Σκέψεις με αφορμή μια σφαίρα. Ήθος και κοινωνία

του Θεοδόσιου . Π. Τάσιου

Η απόκτηση ήθους δεν διδάσκεται, ενθαρρύνεται όμως μέσω παιδείας
Θα εξομολογηθώ μια βαρειάν υποψία που με κατατρύχει τα τελευταία είκοσι χρόνια: Μου φαίνεται οτι το πολιτικό και το οικονομικό πρόβλημα της Χώρας-μας οξύνεται ακάθεκτο, όχι απο συγκυριακά αίτια, αλλ΄ επειδή όλο και μας λιγοστεύει η μπέσα (αλβανικός όρος, εισηγμένος μετά τη συρρίκνωση του ελληνικού «φιλότιμου»). Προς την δυσάρεστη αυτή ερμηνεία συνάδουν, όχι μόνον όσα ΟΛΟΙ προ πολλού ομολογούμε χαμηλόφωνα μεταξύ μας, αλλα και κάμποσες πανευρωπαϊκές πρωτιές μας, όπως λ.χ. στη «διαφθορά», στα οδικά δυστυχήματα, στην αισχροκέρδεια, στις χωματερές, στην ντόπα, στο απίστευτο μίσος κατά της αιολικής ενέργειας, στην αδιαφορία για τη δωρεά οργάνων για μεταμόσχευση, στις χαμένες βδομάδες εκπαιδευτικού χρόνου (άσε που είμαστε κι η μόνη χώρα που δέν έχει ΕΦΕΕ!), κλπ. Και, κατα προφανή ακολουθίαν, ετούτη η χαλάρωση κοινωνικής συμπεριφοράς προάγει κάμποσους ψηφοφόρους και ψηφιζόμενους προς μυωπικές συναλλαγές, μερικούς εκπαιδευόμενους και εκπαιδευτές προς λούφα και διαμαρτυρία, κάμποσους παραγωγούς προς την παραοικονομία και τη φοροδιαφυγή (ανθηρόν ελληνικό άθλημα), και κάμποσους εργοδότες προς την αδίστακτη εκμετάλλευση των υπαλληλων τους. Σιγά την πρωτοτυπία της διαγνώσεως θα μου ΄πείς. Κι όμως, τον ακούω κιόλας τον αντιλαϊκό λαϊκιστή να φωνάζει «ντροπήσας να τα βάζετε με τον αγνό Λαό- το Κράτος μας κατάντησε έτσι!». Πού να του θυμίζεις τώρα πως «τα ίδια-μας τ΄ αδέρφια, ένα εκατομμύριο το πλήθος, είναι Κρατικοί Λειτουργοί», και πως «αυτός ο αγνός λαός ψηφίζει συνήθως όσους του χαϊδεύουν τ΄ αυτιά με ψευτιές διαφανέστατες. Πρόσφατα μάλιστα, του τα χαϊδεύουν και γνωστές λογοτέχνιδες, οι οποίες (μετα τα πρόσφατα γιουρούσια) διεκήρυξαν ότι η χώρα «δεν πρέπει να επιστρέψει στην ομαλότητα». Θαυμάστε πολιτικήν υπευθυνότητα... Εντωμεταξύ πάντως άλλοι λαοί πάνε μπροστά, κι εμείς πάμε κατα πίσω (γιατί όμως άραγε μας ζηλεύουν τόσο οι ξένοι...).
Αν τυχόν ευσταθεί αυτή η υποψία, τότε το βασικότερο πολιτικό διακύβευμα θα είναι πώς θα ξαναμυηθούμε στην υπαρξιακή
ηδονή της αγαπητικής σχέσης με τον Αλλον- πώς θα δυναμώσομε το κοινωνικό-μας Ηθος δηλαδή. Αλλα εδώ ακούω αμέσως κι άλλην επικριτική φωνή «αφήστε τις ηθικολογίες»- σύγχυση δηλαδή καραμπινάτη, ανάμεσα στην φαρισαϊκή χρηστομάθεια και στο καίριο ανθρωπικό ενέργημα της διαπροσωπικής χαράς.
Η ηδονή όμως που προσφέρει ο αγαπητικός δεσμός με τον Διπλανό (το Ηθος δηλαδή), έχει διττή ωφελιμιστική αιτιολογία: Χάρις στην αλληλεγγύη, κερδίζω ως Αυτοσυντηρησία· και χάρις στην αγάπη, κερδίζω ως Αυτοεπιβεβαίωση- δηλαδή καί το «σώμα» καί το «πνεύμα» ικανοποιούνται, όπως θα λέγαμε παλιά.
