Ο σκοπός της ζωής

του Γιάννη Βελίκη

Όταν ένας άνθρωπος έχει αποκτήσει μία επαρκή και μόνιμη λειτουργία ως αληθής εαυτός μπορεί να α) ζει στο κοινωνικό του περιβάλλον χωρίς να απορροφάται από αυτό, β) δημιουργεί και αναπτύσσεται αρμονικά μαζί με τους άλλους, γ) προσαρμόζεται στις καθημερινές προκλήσεις της καθημερινότητας, στα «μικρά και στα μεγάλα», και δ) «έχει τη δυνατότητα να αλλάζει αυτά που μπορεί, να δέχεται αυτά που δεν μπορεί να αλλάξει, και έχει τη σοφία να ξεχωρίζει πότε να κάνει το ένα και πότε το άλλο», τότε ο άνθρωπος αυτός λειτουργεί με άριστη ψυχική υγεία.
Ωστόσο, εκτός από το να απαντά κατάλληλα σε παρόντα και καθημερινά ερεθίσματα, χρειάζεται και ένα πλάνο ζωής, ένα όραμα, ένα χάρτη, που θα τον οδηγεί προς ένα σκοπό στο μέλλον, θα προδιαγράψει τις κινήσεις του και θα τον κάνει να στοχεύσει για το υπόλοιπο της ζωής του.
Απάντηση στην ανωτέρω ανάγκη του ανθρώπου αποτελεί όλη η φιλοσοφία, θρησκειολογία και οι ψυχολογικές θεωρίες που αναπτύχθηκαν σε όλη την υφήλιο δια μέσω των αιώνων. Το πώς πρέπει να ζει ένας άνθρωπος και που πρέπει να φτάσει αποτέλεσαν αντικείμενο συζητήσεων πολλών ανθρώπων και πολιτισμών σε όλη την πορεία της ανθρωπότητας, που πολλές φορές κατέληξαν σε αψιμαχίες, αφορισμούς, ιδεολογικούς πολέμους, φυλακίσεις, κάψιμο βιβλιοθηκών κ.α.
Από την πληθώρα των θεωριών για τον ιδανικό άνθρωπο, ορισμένες είναι αρκετά χαρακτηριστικές και υιοθετούνται από τους σύγχρονους ανθρώπους. Αυτές είναι:

Ταυτότητα και σύγχρονο οικονομικό περιβάλλον
Αντίθετα από παλαιότερες εποχές κατά τις οποίες το πρόσωπο καθοριζόταν ανάλογα με τη φυλετική, την εθνική, την κοινωνική και την οικονομική της ταυτότητα, σήμερα αυτό ο καθορισμός έχει αποδομηθεί. Αντ’ αυτού, τα κυρίαρχα στοιχεία καθορισμού της ταυτότητας ενός προσώπου έχουν γίνει τα στοιχεία αυτά που μπορούν να έχουν αξία στη σημερινή αγορά. Για παράδειγμα, ένας ηθοποιός δεν κρίνεται και δεν γίνεται αντιληπτός για τα στοιχεία της προσωπικότητας του, παρά μόνο για τις ικανότητες του αυτές που μπορούν να εξαργυρωθούν και να τιμηθούν με χρήματα στη σημερινή αγορά του Χόλυγουντ. Αντίστοιχα, ένας γνωστός παρουσιαστής της τηλεόρασης «κοστίζει» για ένα κανάλι τα τάδε χρήματα, και ένας μάνατζερ για μια επιχείρηση τα δείνα χρήματα.
