του Γιάννη Βελίκη
Πολλοί μελετητές έχουν ήδη εκφράσει την άποψη ότι η ψυχαναλυτική σκέψη του Φρόιντ και της Μέλανι Κλάϊν βασίστηκαν στην Ιουδαϊκή – Χριστιανική παράδοση για την ανάπτυξη της ψυχολογικής τους θεωρίας. Αναλυτικά τα σημεία σύγκλισης είναι τα ακόλουθα:
1. Η ψυχαναλυτική σκέψη διαδόθηκε αρχικά μέσα από την Ψυχαναλυτική Αδελφότητα και τις Εταιρίες κάτι ανάλογο με τις οργανώσεις των πρώτων χριστιανών.
- Σύμφωνα με τα λόγια του Έριχ Φρομ «...το ψυχαναλυτικό κίνημα, το οποίο ο Φρόιντ το 1910 πριν το ονομάσει έτσι ήθελε να το εντάξει σε μια «Διεθνή Αδελφότητα για την Ηθική και την Κουλτούρα» που ιδρύθηκε από ένα φαρμακοποιό τον Κναπ και που είχε πρόεδρό της τον Φορέλ. Μια Αδελφότητα που μάχεται ενάντια στην εξουσία του κράτους και της Εκκλησίας. Όμως σύντομα αυτή η αδελφότητα παραχώρησε την θέση της στην Διεθνή αδελφότητα για την ψυχανάλυση που ονομάστηκε «Διεθνής ψυχαναλυτικός Σύλλογος» και «...υπάρχει καμιά άλλη περίπτωση θεραπείας ή επιστημονικής θεωρίας που να μεταμορφώθηκε σε κίνημα, διευθυνόμενο κεντρικά από μυστική επιτροπή, που προβαίνει σε εκκαθαρίσεις των μελών της που παρεκκλίνουν, με τοπικές οργανώσεις σε μια διεθνή υπερ - οργάνωση;
- Ως γνωστόν ο Φρόιντ αποθάρρυνε τους μαθητές του από το να σκέφτονται με διαφορετικό τρόπο από το δικό του. Έτσι, ορισμένοι από τους κορυφαίους του μαθητές (Γιουγκ, Άντλερ, Ράιχ, Πέρλς), προκειμένου να παρουσιάσουν τις διαφορετικές τους θέσεις ίδρυσαν δικές του Ψυχαναλυτικές Σχολές.
2. Βασική πεποίθηση της Ιουδαιοχριστιανικής παράδοσης και της ψυχαναλυτικής θεραπείας ότι ο Άνθρωπος εξελίσσεται από μία ζωώδη ύπαρξη σε μία πνευματική οντότητα.
- Κατά τη Βίβλο, και αφού ο Θεός δημιούργησε όλα τα ουράνια σώματα, τη γη, τα ζώα και τα φυτά, έπλασε το τελειότερο δημιούργημα του τον Άνθρωπο και τον τοποθέτησε ως «κορωνίδα» της δημιουργίας του στον Παράδεισο. Συνεπώς ο Άνθρωπος, ως ανώτερο είδος του πλανήτη, όφειλε να αποδείξει την απομάκρυνση του από τις ποταπές και μιαρές ανθρώπινες ανάγκες και ένστικτα. Έτσι, η απομάκρυνση από τη ζωώδη φύση θα επιτυγχανόταν με την αποφυγή μερικών από τα 7 θανάσιμα αμαρτήματα όπως η βουλιμιά, η λαγνεία κ.λπ.
