμα κι όταν συζητάμε «σοβαρά», δεν έχουμε μάτια και αφτιά παρά μόνο
γι’ αυτά που εμείς λέμε, αυτά που εμείς γνωρίζουμε, τα υπόλοιπα συνήθως μπαί-
νουν από το ένα αφτί και βγαίνουν από το άλλο• και οι αντίπαλοι νομίζουν ότι
μας αντικρούουν, όταν επαναλαμβάνουν τη γνώμη τους, αλλά δεν προσέχουν τη
δική μας, ούτε καν την ακούνε. Συζητήσεις ανάμεσα σε κουφούς.
Η κοινωνική όμως διαβίωση άλλα επιτάσσει• απαιτεί να υποταχθούν αυτές οι
εγωιστικές τάσεις στα συμφέροντα του κοινωνικού συνόλου. Μπροστά σ’ αυτό
το δίλημμα, ο άνθρωπος ανακάλυψε διάφορες υπεκφυγές, όπως την υποκρισία,
τη συμβατικότητα και τις μεγαλοστομίες. Έτσι δημιουργήθηκαν λέξεις όπως ο
«αλτρουισμός», η «αιώνια αγάπη», η «καρδιά» κ.ά. Στην καρδιά μάλιστα φορτώ-
νει από παλιά ο άνθρωπος ένα σωρό από φανταστικές ιδιότητες, από τον έρωτα
μέχρι την αντρειοσύνη. Σήμερα γνωρίζουμε ότι μια καλή πλαστική αντλία, με
Υπάρχουν άραγε ελπίδες γι’ ανθρωπινότερους ανθρώπους;
41
σωστή ηλεκτρονική ρύθμιση, μπορεί να την υποκαταστήσει τέλεια, τόνισε ο Κά-
ρολος, και συνέχισε.Το
άγχος και πολλά ανθρώπινα προβλήματα φαίνεται να οφείλονται στην
πάλη ανάμεσα στις ορμονικές παρορμήσεις για εξυπηρέτηση των ατομικών του
αναγκών και τις αναστολές που η κοινωνική του αγωγή του επιβάλλει. Ίσως γι’
αυτό θα έπρεπε να του τεθεί το δίλημμα της επιλογής ανάμεσα στη μοναχική ζωή
σ’ ένα έρημο βουνό, πολύ κοντά στην απόλυτη ελευθερία, και στα αγαθά που η
κοινωνική οργάνωση του παρέχει. Τα θέλει όμως όλα. Στο γενετικό του κώδικα
είναι γραμμένο να τα θέλει όλα.
Η αναγκαστική κοινωνική διαβίωση φαίνεται ότι δημιουργεί αναστολές, για
τις οποίες δεν είναι ακόμα προετοιμασμένος ο ανθρώπινος οργανισμός, τα έν-
ζυμα που θα ήταν δυνατόν να τις εξουδετερώσουν, δυστυχώς δεν παράγονται,
γιατί δεν είναι γραμμένα στο γενετικό του κώδικα. Αυτό όμως έχει βαθιές συνέ-
πειες στην ορμονική και νευρική του ισορροπία. Πώς αλλιώς να δικαιολογήσει
κάποιος τον αλληλοσκοτωμό, τα μίση, τον πόλεμο, σε εφήμερα όντα, που γνω-
ρίζουν ή που οφείλουν να γνωρίζουν πού βαδίζουν; Πώς να εξηγήσει την ακό-
ρεστη απληστία, τη συσσώρευση πλούτου και δύναμης δυσανάλογης απ’ αυτήν
που ο καθένας μας χρειάζεται στο σύντομο διάβα του στη ζωή; Όλοι αυτοί οι
«επώνυμοι» θνητοί του σήμερα δείχνουν ν’ αγνοούν ότι θα είναι οι ανώνυμοι νε-
κροί του αύριο, ξεχασμένοι απ’ όλους. Χωρίς όνειρα και φαντασία, χωρίς έρμα
και επίγνωση, πέρα από την πραγματικότητα, γεμάτοι ματαιοδοξίες υπηρετούν τα
μικροϊντερέσα τους. Προχωράνε φορμουλαρισμένοι, στοχεύοντας στα κέρδη της
στιγμής, στις ίντριγκες της καθημερινότητας, πατώντας αν όχι πάνω σε πτώματα,
τουλάχιστον χωρίς να υπολογίζουν τις ζημιές που προκαλούν στους γύρω τους.