Με αυτού του σημερινού τύπου καθορισμό, είναι σαφές ότι ένας καλός πωλητής ακινήτων τιμάται με υψηλότερη τιμή από έναν ανειδίκευτο εργάτη αποθήκης. Επομένως, στη σημερινή κοινωνική πραγματικότητα, ο πρώτος έχει και μεγαλύτερη «αξία» ως κοινωνικό υποκείμενο από τον δεύτερο. Για το λόγο αυτό, μία μεγάλη συνήθως επένδυση των σημερινών ανθρώπων σε χρόνο και προσπάθεια γίνεται ώστε να επιτύχουν μία κοινωνική θέση, όπου οι υπόλοιποι θα τους κατατάσσουν ως «άξιους». Δεν είναι λοιπόν παράξενο, το ότι ενώ οι σημερινές δυτικές κοινωνίες έχουν λύσει κατά το πλείστον το βιοτικό πρόβλημα, εμφανίζεται το φαινόμενο της εργασιομανίας και της αδιάκοπης προσπάθειας για επίτευξη μεγαλύτερων οικονομικών στόχων. Ο ιδανικός άνθρωπος είναι αυτός που μπορεί να αποκτήσει και να ζήσει με όσο το δυνατόν περισσότερα χρήματα.
Η ανωτέρω φιλοσοφία κυριαρχεί στις κοινωνίες της Β. Αμερικής και της Ευρώπης και έχει εξαπλωθεί στις ανώτερες τάξεις των χωρών όλου του κόσμου. Ως στυλ ζωής (lifestyle) είναι το πιο διαδεδομένο και το όνειρο που κυνηγάνε δισεκατομμύρια άνθρωποι. Η ζωή των σημερινών Κροίσων ενδιαφέρει ειδική ομάδα δημοσιογράφων (paparazzi) και τηλεοπτικές σειρές τύπου Τόλμη και Γοητεία είναι πάντα πετυχημένες. Δυστυχώς, δεδομένου του δύσκολου να συμβεί σεναρίου, όπου ένας νέος με μόρφωση και κανονική δουλειά μπορεί να γίνει κάποτε πλούσιος, πολλοί νέοι και νέες παρατούν το σχολείο και προσπαθούν να βρουν εύκολους τρόπους πλουτισμού (μόντελιγκ, τραγούδι, πορνεία κ.α.).
Η οικολογική πρόταση
Η παρατήρηση της φύσης μας δείχνει ότι η δαρβινική θεωρία δεν είναι ο μόνος αιτιολογικός παράγοντας της εξέλιξης. Πράγματι, το σύνολο των ζώων και φυτών επιδιώκει να επιβιώσει και να αναπαραχθεί, ωστόσο ταυτόχρονα το καθένα από αυτά εξυπηρετεί και μία φυσική ισορροπία, την οικολογία, που είναι ξένη από την αμιγώς ατομική του επιβίωση. Παράδειγμα αυτού είναι η προβοσκίδα των εντόμων που περιλαμβάνει μια επικάλυψη, άχρηστη για το έντομο, που συλλέγει τη γύρη και γονιμοποιεί το άνθος.
Ότι αποτελεί τροφή για το ένα είδος, για τα άλλα μπορεί να είναι δηλητήριο, και ότι αποτελεί άχρηστα υλικά για κάποια, είναι τροφή για κάποια άλλα. Έτσι, η εξέλιξη των ειδών ακολουθεί ταυτοχρόνως δύο κανόνες, αυτού της δαρβινικής επιβίωσης του κάθε οργανισμού και αυτού της οικολογικής επιβίωσης του ευρύτερου περιβάλλοντος. Οι κανόνες αυτοί σε κάποιες περιπτώσεις έρχονται σε αντίθεση, και τότε υπερισχύει ο δυνατότερος. Παραδείγματος χάρη, αν ο πληθυσμός των ψαριών μειωθεί υπερβολικά σε μία λίμνη, τότε τα ζώα που τρέφονται από αυτά μπορεί να αναζητήσουν αλλού τροφή για ένα διάστημα, παρά τη δυσκολία του εγχειρήματος, έως ότου τα ψάρια πολλαπλασιασθούν. Επίσης, ο υπερπληθυσμός, αναγκάζει το είδος σε μετανάστευση ή θάνατο, προκειμένου να ισορροπηθεί και πάλι η σχέση με το περιβάλλον. Τα ανωτέρω, δεν μπορεί παρά να ισχύουν και για τον άνθρωπο. Ο ιδανικός άνθρωπος ζει σε αρμονία με τους γύρω του και το φυσικό περιβάλλον. Δεν καταναλώνει άσκοπα, δεν προσπαθεί να επιβληθεί μέσω ισχύος σε άλλους, δεν έχει υλικές απαιτήσεις.
Το συγκεκριμένο στυλ ζωής εμπνέει μία μικρή μερίδα ατόμων οικολογικών οργανώσεων, ή ατόμων με οικολογική συνείδηση και πραγματικά έχει ωφελήσει γενικότερα τα περιβάλλοντα στα οποία αυτοί οι άνθρωποι δραστηριοποιούνται. Οι άνθρωποι αυτοί επιβάλουν σε τοπικό επίπεδο λειτουργίες όπως το σταμάτημα της μόλυνσης, την ανακύκλωση, τη χρήση πράσινων μορφών ενέργειας κ.α. Δυστυχώς δεν έχει ακόμη έλξει μεγάλες κοινωνικές μάζες. Παράδειγμα τέτοιων τύπων οργάνωσης οικολογικής συνείδησης και κοινοκτημοσύνης, αποτελούν μεταξύ άλλων, κοινωνίες των χίπις και ορισμένων μοναστηριών.

Οι θεοσεβούμενοι
Η κατηγορία των θεοσεβούμενων ακολουθεί τον τρόπο ζωής που έχει ορίσει γι’ αυτούς η θρησκεία τους. Ανεξάρτητα αν αυτή είναι ο Χριστιανισμός, ο Ιουδαϊσμός, το Ισλάμ, ο Ινδουισμός ή κάποια άλλη, οι θεοσεβούμενοι κάθε θρησκείας συνήθως πιστεύουν στη μετα – θάνατο ζωή, στο ότι χρειάζονται κάθαρση, στην τιμωρία των αμαρτωλών, και στο ιερατείο που είναι αντιπρόσωποι του Θεού. Οι άνθρωποι αυτοί είναι γενικά σίγουροι ότι αυτά που τους διδάσκει η θρησκεία τους είναι αλήθεια και επομένως και ο τρόπος ζωής τους απλά συντονίζεται στο ανάλογο πρότυπο.

Η αυτοπραγμάτωση
Από τα τέλη του 19ου αιώνα που επισημοποιήθηκε η ανεξαρτησία της ψυχολογικής επιστήμης από τη φιλοσοφία, έχουν γίνει πολλές προσπάθειες να σκιαγραφηθεί ένα μοντέλο ζωής που θα ήταν αποδεκτό ως ορθό από την επιστημονική ψυχολογία. Εξ άλλου και οι ψυχοθεραπευτές, αφού ελέγξουν σε πρώτο βαθμό τα συμπτώματα των θεραπευόμενων τους, χρειάζονται σε δεύτερη φάση ένα σχέδιο ζωής με κανόνες σύμφωνα με το οποίο οι άνθρωποι θα ζουν εφεξής ευτυχισμένοι.
Την πιο διάσημη απάντηση έως σήμερα την έχει δώσει ο ψυχολόγος Μάσλοου. Ο Μάσλοου είχε την ιδέα να δημιουργήσει μια ιεραρχία αναγκών, που έγινε διάσημη ως η πυραμίδα των αναγκών. Ονόμασε φυσιολογικές ανάγκες τις βασικές φυσιολογικές ανάγκες που έχει ο άνθρωπος, π.χ. την ανάγκη για αέρα, τροφή, ύπνο κ.λ.π. Ονόμασε ανάγκες ασφάλειας τις ανάγκες που έχουμε να ζούμε σ’ ένα σπίτι, να προστατεύουμε το σώμα μας από το κρύο ή από διάφορες επιθέσεις, να είμαστε υγιείς, να έχουμε μια ψυχολογική υποστήριξη. Τα δυο αυτά είδη αναγκών ικανοποιούν τα σωματικά ένστικτα. Οι επόμενες ανάγκες ονομάζονται ανάγκες κοινωνικής αποδοχής και έχουν σχέση με την ανάγκη να έχουμε έναν κύκλο που να μας αγαπά και να μας αποδέχεται, μέσα στον οποίο αισθανόμαστε καλά, και σε δεύτερη φάση να έχουμε κύρος σε αυτόν τον κύκλο και ίσως ευρύτερα στην κοινωνία.
Τέλος, ο Μάσλοου πρωτοτύπησε όταν μίλησε για μία ανάγκη που τον έκανε διάσημο και έως σήμερα χρησιμοποιείται σε όλες τις ανθρωπιστικές επιστήμες, από τις εκπαιδευτικές μέχρι το μάνατζμεντ ανθρώπινου δυναμικού. Πρόκειται για την ανάγκη αυτό – πραγμάτωσης, σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος θέλει να παίρνει πρωταγωνιστικό ρόλο στη ζωή, να βασίζεται στα πόδια του και να έχει δικές του ιδέες και πιστεύω.
Η ανάγκη αυτή προέκυψε αφού μελέτησε σημαντικά πρόσωπα όπως ο Λίνκολν, ο Σπινόζα, ο Γκάντι, ο Αιστάιν κ.α. και έκανε μία λίστα με τα κοινά τους χαρακτηριστικά. Είδε ότι αυτοί οι άνθρωποι μπορούν να ξεχωρίσουν αυτό που είναι αληθινό κι αυθεντικό. Μεταχειρίζονταν τις δυσκολίες της ζωής σαν προβλήματα που απαιτούν λύσεις. Θεωρούσαν ότι τα μέσα συχνά είναι πιο σημαντικά από τους σκοπούς. Είχαν ανάγκη για μοναξιά κι ένιωθαν άνετα να είναι μόνοι τους. Βασίζονταν στις δικές τους εμπειρίες και κρίσεις.
Ήταν μη κομφορμιστές, είχαν δημοκρατικές αξίες, κοινωνικό ενδιαφέρον, συμπόνια κι ανθρωπισμό. Αποδέχονταν τον εαυτό τους και τους άλλους και ήταν αυθόρμητοι και απλοί. Δεν θέλανε να είναι προσποιητοί ή ψεύτικοι. Είχαν την ικανότητα να δουν ακόμη και τα καθημερινά πράγματα με θαυμασμό. Είχαν την ικανότητα να είναι δημιουργικοί κι εφευρετικοί και έτειναν να έχουν ακραίες εμπειρίες. Για τα ελαττώματα έδειχναν αποδοχή και ρεαλιστικές ενοχές.
Μεταγενέστεροι μελετητές του Μάσλοου προσέθεσαν και άλλες ανάγκες όπως τις γνωστικές, τις αισθητικές και τις υπερβατικές (όπου κάποιος έχει ανάγκη να βοηθήσει τους άλλους να καλύψουν τις ανάγκες τους), αλλά η κατάταξη του Μάσλοου παρέμεινε η πιο διάσημη.
Όπως είναι φυσικό, οι ψυχολόγοι έκτοτε έχουν την τάση να οδηγήσουν τους πελάτες τους να βρουν τρόπους, ώστε να καλύπτουν όλες τις ανάγκες τους (κατά Μάσλοου), συμπεριλαμβανομένης της ανάγκης για αυτό – πραγμάτωση. Όπως προαναφέρθηκε, το συγκεκριμένο μοντέλο έχει μεγάλη εφαρμογή σε όλους τους τομείς όπου υφίσταται ο ανθρώπινος παράγοντας, π.χ. εκπαίδευση, στρατός, βιομηχανία κ.α.