Αν όμως είναι έτσι τα πράγματα, τί στο διάβολο μας πιάνει και αποσκορακίζομε συνήθως ετούτα τα αγαθά της Επαγγελίας; Γιατί, σε πάμπολλες περιπτώσεις, ο ένας τρώει τον άλλον ή, έστω, αδιαφορεί για τον άλλον; Και, κυρίως, γιατί οι περισσότεροι αδιαφορούνε για το Σύνολο;
Σε μια χώρα όμως, όπου οι δείκτες αντικοινωνικότητας φαίνονται να πληθαίνουν, η απάντηση σ΄ αυτό το ρητορικό ερώτημα ενδέχεται να είναι γουρουνοειδώς απλή: «Μα, για να περνάω καλύτερα»- κι είναι μια απάντηση ντόμπρα. Η οποία όμως εμπεριέχει δύο (υποκείμενες έστω) δηλώσεις. Πρώτον (λόγω ενεστώτος του ρήματος «περνάω»), περιέχει τη δήλωση «αδιαφορώ τί θα συμβεί στο μέλλον»· και, δεύτερον, περιέχει την εξυπακουόμενη δήλωση «δέν με ενοχλούν οι δυστυχίες τις οποίες ενδεχομένως προκαλώ στους άλλους». Σ΄ αυτές τις υπόρρητες δηλώσεις, χωρούν τα επόμενα σχόλια.
Ακόμα κι αν δέν θυμόμαστε τί είπε ο παππούς Αριστοτέλης («ευδαίμονα λέγειν μή τον τυχόντα χρόνον, αλλα τέλειον βίον», Ηθ. Νικ. 1101α, 15), όλοι ξέρομε πως ο καθένας-μας προσπαθεί να μεγιστοποιήσει τα κέρδη-του, μέσα σ΄ ένα κάποιο χρονικό διάστημα: Εντός ενός λεπτού τα βρέφη, εντος μιάς μέρας τα νήπια, πέντε ετών οι καταθέτες- ή «δι΄ όλου του βίου» οι ψαγμένοι. Και λένε οι φιλόσοφοι οτι ετούτη ακριβώς η διάρκεια εντός της οποίας θα επιζητηθεί η βελτιστοποίηση του κέρδους μου, συνιστά την λυδία λίθο της Ηθικότητας: για να γλυτώσομε και τις ψυχοσωματικές ασθένειες που θερίζουν τους αρπαχτάδες...
Κατά βάθος, σχεδόν κανένας δέν αδιαφορεί για τη δυστυχία των άλλων· απλώς, ενοχλείται λιγότερο ή περισσότερο- ενοχλείται όμως (διότι, το Εγώ, είναι δομημένο και με τα υλικά του Αλλου). Κι αυτή ακριβώς η ενόχληση μειώνει τη γουρουνική ευχαρίστηση του «καλά περνάω».
Μ΄ αυτά λοιπόν τα επιχειρήματα, υπάρχει ίσως έδαφος ανατροπής του ωχαδερφικού επιχειρήματος- χωρίς να χρειασθεί να προσφύγομε στην επίκληση των πιλαφιών του παραδείσου.
Διοτι το Ατομο, καθαρώς ωφελιμιστικά, γίνεται ευτυχέστερο όταν αυτοβούλως ανακαλύπτει το διπλό προσωπικό κέρδος που θ΄ απολαύσει μέσω του αγαθού βίου. Είπαμε δέ: «το Ατομο και τα κέρδη-του», δι΄ όλου του βίου. Αλλιώτικα, αν ξεκινήσετε ανάποδα («το καλό της Ομάδας»- κοινωνιστική μεταφυσική ή «το κέρδος μετά θάνατον»- θρησκευτική μεταφυσική), χάσατε. Εχετε προαγάγει το Ατομο προς αναπόφευκτον φαρισαϊσμό, αργά ή γρήγορα. Τώρα, επι πλέον αυτής της ατομικής ολβιότητας, η ιστορική πείρα αποδεικνύει πως όποτε ετούτες οι «κοινωνικές Αξίες» στεριώνουν, τότε οι αντίστοιχες Κοινωνίες αποχτούν συνοχή, μεγιστοποιούν το οικονομικό-τους αποτέλεσμα (απουσία εσωτερικών απωλειών του συστήματος). Και, αντιθέτως, μέσα στην ανθρώπινη Ιστορία καμμιά μηχανιστική συνταγή «πολιτικού συστήματος», «ιδεολογικού πλαισίου» κλπ δέν ήταν απο μόνη-της αποδοτική χωρίς ετούτην την προϋπόθεση του Ηθους των Πολιτών.