- Στη βάση της η φροϋδική θεωρία της σεξουαλικότητας προτείνει ότι ο Άνθρωπος εκπληρώνει το σκοπό του με τη προοδευτική απομάκρυνση του από ζωώδη ένστικτα και την ανάπτυξη μιας ορθολογικής και εξιδανικευμένης συνείδησης. Ο πολιτισμός κατά τον Φρόιντ δεν μπορεί παρά να εδράζεται στον καταναγκασμό και την καταστολή των ενστίκτων. Αυτή ξεκινά από το εσωτερικό της οικογένειας, με την απαγόρευση της αιμομιξίας, και προεκτείνεται στην δημιουργία ηθικών συστημάτων. Η κοινωνική αλληλεγγύη στηρίζεται στην ενοχή. Ο πολιτισμός είναι ένα παράδοξο, όπου συνδυάζονται ο έρωτας και η αυτοτιμωρία και η αρχή της πραγματικότητας συγκρούεται με την αρχή της ηδονής.
3. Η ύπαρξη ενός «Μεσσία».
- Στον Χριστιανισμό αναμφισβήτητος Μεσσίας είναι ο Χριστός, που έκανε θαύματα, δίδαξε «το Λόγο του Θεού» και θυσιάστηκε για τη «σωτηρία της ανθρωπότητας».
- Στην Ψυχανάλυση ο Φρόιντ απέφευγε επιμελώς την υιοθέτηση του ρόλου του ως «θεραπευτή». Αντίθετα, επεδίωξε, όπως και άλλες «μεσσιανικές» προσωπικότητες πριν από αυτόν, αρχικά να διασπείρει φήμες ότι επέτυχε «θαυματουργές» θεραπείες ενός μικρού αριθμού ασθενών. Παρά το ότι σύμφωνα με νεότερα δεδομένα –που παρουσιάζονται στην εργασία «Η Μαύρη Βίβλος της Ψυχανάλυσης»- αυτές οι θεραπείες ουδέποτε έγιναν, τότε και για πολλά χρόνια αυτό έγινε πιστευτό. Στη συνέχεια ο Φρόιντ προέκτεινε ή «παγκοσμιοποίησε» την έννοια της ασθένειας, από τη θεραπεία των ατόμων στην ηθική κυρίως θεραπεία της κοινωνίας.
4. Η ύπαρξη «δόγματος» που περιγράφει μία προβληματική κατάσταση που απαιτεί «θεραπεία».
- Το «δόγμα» του Προπατορικού Αμαρτήματος θεωρείται ότι για αιώνες λειτούργησε ως ο πιο σημαντικός ψυχολογικός παράγοντας στη Χριστιανική Ευρώπη και ο Άγιος Αυγουστίνος τόνιζε την μεγάλη του σπουδαιότητα. Αυτή έγκειται στο ότι μέσω της αποδοχής του δόγματος από τους πιστούς, εδραιώθηκε η ανάγκη για την Σωτηρία που μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω της Χριστιανικής Θρησκείας. Σύμφωνα με το παραδοσιακό Χριστιανικό δόγμα, αυτοί που αρνούνται να αποδεχτούν το χριστιανικό βάπτισμα είναι καταραμένοι για πάντα και γίνονται αντιληπτοί ως «παιδιά του Σατανά». Λόγω του Προπατορικού Αμαρτήματος τα παιδιά που έρχονται στον κόσμο είναι αμαρτωλά. Στο μεσαίωνα πίστευαν ότι τα νεογέννητα κατέχονται από το διάβολο και γι’ αυτό η βάφτιση περιέχει μία λειτουργία εξορκισμού.
- Το «δόγμα» της ύπαρξης του Ασυνειδήτου ή του Εκείνο με το οποίο γεννιέται ένας άνθρωπος υποτίθεται ότι εμπεριέχει τις ενορμήσεις όπως εγωισμός, σκληρότητα, ασπλαχνία, καθώς και τις πιο ωμές και απαγορευμένες σεξουαλικές επιθυμίες. Η Ψυχανάλυση παρουσιάστηκε ως η μέθοδος που θα «μετασχημάτιζε» τις ασυνείδητες αυτές επιθυμίες από ακατέργαστες ενορμήσεις σε αποδεκτές από τον πολιτισμό χρήσιμες συμπεριφορές. Κατ’ αναλογία με τη βάπτιση, όσοι θα μπορούσαν να «δεχτούν» τη μετουσιωτική δύναμη της Ψυχανάλυσης θα απολάμβαναν και τα «θαυματουργά» αποτελέσματα της. Όσοι, αντίθετα ήταν ανεπίδεκτοι να επωφεληθούν από αυτή τη μέθοδο θα ήταν καταδικασμένοι να ζήσουν κάτω από την επήρεια ενός «σκληρού, εγωιστή, αχόρταγου και λάγνου αφέντη».