Από πόσους αναντικατάστατους δεν είναι γεμάτα τα νεκροταφεία; απ’ αυτούς
που ποδοπάτησαν ανελέητα όσους μπόρεσαν και δεν λογάριασαν κανένα και
τίποτα, προκειμένου να πετύχουν οι ίδιοι!
Πόσο άκαρπη υπήρξε η θυσία εκατομμυρίων ανθρώπων, που φανατίστηκαν
και θυσιάστηκαν, τις περισσότερες φορές, για την προάσπιση χιμαιρικών ιδανι-
κών που επιβλήθηκαν από ματαιόδοξους παρανοϊκούς!
Ακόμα, η αναγκαστική κοινωνική και οικογενειακή συμβίωση με τις συμ-
βατικότητες, τις μιζέριες, τις υποκρισίες και τόσα «πρέπει», που συσσωρεύει εξ
απαλών ονύχων στα μέλη της, δημιουργεί μέσα στην ίδια την οικογένεια κατα-
στάσεις από δυσάρεστες έως αφόρητες. Αυταρχικοί και συμπλεγματικοί γονείς,
μ’ ασθενικό νευρικό σύστημα ή και κακή παιδεία, μεταφέρουν στα παιδιά τους
ένα σωρό πλέγματα και τραύματα, που θα σημαδέψουν ολάκερη τη ζωή τους.
Πόσες φορές οι γονικές κακοτυχίες και ακεφιές και τα προσωπικά τους συμπλέγ-
ματα δεν μεταφράζονται σε χειροτόνηση και κακομεταχείριση των κορυβαντιό-
ντων βλαστών τους; Η φασαρία όμως, το χοροπηδητό, οι σκανταλιές, αποτελούν
ανάγκη, είναι γραμμένες στα ορμονικά μόρια των παιδιών. Συνιστούν γι’ αυτά
αναπότρεπτη ανάγκη. Κι όμως τα παιδιά αυτά, τα καταπιεζόμενα με διάφορους
Η ζωή σ’ επίπεδο μορίων
42
τρόπους, οφείλουν να πεισθούν ότι είναι και ευτυχισμένα. Ευτυχώς, ακόμα δεν
υπάρχει τρόπος να διαβάζονται οι μύχιες, οι αληθινές σκέψεις, οι πραγματικές
επιθυμίες του ανθρώπου στην κάθε στιγμή. Αν κάποτε οι κάμερες ποζιτρονίων
και οι μαγνητικοί εγκεφαλογράφοι τελειοποιηθούν και ο καθένας έχει τη δυνατό-
τητα να διαβάζει τι πραγματικά σκέφτεται κι επιθυμεί την κάθε στιγμή ο αδερφός,
η αδερφή, η πεθερά, ο φίλος, τα παιδιά, τότε η ζωή σίγουρα θα γίνει πολύ πιο
δυσάρεστη.
Πόσες φορές ανάμεσα σε αδέρφια δεν σιγοκαίνε αντιπάθειες, τις οποίες έχουν
γαλουχηθεί να κρύβουν επιμελώς, να ωραιοποιούν με υποκρισίες και συμβα-
τικότητες. Αντιπάθειες που άθελά τους δημιούργησαν ατυχείς γονικές πράξεις,
ζήλια ή συγκυρίες. Αντιπάθειες που καμιά φορά αναβαθμίζονται σε μίσος, σπα-
νιότερα σε φονικό. Γιατί όμως, άραγε, πρέπει ν’ ανατρέφουμε τα παιδιά μας με
παραισθήσεις βιολογικές; Ποιο γατάκι, αλήθεια, μετά τα παιγνίδια ενδιαφέρεται
ζωηρά για τ’ αδερφάκι του κι αισθάνεται συμπλέγματα ενοχής για την αδιαφορία
του; Τι θα έβλαπτε ο ρεαλισμός, αφού οι ψευδαισθήσεις αποκαλύπτονται και δη-
μιουργούν κενά και απογοητεύσεις; Ο στρουθοκαμηλισμός κανέναν δεν ωφελεί.