Ως εκ περισσού θα αναφέρω δύο τέτοιες πασίγνωστες αποτυχίες: Η μία είναι η υπονόμευση του υπαρκτού κομμουνισμού απ΄ τη ρεμούλα της νομενκλατούρας κι απ΄ τη λούφα του πλήθους- ηθολογικής κατηγορίας φαινόμενα, αμφότερα! Κι η άλλη είναι η κατα τον πλατωνικόν Πρωταγόρα ανεπάρκεια της Τεχνογνωσίας να διασφαλίσει την ευτυχία των ανθρώπων, οι οποίοι ναί μέν συναθροίσθηκαν σε Πόλεις κι απέκτησαν «ευπορίαν», ηδίκουν όμως αλλήλους, και γι΄ αυτό διασκορπίσθηκαν πάλι- μέχρι να παρέμβει αυτοπροσώπως ο Ζεύς και να χαρίσει σε όλους αυτό που (εμπειρικώς!) αποδείχθηκε πως έλειπε: Αιδώ τε και Δίκην· δηλαδή Ηθος- την μόνη προϋπόθεση οικονομικής και πολιτικής σταθερότητας, μας λένε με τον προμηθεϊκό μύθο οι Αρχαίοι. Αυτά λοιπόν (τα προφανή) λέμε κι εμείς- κόντρα στην μηχανιστική αντίληψη «ένα καλό μάνατζμεντ (sic) θα μας σώσει» ή κόντρα στην φυγομαχική ελπίδα «άχ, άν είχαμε καλή ηγεσία», και άλλα ηχηρά παρόμοια. Διοτι υποθέτω οτι το πήραμε απόφαση πλέον οτι το ψάρι βρωμάει απ΄ την ουρά: Αν αυτή δέν οδηγήσει στη σωστή πλεύση, ή άν αυτή δέν εκτελεί τις εντολές της κεφαλής του ιχθύοςπάλι τίποτα δεν γίνεται.
Μα, καλά, γιατί δέν ασχολείσθε και με το ήθος των πολιτικών-μας; Απάντηση: Διοτι έχω εδραίαν πλέον πεποίθηση α) οτι έχουν ακριβώς το ίδιο μέσον ήθος όλων μας και β) η κότα κάνει το αυγό- δηλαδή εμείς ο λαός οφείλομε να εμπνεύσομε στους εκπροσώπους-μας το «νέον ήθος»: Απ΄ τους δημοτικούς-μας συμβούλους (σάρξ εκ της σαρκός μας), μέχρι τους υπουργούς-μας (που συχνά συνυπογράφουν τις αποφάσεις των «κλαδικών» κομματικών επιτροπών των υπαλλήλων-τους, δηλαδή των παιδιών μας).
Αν τώρα υποθέσομε οτι πράγματι τόσο αποφασιστική είναι η πολιτική σημασία του Ηθους, θα ανακύψει το ερώτημα «και πώς θα το αποχτήσομε»- στην ευκταία ένταση και έκταση. Κι εδώ, πρέπει αμέσως να θυμηθούμε οτι η Επιστήμη μπορεί να αναλύει τα δεδομένα και τους μηχανισμούς της ηθικής απόφανσης- η ίδια όμως η απόφανση δέν προκύπτει «επιστημονικά». Απ΄ την οριστική έγκλιση της Επιστήμης, δέν προκύπτει η προστακτική του δέοντος, όπως έλεγε κι ο Πουανκαρέ. Κι η αιτία είναι απλή: Στην ηθική απόφανση συγκρίνονται ετερογενείς κερδοζημίες (π.χ. η «πείνα-μου» αφενός, με την «μυστική χαρά» αφετέρου που θα νοιώσω όταν θα γιάνει το ξένο παιδί στο οποίο χάρισα τις οικονομίες μου). Τους αντίστοιχους συντελεστές βαρύτητας, μόνον η αξιολογούσα ατομική συνείδηση μπορεί να τους ορίσει. Γι΄ αυτό και η απόχτηση του Ηθους δέν διδάσκεται μέσω «μαθημάτων» μετακένωσης γνώσεων. Τούτο όμως καθόλου δεν σημαίνει πως δέν μπορεί να ενθαρρύνεται μέσω Παιδείας και Καλλιέργειας πολυμέτωπης...
Για τούτο όμως το τεράστιας πολιτικής σημασίας θέμα της Ηθοπαιδείας, απαιτείται ενα άλλο 15-ετές αναπτυξιακό πρόγραμμα της Χώρας και μια άλλη, σπουδαία νομίζω, συζήτηση- μαζύ με το βασικό αίτημα της κοινωνικής δικαιοσύνης.