5. Η ύπαρξη του «Κακού».
- Για τον Χριστιανισμό, όπως άλλωστε και για τις περισσότερες θρησκείες, οι Δαίμονες είναι πνευματικά όντα που διαβάλλουν τους Ανθρώπους και μερικές φορές μπαίνουν μέσα τους και «κατέχουν» τον έλεγχο της προσωπικότητας τους. Τότε οι άνθρωποι γίνονται «κακοί» (λάγνοι, σαδιστικοί, βρωμεροί) και συμπεριφέρονται αντίθετα από το θέλημα του Θεού.
- Στην Ψυχανάλυση το «κακό» συναντάται α) ως ανωριμότητα και β) ως «πρωκτική προσωπικότητα».
Στην α) περίπτωση «κακό» είναι το ανώριμο, το πρωτόγονο, το νηπιακό μέρος της ψυχικής ζωής, που ενυπάρχει σε όλα τα παιδιά και τείνουμε να «ξεχνούμε» λόγω της χαριτωμένης τους εμφάνισης. Η Μέλανι Κλάϊν περιέγραψε μία ταραχώδη και βίαιη φαντασιωσική ζωή της βρεφικής ηλικίας, όπου τα φυσιολογικά βρέφη επιθυμούν να κατασπαράξουν τη μητέρα, το στήθος της ή το σώμα της, ή να ρουφήξουν και να δαγκώσουν το πέος του πατέρα τους. Για την Κλάϊν, αυτές οι φαντασιώσεις μένουν αργότερα ως φυσιολογικές φαντασιώσεις των ενηλίκων, με τρόπο που παρουσιάζονται όπως στη μεσαιωνική δαιμονολογία ή στην σύγχρονη πορνογραφία.
Στη β) περίπτωση, «κακή» είναι η «πρωκτική προσωπικότητα» αφού χαρακτηρίζεται από σαδισμό, συσσώρευση πλούτου και δύναμης, σχολαστικότητα, αγάπη στη βρωμιά (με τάση να καθαρίζουν συνέχει), υποχονδρία, ευερεθιστότητα, φιλαργυρία, μικροψυχία, ισχυρογνωμοσύνη. Ο «πρωκτικός» χαρακτήρας μπορεί να αποδίδεται και σε ολόκληρα έθνη ή φυλές (π.χ. φιλάργυροι Εβραίοι, φλεγματικοί Άγγλοι κ.λπ.).
Για την Ψυχανάλυση το ξεπέρασμα του «κακού» μπορεί να γίνει μέσω της ψυχαναλυτικής θεραπείας που αποσκοπεί στην μετουσίωση αυτών των τάσεων σε αποδεκτές πολιτισμικά συμπεριφορές.
6. Κεντρικό στόχο και της Ιουδαιοχριστιανικής παράδοσης και της ψυχαναλυτικής θεραπείας αποτελεί το χαρακτηριστικό του «εγωϊσμού».
- Η Εκκλησιαστική ανθρωπολογία διδάσκει ότι «…η ρίζα της ανθρώπινης τραγωδίας βρίσκεται στην εκούσια πτώση του ανθρώπου από το Φυσικό Θέλημα του Θεού, γεγονός που γεννά την φιλαυτία, τον εγωισμό, την οίηση, πάθη που δημιουργούν όλα τα υπόλοιπα πάθη, τις ψυχικές ασθένειες, ακόμα και τον θάνατο της ψυχής».