Μήπως θα ήταν πιο έντιμο να μην επιβάλλουμε αγάπες κι ευθύνες και άγχος,
αλλά να τις αφήνουμε να έρχονται αυθόρμητα, χωρίς «πρέπει», χωρίς πλέγμα-
τα ενοχής, χωρίς ταμπού; Πρέπει εξ απαλών ονύχων να κατανοήσουμε, πριν
έρθουν οι δύσκολες ώρες που θα μας το αποδείξουν και θα μας προσγειώσουν
απότομα, ότι είμαστε ολομόναχοι στον Κόσμο αυτό. Πρέπει έγκαιρα να εθιστούμε
στην ηδονή της μοναξιάς και τη λύτρωση μέσα από τις τέχνες και την έρευνα.
Ίσως να είναι καλύτερα που οι άνθρωποι σπάνια λένε αυτό που πραγματικά
σκέφτονται ή αισθάνονται. Η υποκρισία, η ψευτιά, φαίνεται ν’ αποτελούν υπόθε-
τα για να συντηρείται η κοινωνική και οικογενειακή γαλήνη. Εμείς οι άνθρωποι
μετράμε τα πλατιά χαμόγελά μας, τις αγάπες μας, σε συνάρτηση με τις ανάγκες
και τα ιντερέσα μας. Όταν επιθυμούμε κάτι ζωηρά, τα μάτια μας γυαλίζουν, χα-
μογελάμε, παίρνουμε το πιο γλυκό ύφος και καταφεύγουμε σε κάθε λογής κα-
μώματα και τσαχπινιές, μέχρις ότου ικανοποιηθεί η επιθυμία μας• ύστερα όλα
αλλάζουν κι ακολουθούμε τις ορμονικές παρορμήσεις μας, τα εγωκεντρικά μας.
Πόσες φιλίες δεν μεταλλάσσονται σε αδιαφορία, σε έχθρες και μίσος κι αντί-
στροφα; Άραγε το να σπουδάσουμε τον εαυτό μας στις ρίζες του, σ’ επίπεδο
μορίων, μπορεί να ωφελήσει; διερωτήθηκε ο Κάρολος, και συνέχισε.
Οι τελευταίες πρόοδοι στους τομείς της νευροχημείας και της χημείας του
εγκεφάλου θεμελιώνουν το γεγονός ότι πληθώρα ατόμων και μορίων, όπως
το νάτριο, το κάλιο, το ιώδιο, το ασβέστιο, τα μόρια της ακετυλοχολίνης ή της
νορεπινεφρίνης, οι εγκεφαλίνες, η ντοπαμίνη, η σεροτονίνη, η κορτιζόλη, συ-
νεργάζονται στη διαμόρφωση συναισθηματικών καταστάσεων, όπως ο φόβος,
η οργή, ο σεξουαλικός οργασμός, η χαρά, η λύπη, η υποκίνηση σε δράση και
ο ενθουσιασμός. Άλλες ελέγχουν το αίσθημα του πόνου, εντείνουν ή ανακου-
φίζουν την κατάθλιψη, τις μανίες, τις ψυχώσεις ή τη σχιζοφρένεια. Μόρια όπως
Υπάρχουν άραγε ελπίδες γι’ ανθρωπινότερους ανθρώπους;
43
των ναρκωτικών, σε ποσά χιλιοστών του χιλιοστού του γραμμαρίου κυριαρχούν
στη συνείδηση, στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Φέρνουν το θάνατο χωρίς οίκτο,
χωρίς ελπίδα• ο θρίαμβος των μορίων πάνω στον αλαζονικό και αδύναμο άν-
θρωπο.
Σήμερα γνωρίζουμε ότι δεν υπάρχει κανένας απολύτως λόγος, ώστε το σύ-
νολο της ζωής να μην είναι δυνατόν ν’ αποτυπωθεί σε αλυσίδες χημικών αντι-
δράσεων. Σε πρώτη όψη όλα φαίνονται πολύπλοκα. Οι αλυσίδες όμως αυτές
συνίστανται από σύνολο αντιδράσεων, από τις οποίες καθεμιά χωριστά είναι
απλή. Είναι όμως τόσες πολλές, ώστε, τελικά, για τις σημερινές δυνατότητες του
ανθρώπινου εγκεφάλου να θεωρούνται δυσνόητες και πολύπλοκες. Οι σύγχρο-
νοι υπολογιστές της πέμπτης γενιάς ή οι νευρωνικοί υπολογιστές του αύριο ίσως
τον βοηθήσουν αποτελεσματικά να τις κατανοήσει.
– Φαίνεται, όμως, παρενέβη ο Ευκλείδης, ότι και σ’ αυτό το επίπεδο των
επικοινωνιών, της ανταλλαγής δηλαδή ηλεκτρικών και χημικών μηνυμάτων
ανάμεσα στις αισθήσεις (όραση, ακοή, αφή), υφίσταται ανισοτιμία και δυσαρμο-
νία. Έτσι ο άνθρωπος προσπαθεί ν’ αντιληφθεί «αντικειμενικά», με υποκειμενικά
όμως κριτήρια –τα κριτήρια που οριοθετούν οι αισθήσεις του– ένα τεράστιο φά-
σμα ακτινοβολιών και δυνάμεων του διαστημικού χώρου που τον επηρεάζουν.
Καρφωμένος πάνω στον πλανήτη, εκσφενδονισμένος στο διάστημα, βρίσκεται
κάθε στιγμή εκτεθειμένος στις δυνάμεις του κοσμικού χώρου, ενώ βομβαρδί-
ζεται ακατάπαυστα από ορμαθό συγκρουόμενων ηλεκτρομαγνητικών και ηχη-
τικών κυμάτων και κοσμικών ακτινοβολιών, που καταφθάνουν από τα βάθη
του Σύμπαντος. Μικρό μόνο μέρος από τις αόρατες αυτές ακτινοβολίες γίνεται
αντιληπτό από τις αισθήσεις του. Είναι γνωστή π.χ. η επίδραση του σεληνια-
κού πεδίου στα φαινόμενα της παλίρροιας (ας μην ξεχνάμε ότι ο ανθρώπινος
οργανισμός συνίσταται κατά 75% περίπου από νερό), και παραμένουν προς το
παρόν άγνωστες οι επιδράσεις των άλλων μεγαλύτερων πλανητών, όπως του
Δία, του Κρόνου, του Ουρανού, ακόμα του Γαλαξία, του Κόσμου. Αυτές όμως οι
επιδράσεις –μαζί και με όσα προηγούμενα αναφέρθηκαν– ίσως επιτείνουν την
εγκεφαλική του δυσαρμονία. Οι πενιχρές, δηλαδή, σχετικά ανθρώπινες αισθή-
σεις, οι κεραίες του για την επικοινωνία με την εξωτερική πραγματικότητα. Ένα
παράδειγμα σχετικό αποτελεί η όραση. Έτσι δεν είναι Κάρολε;

Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΟ
http://www.scribd.com/doc/63432534/10/%CE%88%CE%BD%CE%B1-%CF%80%CE%B1%CF%81%CE%AC%CE%B4%CE%BF%CE%BE%CE%BF-%CE%BF-%CE%B1%CE%BD%CE%B8%CF%81%CF%8E%CF%80%CE%B9%CE%BD%CE%BF%CF%82-%CE%B5%CE%B3%CE%BA%CE%AD%CF%86%CE%B1%CE%BB%CE%BF%CF%82?