- Σύμφωνα με την Ψυχανάλυση «… ο εγωισμός επιφέρει νεύρωση ή ψυχική ασθένεια, η οποία φωτίζει τον αυτοβασανισμό που επιφέρει ο εγωκεντρικός ναρκισσισμός, με την ρεαλιστική γλώσσα της κλινικής εμπειρίας, όσον αφορά τη νεύρωση και την ψύχωση»
7. «Μετάνοια» και «Κάθαρση».
- Κεντρικό στοιχείο για τη Σωτηρία κάθε πιστού στον Χριστιανισμό, εκτός από τη βάπτιση και τη μετάληψη «σώματος και αίματος Χριστού», αποτελεί η εξομολόγηση. Η στιγμή της αποδοχής των ιδίων αμαρτημάτων και της ζήτησης μετάνοιας μπρος στον εξομολογητή είναι τόσο «ιερή», που ακόμη και αν συμβεί στις τελευταίες στιγμές της ζωής ενός αμαρτωλού, αυτός συγχωρείται. Στην Καινή Διαθήκη αυτό το βλέπουμε σε πολλές περιπτώσεις, όπως η μετάνοια και η συνεπακόλουθη σωτηρία του ληστή στη Σταύρωση του Ιησού.
- Σύμφωνα με τον Φουκώ, στο έργο του «η ιστορία της σεξουαλικότητας», η εξέταση του ψυχαναλυόμενου «ασθενή», η αφήγηση του εαυτού του με το ξεδίπλωμα ενός συνόλου από ευανάγνωστα σημεία και συμπτώματα, η ανάκριση, το πιεστικό ερωτηματολόγιο, η ύπνωση με το ξύπνημα των αναμνήσεων, και οι ελεύθεροι συνειρμοί δεν είναι τίποτε άλλο από μία εξομολόγηση σ’ ένα πεδίο παρατηρήσεων επιστημονικά αποδεκτών. Για τον ψυχαναλυτή Βίνικκοτ, η αποδοχή και η ανάληψη ευθύνης ενός ψυχαναλυόμενου για την κακία που ο ίδιος έδειξε σε άλλους ανθρώπους, αποτελεί σπουδαίο εξελικτικό βήμα και πέρασμα από τη μανιακή στην καταθλιπτική θέση, όπου το άτομο γίνεται πιο επιδεκτικό να δεχτεί την συνέχεια και ολοκλήρωση της ψυχαναλυτικής θεραπείας.
8. «Μύηση».
- Στον χριστιανισμό, μέσω της βάπτισης, της συμμετοχής στη λατρευτική ζωή της Εκκλησίας, της κατήχησης, της παρακολούθησης κηρυγμάτων, της μελέτης των Γραφών και της εξομολόγησης μυείται ένας πιστός στον ορθό χριστιανικό τρόπο ζωής.
- Στην Ψυχανάλυση, η αποδοχή του μελλοντικού θεραπευτή να περάσει ο ίδιος από το «ψυχαναλυτικό ντιβάνι» για χρόνια, να μάθει να «αναλύει» τα περιστατικά του με τη βοήθεια του επόπτη του (που συνήθως είναι και ο ψυχαναλυτής του) και η συγγραφή εργασιών όπου αποδίδει το «σωστό» πνεύμα της θεωρίας που διδάχτηκε. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργήθηκαν πολλές ψυχαναλυτικές σχολές και εταιρίες που υπάρχουν έως σήμερα.
9. Αυτό – βασανισμός και εξιλέωση.
-Οι ρίζες του θρησκευτικού αυτοβασανισμού στον χριστιανισμού ανιχνεύονται κατά τον μεσαίωνα, οπότε στον χριστιανισμό καλλιεργείται η άποψη ότι το σώμα είναι κάτι μιαρό και αμαρτωλό, που πρέπει να εξαγνιστεί. Η σάρκα και οι επιθυμίες της, ειδικότερα οι σεξουαλικές, αντιμετωπίζονται ως κάτι περιφρονητέο, που πρέπει να υποταχθεί στη βούληση του πνεύματος. Μέσα από μια τέτοια σύγκρουση δημιουργείται ένα ενοχικό σύμπλεγμα, καθώς το σώμα αφ εαυτού δεν είναι δυνατόν να εγκαταλείψει την ορμέμφυτη φύση του. Τα αισθήματα ενοχής πιέζουν για πράξεις εξιλέωσης και αν η πηγή της ενοχής είναι το σώμα, η εξιλέωση έρχεται μέσω της αυτοταπείνωσης, του εξευτελισμού και της κακοποίησης.
Είναι ιδιαίτερα γνωστές οι περιπτώσεις πολλών αγίων του χριστιανισμού οι οποίοι τρέφονταν μόνο με ψωμί και νερό και κυκλοφορούσαν με το ίδιο ένδυμα που τους άφηνε απροστάτευτους στα έντονα καιρικά φαινόμενα χειμώνα καλοκαίρι. Ο άγιος Δομίνικος, ο άγιος Φραγκίσκος της Aσίζης, ο άγιος Θωμάς ο Ακινάτης, η αγία Αικατερίνη υποβάλλονταν εκούσια στο μαρτύριο της σταύρωσης. Επί αιώνες, από τότε που κήρυξε ο Ιησούς, μικρές χριστιανικές κοινότητες προσπάθησαν να βιώσων τα ιδανικά τους με τρόπο ακραίο και απόλυτα αφιερωμένο. Στους πρωτοχριστιανικούς αιώνες εγκατέλειψαν τις επίγειες απολαύσεις και εισήλθαν σε μοναστήρια. Υπακούοντας κατά λέξη τις γραφές έστρεψαν την πλάτη τους στις οικογένειές τους και, ως εξωτερικό οδηγό της νέας ζωής τους, χρησιμοποίησαν όρκους φτώχειας, τιμωρίας και υπακοής. Ως σημάδι της περιφρόνησής τους και της συναισθηματικής ενοχής τους, κτυπούσαν τα σώματά τους με σκοινιά και διάφορα άλλα μαστίγια, όπως το φραγγέλιο, μέχρι να τρέξει αίμα. Σε μια προσπάθεια να επιτευχθεί η πνευματική αγνότητα τιμωρούσαν τον εαυτό τους και τους άλλους.
Όταν οι χριστιανοί αυτομαστιγώνονταν, το έκαναν προκειμένου να πετύχουν την αγνότητα. Ο αντικειμενικός στόχος της τιμωρίας ήταν η αγνότητα. Η φαντασίωση την οποία βίωναν οι ασκητές του χριστιανισμού και οι ζηλωτές του μωαμεθανικού κόσμου ήταν ότι προκαλώντας πόνο και πληγές στα σώματά τους, ίσως κατόρθωναν να καταστρέψουν την ακάθαρτη ουσία από την οποία ήταν φτιαγμένοι, έστω κι αν αυτό ήταν τελικά, η έσχατη περιφρόνηση προς την πράξη της ανθρώπινης δημιουργίας εκ μέρους του Θεού που αναζητούσαν εναγωνίως 1.
- Στην Ψυχανάλυση, η ψυχαναλυτική θεραπεία μπορεί να συσχετισθεί με μία διαδρομή στην συμβολική Σπηλιά του Πλάτωνα.
Η πλατωνική ανάμνηση είναι μια δυναμική πορεία επιστροφής στο παρελθόν, η οποία συντελείται σταδιακά, χάρη στη σύνδεση των δεδομένων του παρόντος με τη λησμονημένη εντός της ψυχής γνώση, ένα ψυχικό – νοητικό ταξίδι στα μονοπάτια της μνήμης.
Το σπήλαιο απεικονίζει, πέρα από τον πολιτικό κοινωνικό μακρόκοσμο, τον προσωπικό κόσμο του κάθε ατόμου, τον τρόπο με τον οποίο καθένας από εμάς αντιλαμβάνεται τον ευαυτό του και την θέση του στα πλαίσια του γίγνεσθαι.
Είναι μ’ άλλα λόγια μια ιδιάζουσα, ιδιότυπη πόλις, όμοια μ’ εκείνη του νευρωτικού, ο οποίος, παραδομένος στο σύμπτωμα και τα παρεπόμενά του, ζει μέσα σε μια άνευ προηγουμένου αυταπάτη και πλάνη.
Το να παραμείνει κανείς στον κόσμο των σκιών είναι ζήτημα προσωπικής επιλογής όπως προσωπική επιλογή είναι να στρέψει το βλέμμα του προς το φως και να επωμιστεί το ψυχικό κόστος ενός ταξιδιού στον κόσμο της αλήθειας.
Αληθές και ψευδές συνυπάρχουν, εναλλάσσονται και εμπλέκονται.
Για ν’ απαλλαγεί κανείς από την αφροσύνη, πρέπει να κοιτάξει βαθιά, στην αλήθεια της ψυχής του. Αυτή θα του εξασφαλίσει μια "δεύτερη όραση", παρόμοια μ’ εκείνη της μεμυημένης ψυχής του μάντη των τραγωδιών, μιαν όρασιν η οποία αντίκειται στην φυσική όψιν, την υπερβαίνει και τελικά την καταργεί μετατρέποντάς την σε τυφλότητα.
Η πορεία προς τον κόσμο του φωτός σηματοδοτείται από ένα πλήθος δυσχερειών και από οδύνη.
Αυτομάτως ο δεσμώτης αντιδρά, αμύνεται, επιμένει να θεωρεί τις σκιές αληθέστερες των ομοιωμάτων και προσπαθεί να επιστρέψει στην αρχική του κατάσταση. Αυτό που προκαλεί την αντίστασή του, είναι παραδόξως αυτό που τον παρακινεί να εξέλθει από το σπήλαιο είναι το απορείν, που το τοποθετεί στο μεταίχμιο, ανάμεσα στο παρόν του κόσμου των σκιών και στο άδηλο μέλλον ενός καινούργιου κόσμου. Ο δεσμώτης δε θέλει να διακινδυνεύσει την ασφάλεια της ψευδαίσθησης για μιαν αλήθεια που δεν του εγγυάται εξαρχής κάτι καλύτερο. Η απάρνηση της ζωής του σπηλαίου και το ξεκίνημα μιας καινούργιας πορείας, η οποία, ώσπου να περατωθεί, τον αφήνει μετέωρο στο άγνωστο, συνεπάγεται αναμφίβολα οδύνη, ένα μεγάλο ψυχικό κόστος που δικαιολογημένα θα προσπαθήσει να αποφύγει.
Κοπιώδης και επίπονη η ανάβαση, στο τέρμα της αποζημιώνει το δεσμώτη για την όλη την οδύνη που υπέστη. Αντικρίζοντας το Αγαθόν κατανοεί – συνειδητοποιεί την ουσία της ύπαρξής του και του γίγνεσθαι.
Η θέασις - αποκάλυψη της υπέρτατης ιδέας του νοητού έχει ως αποτέλεσμα τη ριζική αναμόρφωση της ζωής του, την αναθεώρηση της μέχρι πρό τινος αυτοαντίληψης και ετεροαντίληψής του.
Στο εξής, ο απελεύθερος δεσμώτης καθίσταται ικανός να ενεργεί με βάση τα δικά του καθοδηγητικά πρότυπα, να είναι υπεύθυνος για τις αποφάσεις του, μπορεί να αντιστέκεται σε οποιαδήποτε εξωτερική επιβολή 2.
---------------------------------------------------------------------------------------------
1. Σαχπασίδη Χρ., "Αυτοβασανισμός, θρησκεία και πολιτική", στο Archive, 16.03.2005 (http://www.archive.gr/modules.php?name=News&file=article&sid=133)
2. Μπούσιου Χάιδω: Μια απόπειρα ψυχαναλυτικής ερμηνείας του πλατωνικού σπηλαίου: αντίσταση, ανάμνηση, αυτογνωσία. © Society of Social Psychiatry and Mental Heath.
(http://www.ekpse.gr/library/Bousiou%20ChaidoGR.htm)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου