του Γιάννη Βελίκη
Η επικοινωνία εκτός των άλλων έχει ένα «μυστικό». Δεν απευθύνεται πάντα στον ίδιο στόχο. Η αποκρυπτογράφηση του που κάθε φορά στοχεύει μπορεί να βελτιώσει την αλληλεπίδραση (συναισθηματική και γνωστική) που μπορεί να έχουν δύο ή περισσότερα πρόσωπα.
Οι στόχοι της επικοινωνίας μπορεί να είναι τριών ειδών:
Α) Το πρόσωπο που μιλάει, ή κάνει νοήματα, θέλει να πει κάτι για τον ίδιο (π.χ. να κουνάει τα χέρια στη θάλασσα που σημαίνει ότι πνίγεται, να σφίγγει τη γραβάτα για να γίνει πιο επίσημος, να μιλήσει για τις απόψεις ή τα συναισθήματα του κ.α.).
Β) Το πρόσωπο που μιλάει, ή κάνει νοήματα, θέλει να πει κάτι σε ένα άλλο πρόσωπο (π.χ. ότι πλησιάζει τον άλλο ένα φίδι, ότι κατανόησε τις σκέψεις και τα συναισθήματα του, ότι τον συμπονά κ.α.).
Γ) το πρόσωπο που μιλάει, ή κάνει νοήματα, θέλει απλά να ζήσει μία κοινή εμπειρία, να μοιραστεί στιγμές με τον άλλο ή τους άλλους (π.χ. τους παροτρύνει να πάνε εκδρομή, να διοργανώσουν πάρτι, να προσέξουν το μουσικό κομμάτι που ακούγεται, να παρακολουθήσουν επιτέλους αυτόν τον αγώνα ποδοσφαίρου).
Είναι ευνόητο ότι για να υπάρξει μία καλή επικοινωνία μεταξύ δύο ή περισσότερων ατόμων θα χρειαστεί ένας κατάλληλος συνδυασμός και από τα τρία είδη στόχων που αυτή πρέπει να έχει. Ένα άτομο που μιλάει μόνο για τον εαυτό του και τις ανάγκες του γίνεται γρήγορα αντιπαθητικό. Επίσης κάποιος που μιλάει συνέχεια σε κάποιον χωρίς να εκθέτει τις δικές του απόψεις, δείχνει ότι κάνει το «δάσκαλο» ή κάτι κρύβει. Αντίστοιχα κάποιος που συνέχεια στρέφει τη συζήτηση σε μία κοινή εμπειρία, δείχνει να μη θέλει να μάθει για τα προσωπικά συναισθήματα και σκέψεις των μελών της ομάδας. Ο συνδυασμός των τριών στόχων, αναλόγως της περίστασης, είναι σε κάθε περίπτωση ο μεγάλος νικητής στην επίτευξη της καλής επικοινωνίας.
Πέμπτη 19 Φεβρουαρίου 2009
Πέμπτη 12 Φεβρουαρίου 2009
Ο δεκάλογος των απολυταρχικών αιρέσεων
Κείμενο – Έρευνα: Μορφέας
Σε αυτή την έρευνα μας, θα σκιαγραφήσουμε τα 10 βασικά χαρακτηριστικά που έχουν οι ολοκληρωτικές αιρέσεις. Η έρευνα αυτή έχει σκοπό να βοηθήσει ανθρώπους που σκέφτονται να ενταχθούν σε κάποια θρησκεία, να δούνε ότι μπορεί να πέσουν στην παγίδα κάποιας ολοκληρωτικής αίρεσης, και να κατατοπίσει και εκείνους που έχουν φίλους, συγγενείς ή γνωστούς σε κάποιες ολοκληρωτικές ομάδες, ώστε να μπορέσουν να τους βοηθήσουν να βγουν από τέτοιες ομάδες.
Ολόκληρη η έρευνα αυτή, είναι βασισμένη σε εμπειρίες ανθρώπων που ανήκαν σε τέτοιες ομάδες και είναι καταγραμμένες οι τραυματικές τους εμπειρίες. Μάλιστα έχουν γίνει ειδικοί σύμβουλοι σε θέματα εξόδου και αποπρογραμματισμού ατόμων που βγήκαν από ολοκληρωτικές ομάδες. Ο πιο διάσημος από αυτούς ο Στηβ Χάσαν πρώην μέλος της Ενωτικής Εκκλησίας έγραψε το βιβλίο «Παλεύοντας Τον Έλεγχο Μυαλού» (Combating Mind Control) και το βιβλίο αυτό θεωρείται η «βίβλος» που βοηθά να βγει κάποιος από τέτοιες ομάδες. Ακόμα ένα βιβλίο το οποίο χρησιμοποιείται είναι το: «Η ύπουλη δύναμη της πνευματικής κακοποίησης» (The subtle power of spiritual abuse) του Βαν Βόντερεν. Είναι βιβλία τα οποία έχουμε στόχο να μεταφράσουμε στα Ελληνικά και τα οποία περιγράφουν της τεχνικές που χρησιμοποιούν πάνω στα μέλη τους για να τα ελέγχουν οι ηγέτες αυτών των ομάδων.
Έτσι για αρχή ας απαριθμήσουμε τα 10 αυτά σημεία:
Η δομή της ομάδας είναι πυραμιδογενής. Υπάρχει κάποιος ηγέτης ή ομάδα ηγετών που κυβερνούν την ομάδα.
Ο ηγέτης / ηγεσία ισχυρίζονται ότι είναι εμπνευσμένοι / φωτισμένοι από τον Θεό, και ότι ο Θεός διάλεξε αυτούς για να επιτελούν το θέλημα του στη γη. Η παρακοή στην ηγεσία αυτή, ισοδυναμεί με παρακοή στον Θεό, και τιμωρείται με αφανισμό από το Θεό μέσω κάποιας κρίσης που θα φέρει.
Οι αποφάσεις, είτε δογματικές είναι είτε οποιασδήποτε άλλης φύσεως, λαμβάνονται μόνο από την ηγεσία / ηγέτη και οι αποφάσεις αυτές, περνούν σε εκτελεστικούς λειτουργούς της Εκκλησίας, οι οποίοι έχουν ευθύνη να τις περάσουν στους πιστούς. Τα μέλη δεν έχουν καμιά συμμετοχή στις αποφάσεις αυτές, και ακόμα και στην εκλογή των θρησκευτικών τους Ηγετών δεν δικαιούνται να λάβουν μέρος. Απαιτείται από αυτούς ολοκληρωτική υποταγή στην ηγεσία τους.
Ο ηγέτης / ηγεσία ισχυρίζονται ότι μόνο αυτοί είναι οι σωστοί και είναι οι συνεχιστές των Αποστόλων του Ιησού, και ότι όλοι οι άλλοι είναι αποστάτες και κατά συνέπειαν όργανα του διαβόλου. Γι’ αυτό τον λόγο επειδή μόνο αυτοί είναι αληθινοί ο κόσμος τους καταδιώκει. Με λίγα λόγια χρησιμοποιούν τις τεχνικές του άσπρου και του μαύρου, για να πουν ότι ο κόσμος του διαβόλου είναι εναντίον τους (ο κόσμος του διαβόλου εναντίον τών λάτρεων του Θεού), και έτσι και αυτοί βλέπουν τον κόσμο εχθρικά.
Επιτίθενται στις άλλες Χριστιανικές θρησκείες μέσω της μεθόδου του προσηλυτισμού, καθώς και των εντύπων που εκδίδουν.
Απαιτούν αγνότητα από τα μέλη τους, ενώ η ηγεσία είναι διεφθαρμένη και αποκρύπτει δραστηριότητες ή καταστάσεις από τους πιστούς, που έρχονται σε αντίθεση με τα πιστεύω που διδάσκουν. Έχουν άλλη πολιτική για τα μέλη τους και άλλη για έξω.
Όταν κάποιος είναι μέλος τέτοιας ομάδας, χάνεται η ιδιαιτερότητα της προσωπικότητας του, ως ελεύθερου ανθρώπου, καθώς όλα ομαδοποιούνται κάτω από τον μανδύα της ενωμένης θρησκείας. Υπάρχει μια ομαδική συλλογικότητα, δηλαδή όλοι σκέφτονται, μιλούν συμπεριφέρονται με τον ίδιο τρόπο. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω της τεχνικής του έλεγχου του μυαλού ή πλύσης εγκεφάλου. Η ομαδικότητα φαίνεται από τον τρόπο που ντύνονται (κανόνες γραπτούς ή άγραφους πώς να ντύνονται ή να χτενίζονται), καθώς και από την γλωσσική έκφραση. Οι λέξεις αποκτούν άλλη σημασία τώρα, και μόνο αυτοί που είναι μέλη μπορούν να κατανοήσουν λέξεις και έννοιες που χρησιμοποιεί η ομάδα Η πλύση εγκεφάλου επιτυγχάνεται με τη συνεχή επανάληψη τών ιδίων πραγμάτων, με αποτέλεσμα να εμπεδώνουν έννοιες και σημασίες στο μυαλό των οπαδών τους. Γίνεται μέσω ομιλιών, εντύπων και οπτιακουστικών μέσων και μηνυμάτων που φτάνουν στο υποσυνείδητο. Γι’ αυτούς τους λόγους μιλάμε τώρα όχι για ανθρώπινες υπάρξεις, αλλά προγραμματισμένα ρομπότ που τους υποδεικνύουν πώς πρέπει να λειτουργούν. Με αυτά τα δεδομένα η έξοδος από τέτοιες ομάδες είναι τραυματική και ίσως ποτέ να μην ξεπεραστούν αυτές οι εμπειρίες. Πολλοί υποφέρουν από ψυχολογικά προβλήματα, που φτάνουν και στην αυτοκτονία. Γι’ αυτό είναι σημαντικό τέτοια άτομα να συμβουλεύονται ειδικούς στο θέμα τον ολοκληρωτικών ομάδων, που βοηθούν στον αποπρογραμματισμό του μυαλού και στην πιο ομαλή ένταξη στην κοινωνία.
Απαιτείται από τα μέλη να δαπανούν αρκετό χρόνο για της δραστηριότητες της ομάδας, η οποίες περιλαμβάνουν παρακολούθηση συναθροίσεων, χρόνο για προσηλυτισμό και άλλες δραστηριότητες της ομάδας. Ως αποτέλεσμα, δεν έχουν χρόνο για προσωπική ζωή, είναι εξαντλημένοι σωματικά και πνευματικά από το βαρύ πρόγραμμα που έχουν και έχει ως αποτέλεσμα να μην μπορούν να σκεφτούν σωστά. Εύκολα τώρα κατευθύνονται από τους ηγέτες τους, οι οποίοι τους ελέγχουν ακόμα και στο τι να διαβάζουν, βλέπουν, ή ακούουν ή και το πώς πρέπει να σκέφτονται. Η οποιαδήποτε αμφιβολία για την αληθινότητα της θρησκείας, πηγάζει από τον Διάβολο, και με αυτό τον τρόπο δεν μπορούν να διαβάσουν οτιδήποτε αρνητικό για την ηγεσία τους. Επίσης υπάρχει ένα συνεχές φιλτράρισμα πληροφοριών προς τα μέλη τους και ειδικά από πρώην μέλη της ομάδας που απομονώνοται πλήρως από το υπόλοιπο σύνολο για να μην μαθευτεί η αλήθεια.
Χρησιμοποίηση ψυχολογικής πίεσης πάνω στα μέλη από την ηγεσία τους. Κύρια όπλα είναι ο Φόβος και η Ενοχή. Φόβο για πιθανή καταστροφή σε όποιον δεν υπακούει πιστά στον Θεό, (δηλαδή στους ηγέτες της οργάνωσης). Ενοχές γιατί θα μπορούσαν να υπηρετούν περισσότερο τον Θεό (π.χ να δαπανούν αρκετό χρόνο στο να φέρνουν νέα μέλη) και δεν το κάνουν. Ενοχές για κάποια κρυφά αμαρτήματα τα οποία δεν τα φανέρωσαν στην οργάνωση, και το να νιώθουν ανάξιοι, γιατί ό,τι και να κάνουν, πάντα υπάρχουν περισσότερα να γίνουν.
Εξοστρακίζουν όποιον διαφωνήσει με την ηγεσία, ακόμα και σε ασήμαντα ζητήματα. Με το να αρχίσει κάποιος να ρωτά για δογματικά θέματα της ομάδας του, δημιουργείται κλίμα καχυποψίας γι’ αυτόν, και αντί να απαντηθούν οι ερωτήσεις το άτομο αμφισβητείται. Ως αποτέλεσμα, αν συνεχίσει να ρωτά, εκδιώκεται από την ομάδα. Η αποκοπή είναι ένας θάνατος ψυχολογικός. Τα πρώην μέλη δεν τον συναστρέφονται, και είναι σαν νεκρός, σαν να μην υπάρχει γι’ αυτούς. Βλάπτονται ανεπανόρθωτα σχέσεις οικογενειακές και φιλίες που υπήρχαν για χρόνια. Οποιαδήποτε επαφή με τέτοιο άτομο απαγορεύεται και αν κάποιος θελήσει να έχει επαφή μαζί του θα αποκοπή. Έτσι κανείς δεν γνωρίζει τους λόγους αποκοπής του, αφού γίνεται δικαστήριο κεκλεισμένων των θυρών.
Τα χαρακτηριστικά αυτά μπορεί να μην ακολουθούνται όλα πιστά από όλες τις ολοκληρωτικές αιρέσεις, αλλά ως επί το πλείστον εφαρμόζονται από ένα μεγάλο μέρος από αυτές.
Σε αυτή την έρευνα μας, θα σκιαγραφήσουμε τα 10 βασικά χαρακτηριστικά που έχουν οι ολοκληρωτικές αιρέσεις. Η έρευνα αυτή έχει σκοπό να βοηθήσει ανθρώπους που σκέφτονται να ενταχθούν σε κάποια θρησκεία, να δούνε ότι μπορεί να πέσουν στην παγίδα κάποιας ολοκληρωτικής αίρεσης, και να κατατοπίσει και εκείνους που έχουν φίλους, συγγενείς ή γνωστούς σε κάποιες ολοκληρωτικές ομάδες, ώστε να μπορέσουν να τους βοηθήσουν να βγουν από τέτοιες ομάδες.
Ολόκληρη η έρευνα αυτή, είναι βασισμένη σε εμπειρίες ανθρώπων που ανήκαν σε τέτοιες ομάδες και είναι καταγραμμένες οι τραυματικές τους εμπειρίες. Μάλιστα έχουν γίνει ειδικοί σύμβουλοι σε θέματα εξόδου και αποπρογραμματισμού ατόμων που βγήκαν από ολοκληρωτικές ομάδες. Ο πιο διάσημος από αυτούς ο Στηβ Χάσαν πρώην μέλος της Ενωτικής Εκκλησίας έγραψε το βιβλίο «Παλεύοντας Τον Έλεγχο Μυαλού» (Combating Mind Control) και το βιβλίο αυτό θεωρείται η «βίβλος» που βοηθά να βγει κάποιος από τέτοιες ομάδες. Ακόμα ένα βιβλίο το οποίο χρησιμοποιείται είναι το: «Η ύπουλη δύναμη της πνευματικής κακοποίησης» (The subtle power of spiritual abuse) του Βαν Βόντερεν. Είναι βιβλία τα οποία έχουμε στόχο να μεταφράσουμε στα Ελληνικά και τα οποία περιγράφουν της τεχνικές που χρησιμοποιούν πάνω στα μέλη τους για να τα ελέγχουν οι ηγέτες αυτών των ομάδων.
Έτσι για αρχή ας απαριθμήσουμε τα 10 αυτά σημεία:
Η δομή της ομάδας είναι πυραμιδογενής. Υπάρχει κάποιος ηγέτης ή ομάδα ηγετών που κυβερνούν την ομάδα.
Ο ηγέτης / ηγεσία ισχυρίζονται ότι είναι εμπνευσμένοι / φωτισμένοι από τον Θεό, και ότι ο Θεός διάλεξε αυτούς για να επιτελούν το θέλημα του στη γη. Η παρακοή στην ηγεσία αυτή, ισοδυναμεί με παρακοή στον Θεό, και τιμωρείται με αφανισμό από το Θεό μέσω κάποιας κρίσης που θα φέρει.
Οι αποφάσεις, είτε δογματικές είναι είτε οποιασδήποτε άλλης φύσεως, λαμβάνονται μόνο από την ηγεσία / ηγέτη και οι αποφάσεις αυτές, περνούν σε εκτελεστικούς λειτουργούς της Εκκλησίας, οι οποίοι έχουν ευθύνη να τις περάσουν στους πιστούς. Τα μέλη δεν έχουν καμιά συμμετοχή στις αποφάσεις αυτές, και ακόμα και στην εκλογή των θρησκευτικών τους Ηγετών δεν δικαιούνται να λάβουν μέρος. Απαιτείται από αυτούς ολοκληρωτική υποταγή στην ηγεσία τους.
Ο ηγέτης / ηγεσία ισχυρίζονται ότι μόνο αυτοί είναι οι σωστοί και είναι οι συνεχιστές των Αποστόλων του Ιησού, και ότι όλοι οι άλλοι είναι αποστάτες και κατά συνέπειαν όργανα του διαβόλου. Γι’ αυτό τον λόγο επειδή μόνο αυτοί είναι αληθινοί ο κόσμος τους καταδιώκει. Με λίγα λόγια χρησιμοποιούν τις τεχνικές του άσπρου και του μαύρου, για να πουν ότι ο κόσμος του διαβόλου είναι εναντίον τους (ο κόσμος του διαβόλου εναντίον τών λάτρεων του Θεού), και έτσι και αυτοί βλέπουν τον κόσμο εχθρικά.
Επιτίθενται στις άλλες Χριστιανικές θρησκείες μέσω της μεθόδου του προσηλυτισμού, καθώς και των εντύπων που εκδίδουν.
Απαιτούν αγνότητα από τα μέλη τους, ενώ η ηγεσία είναι διεφθαρμένη και αποκρύπτει δραστηριότητες ή καταστάσεις από τους πιστούς, που έρχονται σε αντίθεση με τα πιστεύω που διδάσκουν. Έχουν άλλη πολιτική για τα μέλη τους και άλλη για έξω.
Όταν κάποιος είναι μέλος τέτοιας ομάδας, χάνεται η ιδιαιτερότητα της προσωπικότητας του, ως ελεύθερου ανθρώπου, καθώς όλα ομαδοποιούνται κάτω από τον μανδύα της ενωμένης θρησκείας. Υπάρχει μια ομαδική συλλογικότητα, δηλαδή όλοι σκέφτονται, μιλούν συμπεριφέρονται με τον ίδιο τρόπο. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω της τεχνικής του έλεγχου του μυαλού ή πλύσης εγκεφάλου. Η ομαδικότητα φαίνεται από τον τρόπο που ντύνονται (κανόνες γραπτούς ή άγραφους πώς να ντύνονται ή να χτενίζονται), καθώς και από την γλωσσική έκφραση. Οι λέξεις αποκτούν άλλη σημασία τώρα, και μόνο αυτοί που είναι μέλη μπορούν να κατανοήσουν λέξεις και έννοιες που χρησιμοποιεί η ομάδα Η πλύση εγκεφάλου επιτυγχάνεται με τη συνεχή επανάληψη τών ιδίων πραγμάτων, με αποτέλεσμα να εμπεδώνουν έννοιες και σημασίες στο μυαλό των οπαδών τους. Γίνεται μέσω ομιλιών, εντύπων και οπτιακουστικών μέσων και μηνυμάτων που φτάνουν στο υποσυνείδητο. Γι’ αυτούς τους λόγους μιλάμε τώρα όχι για ανθρώπινες υπάρξεις, αλλά προγραμματισμένα ρομπότ που τους υποδεικνύουν πώς πρέπει να λειτουργούν. Με αυτά τα δεδομένα η έξοδος από τέτοιες ομάδες είναι τραυματική και ίσως ποτέ να μην ξεπεραστούν αυτές οι εμπειρίες. Πολλοί υποφέρουν από ψυχολογικά προβλήματα, που φτάνουν και στην αυτοκτονία. Γι’ αυτό είναι σημαντικό τέτοια άτομα να συμβουλεύονται ειδικούς στο θέμα τον ολοκληρωτικών ομάδων, που βοηθούν στον αποπρογραμματισμό του μυαλού και στην πιο ομαλή ένταξη στην κοινωνία.
Απαιτείται από τα μέλη να δαπανούν αρκετό χρόνο για της δραστηριότητες της ομάδας, η οποίες περιλαμβάνουν παρακολούθηση συναθροίσεων, χρόνο για προσηλυτισμό και άλλες δραστηριότητες της ομάδας. Ως αποτέλεσμα, δεν έχουν χρόνο για προσωπική ζωή, είναι εξαντλημένοι σωματικά και πνευματικά από το βαρύ πρόγραμμα που έχουν και έχει ως αποτέλεσμα να μην μπορούν να σκεφτούν σωστά. Εύκολα τώρα κατευθύνονται από τους ηγέτες τους, οι οποίοι τους ελέγχουν ακόμα και στο τι να διαβάζουν, βλέπουν, ή ακούουν ή και το πώς πρέπει να σκέφτονται. Η οποιαδήποτε αμφιβολία για την αληθινότητα της θρησκείας, πηγάζει από τον Διάβολο, και με αυτό τον τρόπο δεν μπορούν να διαβάσουν οτιδήποτε αρνητικό για την ηγεσία τους. Επίσης υπάρχει ένα συνεχές φιλτράρισμα πληροφοριών προς τα μέλη τους και ειδικά από πρώην μέλη της ομάδας που απομονώνοται πλήρως από το υπόλοιπο σύνολο για να μην μαθευτεί η αλήθεια.
Χρησιμοποίηση ψυχολογικής πίεσης πάνω στα μέλη από την ηγεσία τους. Κύρια όπλα είναι ο Φόβος και η Ενοχή. Φόβο για πιθανή καταστροφή σε όποιον δεν υπακούει πιστά στον Θεό, (δηλαδή στους ηγέτες της οργάνωσης). Ενοχές γιατί θα μπορούσαν να υπηρετούν περισσότερο τον Θεό (π.χ να δαπανούν αρκετό χρόνο στο να φέρνουν νέα μέλη) και δεν το κάνουν. Ενοχές για κάποια κρυφά αμαρτήματα τα οποία δεν τα φανέρωσαν στην οργάνωση, και το να νιώθουν ανάξιοι, γιατί ό,τι και να κάνουν, πάντα υπάρχουν περισσότερα να γίνουν.
Εξοστρακίζουν όποιον διαφωνήσει με την ηγεσία, ακόμα και σε ασήμαντα ζητήματα. Με το να αρχίσει κάποιος να ρωτά για δογματικά θέματα της ομάδας του, δημιουργείται κλίμα καχυποψίας γι’ αυτόν, και αντί να απαντηθούν οι ερωτήσεις το άτομο αμφισβητείται. Ως αποτέλεσμα, αν συνεχίσει να ρωτά, εκδιώκεται από την ομάδα. Η αποκοπή είναι ένας θάνατος ψυχολογικός. Τα πρώην μέλη δεν τον συναστρέφονται, και είναι σαν νεκρός, σαν να μην υπάρχει γι’ αυτούς. Βλάπτονται ανεπανόρθωτα σχέσεις οικογενειακές και φιλίες που υπήρχαν για χρόνια. Οποιαδήποτε επαφή με τέτοιο άτομο απαγορεύεται και αν κάποιος θελήσει να έχει επαφή μαζί του θα αποκοπή. Έτσι κανείς δεν γνωρίζει τους λόγους αποκοπής του, αφού γίνεται δικαστήριο κεκλεισμένων των θυρών.
Τα χαρακτηριστικά αυτά μπορεί να μην ακολουθούνται όλα πιστά από όλες τις ολοκληρωτικές αιρέσεις, αλλά ως επί το πλείστον εφαρμόζονται από ένα μεγάλο μέρος από αυτές.
Γενικές έννοιες και στόχοι της Σαϊεντολογίας
του π. Αντωνίου Αλεβιζοπούλου
"Αυτό το σύμπαν είναι ένα άγριο σύμπαν, είναι ένα φρικτό και θανατηφόρο σύμπαν.
Μόνον οι ισχυροί θα επιβιώσουν, μόνον οι αδίστακτοι μπορούν να το κατακτήσουν..."
L. Ron Hubbard
Η οργάνωση αυτή ιδρύθηκε από τον Αμερικανό Lafayette Ron Hubbard (1911-1986). Ονομάζεται και "Εκκλησία της Σαηεντόλοτζυ". Στη χώρα μας υπάρχει το "Κέντρο Εφηρμοσμένης Φιλοσοφίας Ελλάδος", (ΚΕΦΕ) το "Φιλοσοφικό Κέντρο Αθηνά" και άλλες οργανώσεις πού συμπλέκονται με την σαηεντόλοτζυ, όπως Narconon, Citizens Commission on Human Rights κ.α.
1. Γενικές Εννοιες
Βασικοί όροι της κίνησης είναι Scientology και Dianetik. Η ίδια ερμηνεύει τους όρους αυτούς: Scientology είναι ο όρος που προσδιορίζει μια "επιστήμη", "φιλοσοφία", "θρησκεία". Είναι κατασκεύασμα του ιδρυτή της κίνησης και προέρχεται από το λατινικό scio, δηλαδή γνωρίζω και το ελληνικό "λόγος". Στο βιβλίο του L.R.Hubbard, "Το εγχειρίδιο για τον επίτιμο κληρικό", αναφέρεται ο όρος Scientology σαν "εφηρμοσμένη θρησκευτική φιλοσοφία ή διδασκαλία για το πνευματικό ον και η προώθηση του πνευματικού όντος στις σχέσεις του με τον εαυτό του, με το σύμπαν και με τα λοιπά όντα" (L.Ron Hubbard, Das Handbuch fϋr den ehrenamtlichen Geistlichen, New Εra Publications, Kopenhagen 1983). Πρόκειται δηλαδή για μια "Θρησκεία" ή "φιλοσοφία" αυτοεξέλιξης του ανθρώπου.
Η κίνηση χρησιμοποιεί και τους όρους Thetan και Clear. Θήταν, από το ελληνικό γράμμα Θήτα, σημαίνει κατά τον Hubbard "την πηγή της ζωής και την ίδια τη ζωή", αλλά και τη "ζώσα μονάδα". Clear είναι "ένας Θήταν που μπορεί να είναι αιτία ενσυνείδητα και κατά βούληση υπεράνω διανοητικής μάζας, ενέργειας, χώρου και χρόνου, όσον αφορά το πρώτο Δυναμικό (επιβίωση του εγώ)" (Λ. Ρόν Χάμπαρτ, Σαηεντολογία- Τα βασικά στοιχεία της σκέψης, αρχική μετάφραση Δ. Ι. Χρόνη, αναθεωρημένη Γ. Σ. Καραμπάγια, 1980 σ. 194). Αυτό σημαίνει πως στόχος της κίνησης είναι η κατασκευή του υπερανθρώπου!
Ο "υπεράνθρωπος" βρίσκεται κατά την Scientology μέσα στον άνθρωπο και μπορεί να "ελευθερωθεί" με την τεχνική της κίνησης, τη λεγόμενη Dianetik. Στο "Εγχειρίδιο για τον επίτιμο κληρικό" αναφέρεται για την Dianetik: "Είναι η τεχνολογία της απελευθέρωσης του πνευματικού όντος", "η διδασκαλία για το πνευματικό ον στις σχέσεις του με το σώμα και η προώθηση του όντος σ' αυτές τις σχέσεις".
Η κίνηση χρησιμοποιεί ατελείωτη σειρά σεμιναρίων, με σκοπό να "απελευθερώσει" τον "υπεράνθρωπο" μέσα στον άνθρωπο και να κάνει ολόκληρο τον κόσμο Clear, εγκαινιάζοντας μια "Νέα Εποχή". Έτσι ο άνθρωπος θα αποκτήσει απεριόριστη δύναμη: "Φαντάσου τον εαυτό σου σαν να μπορείς να έχεις όλη την υφήλιο στην αγκαλιά σου, στην πραγματικότητα την αγκαλιάζεις με θήταν-χέρια" (Source τ.65, σ.9).
Σε κείμενο με τίτλο "Η γέφυρα προς ένα Νέο Κοσμο" ο L. R. Hubbard προτρέπει: "Μάθε τον εαυτό σου, το τι θα κάνεις, πού μπορείς να φθάσεις, ποιές είναι οι ικανότητές σου. Υπάρχει μια μυστικιστική γνώση ότι υφίσταται ένα χάσμα μεταξύ της ύπαρξης αυτού του κόσμου και ενός υψηλότερου πεδίου ύπαρξης. Πολλοί άνθρωποι, προσπαθώντας να περάσονν το χάσμα, έπεσαν στην άβυσσο. Εμείς κτίσαμε τη γέφυρα που ενώνει αυτά τα δύο επίπεδα. Και είναι δύο oι δρόμοι που οδηγούν σ'αυτά στο χάρτη. Στη δεξιά πλευρά υπάρχονν τα βήματα που ονομάζονται καταστάσεις Αλλαγής ή Απελευθέρωσης. Πάνω από αυτή υπάρχει η κατάσταση που ονομάζεται Καθαρή. Μετά την Καθαρή υπάρχει η κατάσταση ΟΤ (Ενεργός Θήταν). Σ' αυτή την κατάσταση ένα άτομο μπορεί να λειτουργεί εντελώς ανεξάρτητα από το σώμα του, είτε έχει σώμα είτε όχι. Ενας ΟΤ είναι τώρα ο Εαυτός του. Δεν είναι εξηρτημένος από το σύμπαν που βρίσκεται γύρω του!" (L. R. Hubbard, 1965 LRH, USA 5858).
2. Η "συνταγή"
Στο περιοδικό Advance (τ. 94, σ. 1) η κίνηση υποστηρίζει πως οι Σαηεντολόγοι σαν ομάδα μπορούν ν' αντιμετωπίσονν την "κατάσταση Γη" και να κατορθώσουν να δημιουργήσουν ένα Καθαρό Πλανήτη και ένα Νέο Πολιτισμό. Πλησίασε και θα δεις, λέγει ο Hubbard. Όταν κάποιος αρχίσει ν' ανέρχεται, δεν επιθυμεί πια να σταματήσει. Η οσμή της ελευθερίας και η απόλυτη αλήθεια είναι πολύ δυνατή. Σήμερα τα έχουμε όλα αυτά με τη Σαηεντόλοτζυ (Advance τ. 94, σ. 3).
Η κίνηση αυτή υποστηρίζει πως βρήκε το μυστικό του ανθρώπου και του σύμπαντος και κηρύττει τη διδαχή της ως θρησκευτική αλήθεια. Αυτό φαίνεται και από το χώρο στον οποίο κινείται. Έτσι σε διαφημιστικό φυλλάδιο με τίτλο The Time Track of Theta αναφέρει:
"Τι συνέβη ; ...Πώς γίναμε άνθρωποι;......Πώς καταλήξαμε στον πλανήτη Γη;" "Βρισκόμαστε σ' αυτή τη γη όχι ως φυλή ανθρώπων που προερχόμαστε από την εξέλιξη, αλλά ως φυλή που πηγαίνει πίσω στα βάθη αυτού του γαλαξία".
Αυτά αποδεικνύουν πως η Scientology εγείρει απόλυτη απαίτηση στην κοινωνία, την οποία θεμελιώνει στη "θρησκευτική αλήθεια". Oι "υπεράνθρωποι" της "νέας φυλής", που κατασκευάζει η Scientology αναμένεται να μεταβάλλουν την τύχη του πλανήτη μας και να εξασφαλίσονν την επιβολή ενός νέου πολιτισμού, που θα λειτουργεί χωρίς κανένα πρόβλημα.
Για την κίνηση, καμμία θρησκεία δεν μπόρεσε να δώσει απάντηση στα ερωτήματα: Ποιός είμαι; Από πού έρχομαι; Τι είναι θάνατος; Υπάρχει μέλλουσα ζωή; "Στη Σαηεντόλοτζυ έχουμε τις απαντήσεις και για πρώτη φορά σε ολους τους αιώνες oι απαντήσεις μας είναι η αλήθεια. Εμείς αποδεικνύουμε ότι ο άνθρωπος είναι αθάνατος, είναι πνεύμα. Μια καινούργια μέρα ξημερώνει για την Ανθρωπότητα, πέρα από τα πιο τρελλά όνειρα. Οι καταπιεστές, oι πολεμοκάπηλοι, oι τύραννοι και η Γκεστάπο τελείωσαν. Το μόνο που μπορούν να κάνουν με ένα ΟΤ (Operating Thetan) είναι να τον κάνονν να γελάσει". "Είναι κανείς πράγματι τυχερός, που ένα τελείως ελεύθερο άτομο είναι ηθικό και καλό πάνω από την αντίληψή τους, γιατί oι δυνάμεις του είναι απεριόριστες. Είναι πολύ αργά για οποιονδήποτε να νομίσει πως μπορεί να σταματήσει τη Σαηεντολογία. Τα άστρα και ο πλανήτης είναι δικά μας, ευχαριστώ το Θεό και τίποτα δεν θάναι πια το ίδιο (The Auditor,τ. 232, σ. 2).
Στην εφημερίδα της κίνησης, Scientoloy Today (2/15.1.1988, σ. 5-7) αναφέρεται πως oι σαηεντολόγοι βρίσκονται στη Γαλλία στην πρωτοπορία του αγώνα για θρησκευτική ελευθερία και για τα ανθρώπινα δικαιώματα σ' όλο τον κόσμο. Όμως αυτό δεν ανταποκρίνεται στην πραγματική εικόνα της κίνησης.
Για ν' αποκτήσει κανείς την πολυπόθητη "απεριόριστη ελευθερία", πρέπει να βαδίσει σε μια "εκκαθαριστική πορεία", όπως είναι ο χαρακτηριστικός τίτλος σεμιναρίου. Σκοπός του σεμιναρίον είναι η εξουδετέρωση της "αντιδραστικής διάνοιας" του ανθρώπου και η τελειωτική νίκη του (The Auditor 246, σ. 7). Κάθε τι που δεν συμφωνεί με την ιδεολογία και τους σκοπούς της κίνησης είναι ασφαλώς αποτέλεσμα της "αντιδραστικής διάνοιας" και πρέπει να καταπολεμηθεί. Ο L. R. Hubbard λέγει πως για να οριοθετήσει το δρόμο, "χρειάσθηκε το ένα τρίτο της ζωής του και είναι ένας δρόμος που οδηγεί έξω από τη μιζέρια, τη δυστυχία και το σκοτάδι. Γι' αυτό, αν δείτε ανθρώπους που προσπαθούν να τραβήξουν άλλους "έξω από την οδό", μην αφήνετε την ομάδα σας κάτω. Με ό,τιδήποτε μέσο κρατήστε τους "στην οδό" και θα ελευθερωθούν αν δεν το κάνετε δεν θα μείνουν" (Teck News 62/Αύγουστος 1989, σ. 1-2).
Για τον "άγιο σκοπό η ομάδα αυτή δεν Θα δίσταζε να χρησιμοποιήσει οποιοδήποτε μέσο. Κατά τον F.W. Haack η κίνηση ενεπλάκη σε παράνομες δραστηριότητες μέσω τών οργανώσεών της και του Staff Member. Ο L. R. Hubbard παραγγέλει: Το να είσαι ικανός να ελέγχεις έναν άνθρωπο, σε κάνει ικανό να ελέγχεις πολλούς, και κανείς δεν θα μπορούσε να είναι ένας επαγγελματίας σαηεντολοyος σε κανένα από τα επίπεδα, εκτός εάν μπορεί να ελέγχει ένα άλλο άτομο (The Auditor, τ. 234, σ. 2).
3. Η πολιτική απαίτηση
Θεωρούμε ότι η οργάνωση αυτή είναι η πλέον επιθετική και η πιο επικίνδυνη. Γι' αυτό θα αναλύσουμε διεξοδικότερα τις πολιτικές της βλέψεις. Κατ' αρχήν πρέπει να αναφερθούμε στην πολιτική συνέπεια της διδαχής του L. R. Hubbard.
Στο "ευαγγέλιο" της κίνησης, "Dianetik - H μοντέρνα επιστήμη της πνευματικής υγείας" (Breieich 1990, σ. 20) αναφέρεται:
"Διάφορες περιοχές της εκπαίδευσης, της κοινωνιολογίας, της πολιτικής, του στρατού και άλλων γνωστικών περιοχών για τους ανθρώπους εμπλουτίζονται με την Dianetik". "Υπάρχει η πολιτική διανοητική, που περιλαμβάνει την ομαδική δραστηριότητα και την οργάνωση, με σκοπό να διαπιστώσει τις αισιόδοξες προϋποθέσεις και διαδικασίες για την διοίκηση ομάδων και για την μεταξύ τους σχέση" (σ. 195).
Η οργάνωση θεωρεί ιδιαίτερο μέλημά της την παροχή οδηγιών για απόκτηση πολιτικής δύναμης: Στο HCO - Bulletin της 10.6.1966, σ. 2 (επανεκδόθηκε στις 12.4.1983) υπογραμμίζεται:
"Ο διευθυντής μιας εταιρείας που δεν κατέχει κανένα πιστοποιητικό σαηεντολογίας, μια μέρα θα αποτύχει. Και ο αρχηγός της Κυβέρνησης μιας χώρας θα καταστραφεί αν δεν είναι οικείος με την σαηεντόλοτζυ από εχαγγελματική σκοπιά. Η οργάνωση εργάζεται για τη διάβρωση των ποικίλων φορέων της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής ζωής: "Κυρίεψε, άσχετα με ποιόν τρόπο, τις θέσεις-κλειδιά, τη θέση της προέδρου της γυναικείας οργάνωσης, του προσωπάρχη μιας επιχείρησης, του διευθυντού μιας καλής ορχήστρας, της γραμματέως του διευθυντού ενός σννδικάτου-οποιαδήποτε θέση κλειδί........
Μερικοί από εμάς θα διατηρήσουν κέντρα για να σας προμηθεύσουν με τις ανάλογες υπηρεσίες και θα σας προμηθεύσουν με βιβλία και εφόδια. Και όλοι oι άλλοι από μας θα έπρεπε καλύτερα να αναλάβουν μια εισβολή σε κάθε περιοχή δράσεως που υπάρχει και μάλιστα σε ένα υψηλό επίπεδο και να κάνουν αισθητή την επιρροή μας στις γραμμές επικοινωνίας του κόσμου" (σ. 3 εξ.).
Κατά το HCO-Bulletin (της 23.6.1960) "μία ομάδα πληθυσμού κλονίζεται και δημιουργεί η ίδια με τον εαυτόν της δυσκολίες. Ανακαλύψτε τις ηγετικές της προσωπικότητες, αποκτήστε ένα πληρωμένο πόστο ως γραμματέας ή Διευθυντής επιτελείου κοντά στον αρχηγό αυτής της ομάδας του πληθυσμού και κάντε τους Auditing κατά ένα οποιοδήποτε τρόπο....
Ακόμη ένα άλλο παράδειγμα: Ενα έθνος ή ένα κράτος δεν λειτουργεί με βάση τις ικανότητες των υπουργών του, των κυβερνητών ή κάποιου άλλου ηγετικού προσωπικού. Είναι εύκολο σε μια τέτοια περιοχή να καταλάβει κανείς πόστα. Μην κουράζεστε να εκλεγείτε (με εκλογές). Αποκτείστε ένα πόστο ως συνεργάτης του Γραφείου ή ως φρουρός. Χρησιμοποιείστε κάθε ταλέντο που διαΘέτετε για να αποκτήσετε μια θέση πλησίον τέτοιων προσώπων, ετοιμαστείτε να εργασθείτε στην εν λόγω περιοχή, για να την κάνετε να λειτουργήσει καλλίτερα" (βλ. και: CDU-Bundesgeschaftsstelle, Scientology-Fakten und Argumente, 1992-CDU-Β). Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η καλλίτερη λειτουργία νοείται εδώ με βάση τις αρχές της σαηεντόλοτζυ. Το Guardian Office της "Εκκλησίας της Σαηεντόλοτζυ της Γερμανίας" απέστειλε ερωτηματολόγιο στους σαηεντολόγους, στο οποίο περιλαμβάνονταν μεταξύ άλλων:
"Πολιτικές διασυνδέσεις (αναφέρατε κατά πόσον είναι ενεργητικές / παθητικές και προσθέσατε λεπτομέρειες) : .......
Οικογενειακές και άλλες διασυνδέσεις με:........
ΜΜΕ (τύπος, τηλεόραση, ραδιοφωνο, συγγραφείς):.......
Κυβέρνηση/Πολιτική :......"
(Το ερωτηματολόγιο αυτό περιλαμβάνεται μεταξύ άλλων και στο σεμινάριο Mini-Kurs fur Pressekontakte= Μίνι- σεμινάριο για επαφές με τον τύπο, από 18.4.1980, βλ. και CDU-Β, σ. 68).
Συμμορίες
Το 1976, μέσω ενός άρθρου εφημερίδος, γνωστοποιήθηκε μια στρατηγική της Scientology για την διάβρωση "όλων των σχετικών με την πολιτική ομάδων", oι οποίες ήσαν σ' αυτή προσιτές. Η εφημερίδα Clearwater Sun, που εκδίδεται στον τόπο του Διεθνούς Εκπαιδευτικού Κέντρου της Σαηεντόλοτζυ αναφέρει σε άρθρο της 23.3.1976 για τις ονομαζόμενες "Gung- Ηο-Ομάδες" (συμμορίες):
"Η αναφορά σε πολιτική επιρροή και έλεγχο μέσω Gung-Ηο-Ομάδων, αποδεικνύεται από ντοκουμέντα που βρίσκονται στην κατοχή της
Clearwater Sun. Ένα ντοκουμέντο που χαρακτηρίζεται ως εμπιστευτικό, περιέχει κείμενο μιας προσφώνησης του Roy McCann από 23 Αυγούστου 1969, διευθυντή της πρώτης συμμορίας (Gung-Ηο-Ομάδα). Περιγράφει την ομάδα ως σπουδαίο, αλλά καλυμμένο πολιτικό βραχίονα της σαηεντόλοτζυ.......
Ο λόγος του McCann σε υποψήφιους σαηεντολόγους ομολογεί την πολιτική φύση και τους πολιτικούς σκοπούς των "Gung-Ηο-Ομάδων".
"Gung-Ηο-Ομάδες είναι η πρώτη προσπάθεια της σαηεντόλοτζυ να εγκαταστήσει μια παγκόσμια Κυβέρνηση", αναφέρει. Αποτελούν ένα στήριγμα για την κοινοτητα, που τελικά θα αναλάβουμε να τη διοικήσουμε. Αυτό που γίνεται στις Gung-Ηο-Ομάδες θα επηρεάσει την άποψη της κοινότητας (Community) για τη σαηεντόλοτζυ" (βλ. και CDU-Β., σ. 69). "Η ομάδα Gung-Ηο οφείλει να λειτουργήσει ως συντονιστική ομάδα για προγράμματα τοπικών εντευκτηρίων (Klubs), πρόσθεσε ο διευθυντής της "πρώτης συμμορίας". Θα έπρεπε να αρχίσει "χαριτωμένα πράγματα" ως προγράμματα και "να τα διατυπώσει σε μία καλοστρωμένη γλώσσα, ώστε να ηχεί όπως μία καθαρή μορφή σπουδής".
Το κύριο πράγμα για την ομάδα, είπε ο McCann, είναι να δημιουργούμε εντύπωση ότι είναι πολύ μεγάλη και πολύ σπουδαία" (F. W. Haack, Scientology-Magie des 20 jahτhuderts, Muchen 1982, σ. 216-217. CDU- Β., σ. 70). Oι Gung-Ηο-Ομάδες αναφέρονται και στο Glossar που εκδόθηκε το 1980 στα Γερμανικά από το ASHO DK Publications Department (Δημοσιεύτηκε στο Handbuch fur den ehrenamtlichen Geistlichen. CDU-Β., σ. 70).
Κατευθυνόμενη πολιτική καμπάνια
Όταν η Σαηεντόλοτζυ αναφέρεται σε πολιτικές δραστηριότητες, τις οποίες προβάλλουν oι επικριτές της, ισχυρίζεται πως πρόκειται για ιδιωτικές δραστηριότητες. Όμως αυτό προβάλλεται προφανώς για να μη της ζητηθούν ευθύνες σε περίπτωση αξιοποίνων πράξεων (F. W. Haack, Scientology - Magie, σ. 245 εξ.).
Στο κείμενο της οργάνωσης με τίτλο "ΟΤ-Action-Committee, Hat για τους "Είμαι ένας σαηεντολόγος"-Σταυροφορία 1991" αποκαλύπτεται ότι στη δήθεν ατομική πολιτική επιρροή επί μέρους σαηεντολόγων, πρόκειται για κατευθυνόμενη καμπάνια της οργάνωσης.
Επί μέρους προγράμματα ρυθμίζουν την σύνταξη επιστολών αναγνωστών, τις σκόπιμες επισκέψεις σε φορείς αποφάσεων και τη διεξαγωγή μιας μεγάλης δραστηριότητας με τον τίτλο "Πρόγραμμα Βόννης" (Βοnn Projekt) και με την προσθήκη "Confidential".
Σε κάθε περίπτωση προβλέπεται προέλεγχος από αξιωματούχους της οργάνωσης. Για την τήρηση κάθε βήματος της διαδικασίας προβλέπονται πόντοι για την προσωπική στατιστική επιτυχίας του συμμετέχοντος (CDU-Β., σ. 69).
Ιδιαίτερη σημασία δίδεται στον συστηματικό επηρεασμό υπευθύνων προσώπων. Στο κείμενο "Pilot Projekt" αναφέρεται ότι oι σαηεντολόγοι είναι για τη δημοσιότητα ένα μεταβαλλόμενο - Demo Kit και περισσότερες από 50% όλων τών προκαταλήψεων εμφανίζονται τη στιγμή που ένας σαηεντολόγος βρίσκεται μπροστά τους και μιλάει με τους ανθρώπους. Ιδού ποιά βήματα εντέλλεται στη προκειμένη περίπτωση να κάνει ο σαηεντολόγος για τον επηρεασμό υψηλών προσώπων:
" 1. Πληροφορήσου από την Gisela Hockenjos ή από την Dominique Weyl (Div. 6) σε ποιό πρόσωπο πρέπει να γίνει επίσκεψη (1 πόντος).
2. Βρες τόσες πληροφορίες όσες είναι δυνατόν γι' αυτό το πρόσωπο, ώστε να έχεις περισσότερο σαφή εικόνα γι' αυτό.
3. Ανάπτυξε μια στρατηγική για την επίσκεψή σου μαζί με την Gisela ή την Dominique.
4. Προετοίμασε με πρόβες την επίσκεψή σου, αν είναι δυνατόν μαζί με την Gisela ή την Dominique, ώσπου να αίσθάνεσαι άνετα γι' αυτό
(2 πόντους).
5. Κανόνισε ένα ραντεβού με το πρόσωπο αυτό ή βρες πότε δέχεται επισκέψεις.
6. Κάνε επίσκεψη στο πρόσωπο ( 5 πόντους).
7. Αν το πρόσωπο μας βοηθήσει κατά οποιονδήποτε τρόπο, τότε λαμβάνεις 30 πόντους.
8. Επανάλαβε τα βήματα 1-7 (Hat fur die «Ich bin ein Scientologe». Kreuzzug 1991).
Στο κέντρο του ενδιαφέροντος τίθενται τα μέλη της Κυβερνήσεως και του Κοινοβουλίου. Με αφορμή την "Ακρόαση", (hearing) που οργανώθηκε στη Βόννη τον Οκτώβριο του 1991 από την "Επιτροπή για τη Γυναίκα και τη Νεότητα" της Ομοσπονδιακής Κυβέρνησης, στο "Pilot-Projekt" δίδονται oι οδηγίες:
"1. Λάβε από τη Sabine Titzel το αντίγραφο μιάς "έκκλησης" από την περιοχή σου για την Ακρόαση στη Βόννη και τον αριθμό τηλεφώνου (1 πόντος).
2. Γράψε μία επιστολή στο πρόσωπο αυτό στη Βόννη (διεύθυνση της έκκλησης, διηγήσου τη προσωπική σου ιστορία στη σαηεντόλοτζυ και τα πνευματικά σου οφέλη κ.λ.π.) (1 πόντος).
3. Φρόντισε να εγκριθεί η επιστολή από την Sabine και στείλε την (1 πόντος).
4. Περίμενε δύο ημέρες αφού έστειλες την επιστολή (1 πόντος).
5. Κάνε πρόβες για ένα τηλεφώνημα στη Βόννη (βλ. βήμα 6) με τον PRO του Αμβούργου ή τον PRO Γερμανίας, ώσπου να νοιώθεις άνετα σ' αυτό.
6. Τηλεφώνησε στο Γραφείο του Ομοσπονδιακού βουλευτή της περιφερείας σου και ρώτησε:
(α) αν έφθασε η επιστολή σου,
(β) πότε να είσαι εκεί για την Ακρόαση, γιατί oι εμπειρίες σου είναι βασικές για την Επιτροπή.
(γ) Τη στιγμή που θα λεχθεί πως δεν έχει προγραμματισθεί μια Ακρόαση για μέλη της σαηεντόλοτζυ, θύμωσε: "Τι είδους Ακρόαση είναι αυτή επιτέλους", είσαι πολίτης αυτού του Κράτους και αυτός είναι ο εκπρόσωπός σου κ.τ.λ., κ.τ.λ.
(δ) Αν επιτύχεις ώστε ο συνομιλητής σου να σε καλέσει επίσημα στην Ακρόαση (50 πόντους).
(ε) Παρακίνησε τουλάχιστον 3 άλλους OTs ή Clears της περιοχής σου ή της Γερμανίας να τηλεφωνήσουν στη Βόννη στον ίδιο αριθμό τηλεφώνου όπως εσύ. Πρέπει να ρωτήσουν κατά πόσο πράγματι προγραμματίζεται μία Ακρόαση χωρίς σαηεντολόγους ή εκπροσώπους των. Αν αυτό βεβαιωθεί, τότε να ακολουθηθεί η Διαδικασία γ' (5 πόντους).
(στ) Κατάφερε ώστε oι 3 OTs ή Clears να κερδίσονν αντίστοιχα 3 άλλους OTs ή Clears για το βήμα δ' (5 πόντους)" (Hat fur die "Ich bin ein Scientologe" (Kreuzug 1991).
Το μυστικό αυτό κείμενο δεν χρειάζεται ιδιαίτερο σχολιασμό. Αποδεικνύει τη λεπτομερή και "επιστημονική" μεθόδευση των μυστικών υπηρεσιών της Scientology για τον επηρεασμό πολιτικών προσώπων...
"Αυτό το σύμπαν είναι ένα άγριο σύμπαν, είναι ένα φρικτό και θανατηφόρο σύμπαν.
Μόνον οι ισχυροί θα επιβιώσουν, μόνον οι αδίστακτοι μπορούν να το κατακτήσουν..."
L. Ron Hubbard
Η οργάνωση αυτή ιδρύθηκε από τον Αμερικανό Lafayette Ron Hubbard (1911-1986). Ονομάζεται και "Εκκλησία της Σαηεντόλοτζυ". Στη χώρα μας υπάρχει το "Κέντρο Εφηρμοσμένης Φιλοσοφίας Ελλάδος", (ΚΕΦΕ) το "Φιλοσοφικό Κέντρο Αθηνά" και άλλες οργανώσεις πού συμπλέκονται με την σαηεντόλοτζυ, όπως Narconon, Citizens Commission on Human Rights κ.α.
1. Γενικές Εννοιες
Βασικοί όροι της κίνησης είναι Scientology και Dianetik. Η ίδια ερμηνεύει τους όρους αυτούς: Scientology είναι ο όρος που προσδιορίζει μια "επιστήμη", "φιλοσοφία", "θρησκεία". Είναι κατασκεύασμα του ιδρυτή της κίνησης και προέρχεται από το λατινικό scio, δηλαδή γνωρίζω και το ελληνικό "λόγος". Στο βιβλίο του L.R.Hubbard, "Το εγχειρίδιο για τον επίτιμο κληρικό", αναφέρεται ο όρος Scientology σαν "εφηρμοσμένη θρησκευτική φιλοσοφία ή διδασκαλία για το πνευματικό ον και η προώθηση του πνευματικού όντος στις σχέσεις του με τον εαυτό του, με το σύμπαν και με τα λοιπά όντα" (L.Ron Hubbard, Das Handbuch fϋr den ehrenamtlichen Geistlichen, New Εra Publications, Kopenhagen 1983). Πρόκειται δηλαδή για μια "Θρησκεία" ή "φιλοσοφία" αυτοεξέλιξης του ανθρώπου.
Η κίνηση χρησιμοποιεί και τους όρους Thetan και Clear. Θήταν, από το ελληνικό γράμμα Θήτα, σημαίνει κατά τον Hubbard "την πηγή της ζωής και την ίδια τη ζωή", αλλά και τη "ζώσα μονάδα". Clear είναι "ένας Θήταν που μπορεί να είναι αιτία ενσυνείδητα και κατά βούληση υπεράνω διανοητικής μάζας, ενέργειας, χώρου και χρόνου, όσον αφορά το πρώτο Δυναμικό (επιβίωση του εγώ)" (Λ. Ρόν Χάμπαρτ, Σαηεντολογία- Τα βασικά στοιχεία της σκέψης, αρχική μετάφραση Δ. Ι. Χρόνη, αναθεωρημένη Γ. Σ. Καραμπάγια, 1980 σ. 194). Αυτό σημαίνει πως στόχος της κίνησης είναι η κατασκευή του υπερανθρώπου!
Ο "υπεράνθρωπος" βρίσκεται κατά την Scientology μέσα στον άνθρωπο και μπορεί να "ελευθερωθεί" με την τεχνική της κίνησης, τη λεγόμενη Dianetik. Στο "Εγχειρίδιο για τον επίτιμο κληρικό" αναφέρεται για την Dianetik: "Είναι η τεχνολογία της απελευθέρωσης του πνευματικού όντος", "η διδασκαλία για το πνευματικό ον στις σχέσεις του με το σώμα και η προώθηση του όντος σ' αυτές τις σχέσεις".
Η κίνηση χρησιμοποιεί ατελείωτη σειρά σεμιναρίων, με σκοπό να "απελευθερώσει" τον "υπεράνθρωπο" μέσα στον άνθρωπο και να κάνει ολόκληρο τον κόσμο Clear, εγκαινιάζοντας μια "Νέα Εποχή". Έτσι ο άνθρωπος θα αποκτήσει απεριόριστη δύναμη: "Φαντάσου τον εαυτό σου σαν να μπορείς να έχεις όλη την υφήλιο στην αγκαλιά σου, στην πραγματικότητα την αγκαλιάζεις με θήταν-χέρια" (Source τ.65, σ.9).
Σε κείμενο με τίτλο "Η γέφυρα προς ένα Νέο Κοσμο" ο L. R. Hubbard προτρέπει: "Μάθε τον εαυτό σου, το τι θα κάνεις, πού μπορείς να φθάσεις, ποιές είναι οι ικανότητές σου. Υπάρχει μια μυστικιστική γνώση ότι υφίσταται ένα χάσμα μεταξύ της ύπαρξης αυτού του κόσμου και ενός υψηλότερου πεδίου ύπαρξης. Πολλοί άνθρωποι, προσπαθώντας να περάσονν το χάσμα, έπεσαν στην άβυσσο. Εμείς κτίσαμε τη γέφυρα που ενώνει αυτά τα δύο επίπεδα. Και είναι δύο oι δρόμοι που οδηγούν σ'αυτά στο χάρτη. Στη δεξιά πλευρά υπάρχονν τα βήματα που ονομάζονται καταστάσεις Αλλαγής ή Απελευθέρωσης. Πάνω από αυτή υπάρχει η κατάσταση που ονομάζεται Καθαρή. Μετά την Καθαρή υπάρχει η κατάσταση ΟΤ (Ενεργός Θήταν). Σ' αυτή την κατάσταση ένα άτομο μπορεί να λειτουργεί εντελώς ανεξάρτητα από το σώμα του, είτε έχει σώμα είτε όχι. Ενας ΟΤ είναι τώρα ο Εαυτός του. Δεν είναι εξηρτημένος από το σύμπαν που βρίσκεται γύρω του!" (L. R. Hubbard, 1965 LRH, USA 5858).
2. Η "συνταγή"
Στο περιοδικό Advance (τ. 94, σ. 1) η κίνηση υποστηρίζει πως οι Σαηεντολόγοι σαν ομάδα μπορούν ν' αντιμετωπίσονν την "κατάσταση Γη" και να κατορθώσουν να δημιουργήσουν ένα Καθαρό Πλανήτη και ένα Νέο Πολιτισμό. Πλησίασε και θα δεις, λέγει ο Hubbard. Όταν κάποιος αρχίσει ν' ανέρχεται, δεν επιθυμεί πια να σταματήσει. Η οσμή της ελευθερίας και η απόλυτη αλήθεια είναι πολύ δυνατή. Σήμερα τα έχουμε όλα αυτά με τη Σαηεντόλοτζυ (Advance τ. 94, σ. 3).
Η κίνηση αυτή υποστηρίζει πως βρήκε το μυστικό του ανθρώπου και του σύμπαντος και κηρύττει τη διδαχή της ως θρησκευτική αλήθεια. Αυτό φαίνεται και από το χώρο στον οποίο κινείται. Έτσι σε διαφημιστικό φυλλάδιο με τίτλο The Time Track of Theta αναφέρει:
"Τι συνέβη ; ...Πώς γίναμε άνθρωποι;......Πώς καταλήξαμε στον πλανήτη Γη;" "Βρισκόμαστε σ' αυτή τη γη όχι ως φυλή ανθρώπων που προερχόμαστε από την εξέλιξη, αλλά ως φυλή που πηγαίνει πίσω στα βάθη αυτού του γαλαξία".
Αυτά αποδεικνύουν πως η Scientology εγείρει απόλυτη απαίτηση στην κοινωνία, την οποία θεμελιώνει στη "θρησκευτική αλήθεια". Oι "υπεράνθρωποι" της "νέας φυλής", που κατασκευάζει η Scientology αναμένεται να μεταβάλλουν την τύχη του πλανήτη μας και να εξασφαλίσονν την επιβολή ενός νέου πολιτισμού, που θα λειτουργεί χωρίς κανένα πρόβλημα.
Για την κίνηση, καμμία θρησκεία δεν μπόρεσε να δώσει απάντηση στα ερωτήματα: Ποιός είμαι; Από πού έρχομαι; Τι είναι θάνατος; Υπάρχει μέλλουσα ζωή; "Στη Σαηεντόλοτζυ έχουμε τις απαντήσεις και για πρώτη φορά σε ολους τους αιώνες oι απαντήσεις μας είναι η αλήθεια. Εμείς αποδεικνύουμε ότι ο άνθρωπος είναι αθάνατος, είναι πνεύμα. Μια καινούργια μέρα ξημερώνει για την Ανθρωπότητα, πέρα από τα πιο τρελλά όνειρα. Οι καταπιεστές, oι πολεμοκάπηλοι, oι τύραννοι και η Γκεστάπο τελείωσαν. Το μόνο που μπορούν να κάνουν με ένα ΟΤ (Operating Thetan) είναι να τον κάνονν να γελάσει". "Είναι κανείς πράγματι τυχερός, που ένα τελείως ελεύθερο άτομο είναι ηθικό και καλό πάνω από την αντίληψή τους, γιατί oι δυνάμεις του είναι απεριόριστες. Είναι πολύ αργά για οποιονδήποτε να νομίσει πως μπορεί να σταματήσει τη Σαηεντολογία. Τα άστρα και ο πλανήτης είναι δικά μας, ευχαριστώ το Θεό και τίποτα δεν θάναι πια το ίδιο (The Auditor,τ. 232, σ. 2).
Στην εφημερίδα της κίνησης, Scientoloy Today (2/15.1.1988, σ. 5-7) αναφέρεται πως oι σαηεντολόγοι βρίσκονται στη Γαλλία στην πρωτοπορία του αγώνα για θρησκευτική ελευθερία και για τα ανθρώπινα δικαιώματα σ' όλο τον κόσμο. Όμως αυτό δεν ανταποκρίνεται στην πραγματική εικόνα της κίνησης.
Για ν' αποκτήσει κανείς την πολυπόθητη "απεριόριστη ελευθερία", πρέπει να βαδίσει σε μια "εκκαθαριστική πορεία", όπως είναι ο χαρακτηριστικός τίτλος σεμιναρίου. Σκοπός του σεμιναρίον είναι η εξουδετέρωση της "αντιδραστικής διάνοιας" του ανθρώπου και η τελειωτική νίκη του (The Auditor 246, σ. 7). Κάθε τι που δεν συμφωνεί με την ιδεολογία και τους σκοπούς της κίνησης είναι ασφαλώς αποτέλεσμα της "αντιδραστικής διάνοιας" και πρέπει να καταπολεμηθεί. Ο L. R. Hubbard λέγει πως για να οριοθετήσει το δρόμο, "χρειάσθηκε το ένα τρίτο της ζωής του και είναι ένας δρόμος που οδηγεί έξω από τη μιζέρια, τη δυστυχία και το σκοτάδι. Γι' αυτό, αν δείτε ανθρώπους που προσπαθούν να τραβήξουν άλλους "έξω από την οδό", μην αφήνετε την ομάδα σας κάτω. Με ό,τιδήποτε μέσο κρατήστε τους "στην οδό" και θα ελευθερωθούν αν δεν το κάνετε δεν θα μείνουν" (Teck News 62/Αύγουστος 1989, σ. 1-2).
Για τον "άγιο σκοπό η ομάδα αυτή δεν Θα δίσταζε να χρησιμοποιήσει οποιοδήποτε μέσο. Κατά τον F.W. Haack η κίνηση ενεπλάκη σε παράνομες δραστηριότητες μέσω τών οργανώσεών της και του Staff Member. Ο L. R. Hubbard παραγγέλει: Το να είσαι ικανός να ελέγχεις έναν άνθρωπο, σε κάνει ικανό να ελέγχεις πολλούς, και κανείς δεν θα μπορούσε να είναι ένας επαγγελματίας σαηεντολοyος σε κανένα από τα επίπεδα, εκτός εάν μπορεί να ελέγχει ένα άλλο άτομο (The Auditor, τ. 234, σ. 2).
3. Η πολιτική απαίτηση
Θεωρούμε ότι η οργάνωση αυτή είναι η πλέον επιθετική και η πιο επικίνδυνη. Γι' αυτό θα αναλύσουμε διεξοδικότερα τις πολιτικές της βλέψεις. Κατ' αρχήν πρέπει να αναφερθούμε στην πολιτική συνέπεια της διδαχής του L. R. Hubbard.
Στο "ευαγγέλιο" της κίνησης, "Dianetik - H μοντέρνα επιστήμη της πνευματικής υγείας" (Breieich 1990, σ. 20) αναφέρεται:
"Διάφορες περιοχές της εκπαίδευσης, της κοινωνιολογίας, της πολιτικής, του στρατού και άλλων γνωστικών περιοχών για τους ανθρώπους εμπλουτίζονται με την Dianetik". "Υπάρχει η πολιτική διανοητική, που περιλαμβάνει την ομαδική δραστηριότητα και την οργάνωση, με σκοπό να διαπιστώσει τις αισιόδοξες προϋποθέσεις και διαδικασίες για την διοίκηση ομάδων και για την μεταξύ τους σχέση" (σ. 195).
Η οργάνωση θεωρεί ιδιαίτερο μέλημά της την παροχή οδηγιών για απόκτηση πολιτικής δύναμης: Στο HCO - Bulletin της 10.6.1966, σ. 2 (επανεκδόθηκε στις 12.4.1983) υπογραμμίζεται:
"Ο διευθυντής μιας εταιρείας που δεν κατέχει κανένα πιστοποιητικό σαηεντολογίας, μια μέρα θα αποτύχει. Και ο αρχηγός της Κυβέρνησης μιας χώρας θα καταστραφεί αν δεν είναι οικείος με την σαηεντόλοτζυ από εχαγγελματική σκοπιά. Η οργάνωση εργάζεται για τη διάβρωση των ποικίλων φορέων της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής ζωής: "Κυρίεψε, άσχετα με ποιόν τρόπο, τις θέσεις-κλειδιά, τη θέση της προέδρου της γυναικείας οργάνωσης, του προσωπάρχη μιας επιχείρησης, του διευθυντού μιας καλής ορχήστρας, της γραμματέως του διευθυντού ενός σννδικάτου-οποιαδήποτε θέση κλειδί........
Μερικοί από εμάς θα διατηρήσουν κέντρα για να σας προμηθεύσουν με τις ανάλογες υπηρεσίες και θα σας προμηθεύσουν με βιβλία και εφόδια. Και όλοι oι άλλοι από μας θα έπρεπε καλύτερα να αναλάβουν μια εισβολή σε κάθε περιοχή δράσεως που υπάρχει και μάλιστα σε ένα υψηλό επίπεδο και να κάνουν αισθητή την επιρροή μας στις γραμμές επικοινωνίας του κόσμου" (σ. 3 εξ.).
Κατά το HCO-Bulletin (της 23.6.1960) "μία ομάδα πληθυσμού κλονίζεται και δημιουργεί η ίδια με τον εαυτόν της δυσκολίες. Ανακαλύψτε τις ηγετικές της προσωπικότητες, αποκτήστε ένα πληρωμένο πόστο ως γραμματέας ή Διευθυντής επιτελείου κοντά στον αρχηγό αυτής της ομάδας του πληθυσμού και κάντε τους Auditing κατά ένα οποιοδήποτε τρόπο....
Ακόμη ένα άλλο παράδειγμα: Ενα έθνος ή ένα κράτος δεν λειτουργεί με βάση τις ικανότητες των υπουργών του, των κυβερνητών ή κάποιου άλλου ηγετικού προσωπικού. Είναι εύκολο σε μια τέτοια περιοχή να καταλάβει κανείς πόστα. Μην κουράζεστε να εκλεγείτε (με εκλογές). Αποκτείστε ένα πόστο ως συνεργάτης του Γραφείου ή ως φρουρός. Χρησιμοποιείστε κάθε ταλέντο που διαΘέτετε για να αποκτήσετε μια θέση πλησίον τέτοιων προσώπων, ετοιμαστείτε να εργασθείτε στην εν λόγω περιοχή, για να την κάνετε να λειτουργήσει καλλίτερα" (βλ. και: CDU-Bundesgeschaftsstelle, Scientology-Fakten und Argumente, 1992-CDU-Β). Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η καλλίτερη λειτουργία νοείται εδώ με βάση τις αρχές της σαηεντόλοτζυ. Το Guardian Office της "Εκκλησίας της Σαηεντόλοτζυ της Γερμανίας" απέστειλε ερωτηματολόγιο στους σαηεντολόγους, στο οποίο περιλαμβάνονταν μεταξύ άλλων:
"Πολιτικές διασυνδέσεις (αναφέρατε κατά πόσον είναι ενεργητικές / παθητικές και προσθέσατε λεπτομέρειες) : .......
Οικογενειακές και άλλες διασυνδέσεις με:........
ΜΜΕ (τύπος, τηλεόραση, ραδιοφωνο, συγγραφείς):.......
Κυβέρνηση/Πολιτική :......"
(Το ερωτηματολόγιο αυτό περιλαμβάνεται μεταξύ άλλων και στο σεμινάριο Mini-Kurs fur Pressekontakte= Μίνι- σεμινάριο για επαφές με τον τύπο, από 18.4.1980, βλ. και CDU-Β, σ. 68).
Συμμορίες
Το 1976, μέσω ενός άρθρου εφημερίδος, γνωστοποιήθηκε μια στρατηγική της Scientology για την διάβρωση "όλων των σχετικών με την πολιτική ομάδων", oι οποίες ήσαν σ' αυτή προσιτές. Η εφημερίδα Clearwater Sun, που εκδίδεται στον τόπο του Διεθνούς Εκπαιδευτικού Κέντρου της Σαηεντόλοτζυ αναφέρει σε άρθρο της 23.3.1976 για τις ονομαζόμενες "Gung- Ηο-Ομάδες" (συμμορίες):
"Η αναφορά σε πολιτική επιρροή και έλεγχο μέσω Gung-Ηο-Ομάδων, αποδεικνύεται από ντοκουμέντα που βρίσκονται στην κατοχή της
Clearwater Sun. Ένα ντοκουμέντο που χαρακτηρίζεται ως εμπιστευτικό, περιέχει κείμενο μιας προσφώνησης του Roy McCann από 23 Αυγούστου 1969, διευθυντή της πρώτης συμμορίας (Gung-Ηο-Ομάδα). Περιγράφει την ομάδα ως σπουδαίο, αλλά καλυμμένο πολιτικό βραχίονα της σαηεντόλοτζυ.......
Ο λόγος του McCann σε υποψήφιους σαηεντολόγους ομολογεί την πολιτική φύση και τους πολιτικούς σκοπούς των "Gung-Ηο-Ομάδων".
"Gung-Ηο-Ομάδες είναι η πρώτη προσπάθεια της σαηεντόλοτζυ να εγκαταστήσει μια παγκόσμια Κυβέρνηση", αναφέρει. Αποτελούν ένα στήριγμα για την κοινοτητα, που τελικά θα αναλάβουμε να τη διοικήσουμε. Αυτό που γίνεται στις Gung-Ηο-Ομάδες θα επηρεάσει την άποψη της κοινότητας (Community) για τη σαηεντόλοτζυ" (βλ. και CDU-Β., σ. 69). "Η ομάδα Gung-Ηο οφείλει να λειτουργήσει ως συντονιστική ομάδα για προγράμματα τοπικών εντευκτηρίων (Klubs), πρόσθεσε ο διευθυντής της "πρώτης συμμορίας". Θα έπρεπε να αρχίσει "χαριτωμένα πράγματα" ως προγράμματα και "να τα διατυπώσει σε μία καλοστρωμένη γλώσσα, ώστε να ηχεί όπως μία καθαρή μορφή σπουδής".
Το κύριο πράγμα για την ομάδα, είπε ο McCann, είναι να δημιουργούμε εντύπωση ότι είναι πολύ μεγάλη και πολύ σπουδαία" (F. W. Haack, Scientology-Magie des 20 jahτhuderts, Muchen 1982, σ. 216-217. CDU- Β., σ. 70). Oι Gung-Ηο-Ομάδες αναφέρονται και στο Glossar που εκδόθηκε το 1980 στα Γερμανικά από το ASHO DK Publications Department (Δημοσιεύτηκε στο Handbuch fur den ehrenamtlichen Geistlichen. CDU-Β., σ. 70).
Κατευθυνόμενη πολιτική καμπάνια
Όταν η Σαηεντόλοτζυ αναφέρεται σε πολιτικές δραστηριότητες, τις οποίες προβάλλουν oι επικριτές της, ισχυρίζεται πως πρόκειται για ιδιωτικές δραστηριότητες. Όμως αυτό προβάλλεται προφανώς για να μη της ζητηθούν ευθύνες σε περίπτωση αξιοποίνων πράξεων (F. W. Haack, Scientology - Magie, σ. 245 εξ.).
Στο κείμενο της οργάνωσης με τίτλο "ΟΤ-Action-Committee, Hat για τους "Είμαι ένας σαηεντολόγος"-Σταυροφορία 1991" αποκαλύπτεται ότι στη δήθεν ατομική πολιτική επιρροή επί μέρους σαηεντολόγων, πρόκειται για κατευθυνόμενη καμπάνια της οργάνωσης.
Επί μέρους προγράμματα ρυθμίζουν την σύνταξη επιστολών αναγνωστών, τις σκόπιμες επισκέψεις σε φορείς αποφάσεων και τη διεξαγωγή μιας μεγάλης δραστηριότητας με τον τίτλο "Πρόγραμμα Βόννης" (Βοnn Projekt) και με την προσθήκη "Confidential".
Σε κάθε περίπτωση προβλέπεται προέλεγχος από αξιωματούχους της οργάνωσης. Για την τήρηση κάθε βήματος της διαδικασίας προβλέπονται πόντοι για την προσωπική στατιστική επιτυχίας του συμμετέχοντος (CDU-Β., σ. 69).
Ιδιαίτερη σημασία δίδεται στον συστηματικό επηρεασμό υπευθύνων προσώπων. Στο κείμενο "Pilot Projekt" αναφέρεται ότι oι σαηεντολόγοι είναι για τη δημοσιότητα ένα μεταβαλλόμενο - Demo Kit και περισσότερες από 50% όλων τών προκαταλήψεων εμφανίζονται τη στιγμή που ένας σαηεντολόγος βρίσκεται μπροστά τους και μιλάει με τους ανθρώπους. Ιδού ποιά βήματα εντέλλεται στη προκειμένη περίπτωση να κάνει ο σαηεντολόγος για τον επηρεασμό υψηλών προσώπων:
" 1. Πληροφορήσου από την Gisela Hockenjos ή από την Dominique Weyl (Div. 6) σε ποιό πρόσωπο πρέπει να γίνει επίσκεψη (1 πόντος).
2. Βρες τόσες πληροφορίες όσες είναι δυνατόν γι' αυτό το πρόσωπο, ώστε να έχεις περισσότερο σαφή εικόνα γι' αυτό.
3. Ανάπτυξε μια στρατηγική για την επίσκεψή σου μαζί με την Gisela ή την Dominique.
4. Προετοίμασε με πρόβες την επίσκεψή σου, αν είναι δυνατόν μαζί με την Gisela ή την Dominique, ώσπου να αίσθάνεσαι άνετα γι' αυτό
(2 πόντους).
5. Κανόνισε ένα ραντεβού με το πρόσωπο αυτό ή βρες πότε δέχεται επισκέψεις.
6. Κάνε επίσκεψη στο πρόσωπο ( 5 πόντους).
7. Αν το πρόσωπο μας βοηθήσει κατά οποιονδήποτε τρόπο, τότε λαμβάνεις 30 πόντους.
8. Επανάλαβε τα βήματα 1-7 (Hat fur die «Ich bin ein Scientologe». Kreuzzug 1991).
Στο κέντρο του ενδιαφέροντος τίθενται τα μέλη της Κυβερνήσεως και του Κοινοβουλίου. Με αφορμή την "Ακρόαση", (hearing) που οργανώθηκε στη Βόννη τον Οκτώβριο του 1991 από την "Επιτροπή για τη Γυναίκα και τη Νεότητα" της Ομοσπονδιακής Κυβέρνησης, στο "Pilot-Projekt" δίδονται oι οδηγίες:
"1. Λάβε από τη Sabine Titzel το αντίγραφο μιάς "έκκλησης" από την περιοχή σου για την Ακρόαση στη Βόννη και τον αριθμό τηλεφώνου (1 πόντος).
2. Γράψε μία επιστολή στο πρόσωπο αυτό στη Βόννη (διεύθυνση της έκκλησης, διηγήσου τη προσωπική σου ιστορία στη σαηεντόλοτζυ και τα πνευματικά σου οφέλη κ.λ.π.) (1 πόντος).
3. Φρόντισε να εγκριθεί η επιστολή από την Sabine και στείλε την (1 πόντος).
4. Περίμενε δύο ημέρες αφού έστειλες την επιστολή (1 πόντος).
5. Κάνε πρόβες για ένα τηλεφώνημα στη Βόννη (βλ. βήμα 6) με τον PRO του Αμβούργου ή τον PRO Γερμανίας, ώσπου να νοιώθεις άνετα σ' αυτό.
6. Τηλεφώνησε στο Γραφείο του Ομοσπονδιακού βουλευτή της περιφερείας σου και ρώτησε:
(α) αν έφθασε η επιστολή σου,
(β) πότε να είσαι εκεί για την Ακρόαση, γιατί oι εμπειρίες σου είναι βασικές για την Επιτροπή.
(γ) Τη στιγμή που θα λεχθεί πως δεν έχει προγραμματισθεί μια Ακρόαση για μέλη της σαηεντόλοτζυ, θύμωσε: "Τι είδους Ακρόαση είναι αυτή επιτέλους", είσαι πολίτης αυτού του Κράτους και αυτός είναι ο εκπρόσωπός σου κ.τ.λ., κ.τ.λ.
(δ) Αν επιτύχεις ώστε ο συνομιλητής σου να σε καλέσει επίσημα στην Ακρόαση (50 πόντους).
(ε) Παρακίνησε τουλάχιστον 3 άλλους OTs ή Clears της περιοχής σου ή της Γερμανίας να τηλεφωνήσουν στη Βόννη στον ίδιο αριθμό τηλεφώνου όπως εσύ. Πρέπει να ρωτήσουν κατά πόσο πράγματι προγραμματίζεται μία Ακρόαση χωρίς σαηεντολόγους ή εκπροσώπους των. Αν αυτό βεβαιωθεί, τότε να ακολουθηθεί η Διαδικασία γ' (5 πόντους).
(στ) Κατάφερε ώστε oι 3 OTs ή Clears να κερδίσονν αντίστοιχα 3 άλλους OTs ή Clears για το βήμα δ' (5 πόντους)" (Hat fur die "Ich bin ein Scientologe" (Kreuzug 1991).
Το μυστικό αυτό κείμενο δεν χρειάζεται ιδιαίτερο σχολιασμό. Αποδεικνύει τη λεπτομερή και "επιστημονική" μεθόδευση των μυστικών υπηρεσιών της Scientology για τον επηρεασμό πολιτικών προσώπων...
Πίστη και Γνώση
του Μάριου Μπέγζου
Η νεωτερικότητα εγκαινιάζεται στο 15ο αιώνα με την Αναγέννηση και τον ανθρωπισμό στη Δυτική Ευρώπη για να αποκορυφωθεί στο 17ο αιώνα με το διαφωτισμό και την έλευση των διδύμων μεγάλων δυνάμεων του μοντέρνου κόσμου που είναι η τεχνολογία και η ιδεολογία. Έκδηλα διακριτικά γνωρίσματα της νεωτερικότητας γίνονται η εξατομίκευση και η εκκοσμίκευση. Το ελκυστικό διώνυμο ίνδαλμα του μοντέρνου τρόπου ζωής είναι η βιοτική ευημερία και η ατομική ελευθερία, που κατοχυρώνονται από την τεχνική πρόοδο και την πολιτική χειραφέτηση. Κεντρική ιδέα της νεωτερικότητας αποβαίνει η κτητικότητα.
<<Γνωρίζω σημαίνω κατέχω>>: αυτό είναι το <<πιστεύω>> του συγχρόνου ανεπτυγμένου, πολιτισμένου, εξευρωπαϊσμένου και βιομηχανικού ανθρώπου της αστικής κοινωνίας με την οικονομία της ελεύθερης αγοράς. Γνωρίζει μόνο όποιος κατέχει το αντικείμενό του. Ο άνθρωπος είναι κύριος, κάτοχος, κτήτορας της φύσης, κυρίαρχος και κατακτητής του κόσμου. Έτσι καθιερώνεται μια κτητική και κατακτητική διαδικασία σχέσεων του εμψύχου προς τον άψυχο πόλο του σύμπαντος, δηλαδή ανάμεσα στον άνθρωπο και στον κόσμο. Η φύση θεωρείται πια ότι είναι μια άψυχη μηχανή, ένα αντι-κείμενο-πράγμα ή για χρήση και κατάχρηση, δηλαδή μια κτήση του ατόμου προς κτήση και κατάκτηση.
Ο δικαίως επονομαζόμενος <<πατέρας της νεώτερης ευρωπαϊκής φιλοσοφίας>>, ο Ρενέ Ντεκάρτ αποκαλεί τον άνθρωπο <<μηχάνημα>> και <<μηχανή μελών>>. Ο ιδρυτής της χημείας Ρόμπερτ Μπόυλ επιβεβαιώνει αυτήν τη μηχανιστική ανθρωπολογία με τον ισχυρισμό ότι <<οι άνθρωποι είναι μηχανές προικισμένες με βούληση>>. Η ίδια η φύση θεωρήθηκε μηχανή και ο Θεός πιστεύθηκε ως ο τέλειος μηχανικός, ύπατος αρχιτέκτονας του σύμπαντος, κάτι σαν τον ωρολογοποιό που κατασκευάζει το ρολόι χωρίς ποτέ πια να παρεμβαίνει στη λειτουργία του (δεισμός).
Η φύση έπαψε πια να΄ναι αυτό πιστευόταν επί χιλιάδες χρόνου στα τεσσεράμισι πέμπτα της πολιτισμένης υφηλίου, δηλαδή ότι ήταν η μάνα-μήτρα που γεννούσε και έτρεφε τα παιδιά της, ζωής, φυτά όπως προσεπιμαρτυρείται τουλάχιστον από την ετυμολογία των όρων: materia-matrix-mater (ύλη-μήτρα-μητέρα), φύσις (φύεσθαι), natura (nascio). Στο 17ο αιώνα η φύση θεωρείται μηχανή από τον Κέπλερ. Σύμφωνα με τον θεωρητικό θεμελιωτή της βρετανικής εμπειρικής φιλοσοφίας τον Φράνσις Μπαίηκον, η φύση είναι μια <<σκλάβα>>, την οποία ο άνθρωπος πρέπει να εκμεταλλευθεί ανάλογα και σκοπός της φυσικής επιστήμης είναι να αιχμαλωτίσει τη σκλάβα - γη μαζί με τα παιδιά της.
Σε αγαστή αρμονία με τον σύγχρονο Βρετανό φιλόσοφο, ο Γάλλος Ντεκάρτ θα θέσει ως σκοπό της θετικής επιστήμης την κατακυρίευση της φύσης για να γίνουν οι άνθρωποι <<κύριοι και κτήτορες της φύσης>>. Τέλος, στον επόμενο αιώνα, μέσα στο απόγειο του διαφωτισμού, θα διακηρυχθεί από τον ηγήτορα της γερμανικής ιδεαλιστικής φιλοσοφίας, τον Κάντ στον περίφημο πρόλογο της δεύτερης έκδοσης του μνημειώδους έργου του <<Κριτική του Καθαρού Λόγου>>, ότι η φύση μοιάζει με έναν ανακρινόμενο, η πειραματική διαδικασία της φυσικής επιστήμης είναι σαν τα βασανιστήρια και ο φυσιογνώστης παρομοιάζεται με τον ανακριτή που χρησιμοποιεί βασανιστήρια για να εκμαιεύει μυστικά από τον ανακρινόμενο.
Πολύ ενωρίς αντέδρασε στο μηχανικισμό μια ικανή μερίδα του νεώτερου δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού, όπως ο ρομαντισμός στην αισθητική, ο βιταλισμός στην επιστήμη, ο υπαρξισμός στη φιλοσοφία. Επίσης η θρησκευτική αυτοσυνειδησία του δυτικοευρωπαίου ανθρώπου αντιτάχθηκε στην κτητικότητα με πολυποίκιλους τρόπους, από τον ευσεβισμό (ρωμαιοκαθολικός γιανσενισμός, προτεσταντικός πιετισμός, εβραϊκός χασιδισμός) μεταξύ 17ου και 18ου αι. μέχρι τον θεολογικό νεουπαρξισμό του αιώνα μας, αξιοποιώντας άλλοτε τη φυσιολατρική κληρονομιά του χριστιανισμού (περίπτωση Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης) και άλλοτε πάλι καταφεύγοντας σε υπόγεια, λανθάνοντα, <<αιρετικά>> και απόκρυφα ρεύματα θρησκευτικής χρειάς (μυστικισμός, αποκρυφισμός, θεοσοφία, εσωτερισμός κ.λ.π.). Θα ήταν λάθος και αδικία αν θεωρούσαμε σύνολη τη δυτικοευρωπαϊκή νεωτερικότητα ως ομογενοποιημένη στον μηχανικισμό με την κτητικότητα. Νησίδες αντίστασης και θύλακες αντίρρησης δεν έλειψαν, αλλά εκείνο που υπερίσχυσε ως ρεύμα και επικράτησε ως τάση στον νεώτερο δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό ήταν η εκκοσμίκευμένη και εξατομικευμένη φιλοσοφία της ζωής που τιτλοφορήθηκε νεωτερικότητα και διακρίθηκε για την κτητικότητά της.
Η ίδια η σύγχρονη φυσική του 20ου αιώνα αναθεώρησε ριζικά και επιστημονικά τις βασικότερες κοσμοθεωρητικές πεποιθήσεις του μηχανικισμού της κλασσικής νευτώνειας φυσικής του 17ου αι. Ιδίως μάλιστα η κτητικότητα καταγγέλθηκε ρητά από τους σύγχρονους θετικούς επιστήμονες στα φιλοσοφικά τους δοκίμια. Δεν είναι άλλωστε άμοιρο σημασίας ότι όλοι σχεδόν οι κορυφαίοι φυσικοί του αιώνα μας φιλοσοφούν και θεολογούν, όχι βέβαια χριστιανικά ή θειστικά απαραιτήτως, αλλά μάλλον δειστικά ή αγνωστικιστικά, εγκαταλείποντας τον εριστικό αθεισμό προγενεστέρων γενεών θετικών επιστημόνων.
Η κρίση της νεωτερικότητας ως αδιέξοδο της κτητικότητας ώθησε τους σύγχρονους πρωτοπόρους της φυσικής να στραφούν στην παραδοσιακότητα με την αξονική αξία της μετοχικότητας, την οποία αναζήτησαν σε ποικίλες θρησκευτικές κληρονομιές, καθένας ανάλογα με το βαθμό οικειότητας που έτυχε να έχει με μια κάποια από αυτές τις προμοντέρνες μορφές σοφίας. Ο Νίλς Μπόρ, που θεωρείται δικαίως ότι είναι ο δεύτερος μετά τον Αϊνστάιν θεμελιωτής της σύγχρονης φυσικής, περιγράφει την κατάσταση με τον ακόλουθο διαφωτιστικό τρόπο: <<Συνέπεια της εξέλιξης της ατομικής φυσικής και με αφορμή το ερμηνευτικό πρόβλημα της μικροφυσικής ήταν η παρώθησή μας να λάβουμε μια θέση ανάλογη με εκείνη της αρχαίας σοφίας που ισχυριζόταν ότι ποτέ δεν πρέπει να λησμονούμε πως στην αναζήτηση της αρμονίας μέσα στη ζωή, στο δράμα της ύπαρξής μας, είμαστε ταυτοχρόνως θεατές και δράστες>>.
Κι αυτό γραφόταν στον 20οαι, σε συνειδητή αντίρρηση προς τον ισχυρισμό του Ντεκάρτ στον 17ο αι., κατά τον οποίο <<είμαστε θεατές (spectateurs) αι όχι δράστες (acteurs) μέσα στον κόσμο>>. Θα πρέπει, τέλος, να σημειωθεί και να υπογραμμισθεί μάλιστα, ότι η στροφή από την κτητικότητα της νεωτερικότητας στη μετοχικότητα της παραδοσιακότητας εγκαινιάζεται με θαρραλέο και δραστικό τρόπο στα θεωρητικά θεμέλια της σύγχρονης πρωτοποριακής φυσικής, η οποία γίνεται ο σκαπανέας της μετανεωτερικότητας στο τελευταίο μισό του αιώνα μας.
Η παραδοσιακότητα εκφράζεται με το κλασσικό δίδυμο, δηλαδή την κοινωνικότητα και τη θρησκευτικότητα, και έχει ως σπονδυλική στήλη τη μετοχικότητα αντί της κτητικότητας. <<Γνωρίζω σημαίνει μετέχω>> είναι το θεμελιακό αξίωμα των παραδοσιακών πολιτισμών στους οποίους ανήκει η Ορθοδοξία με τις ιδιάζουσες αποχρώσεις της έναντι άλλων προμοντέρνων μορφών ζωής. Η πίστη σημαίνει την εμπιστοσύνη του ανθρώπου στον Θεό, την εναπόθεση των ελπίδων του σε Αυτόν, η αγκυροβόληση της ζωής του στον Θεάνθρωπο: <<γνώσεσθε την αλήθειαν και η αλήθεια ελευθερώσει υμάς>>.
Γνώση είναι η μετοχή του υποκειμένου στο αντικείμενο, η ένωση, η σχέση, η αγάπη, η κοινωνία και η επι-κοινωνία, η μετοχή και η συμ-μετοχή. Δεν πρόκειται για την κατοχή του αντικειμένου από το κυρίαρχο υποκείμενο, αλλά για τη μετοχή του ενός στο άλλο, τη μετουσία, τη μέθεξη, όταν το Εγώ του ατόμου μετέχει στην ουσία (μετουσία) του Άλλου (ανθρώπινου, κοινωνκού, φυσικού, κοσμικού, συμπαντικού). Ο άνθρωπος είναι μέρος και μέλος της φύσης. Ο κόσμος είναι ο οίκος του ανθρώπου, η κατοικία του, το ανόργανο <<σπίτι>> του οργανικού μας σώματος, το φυσικό ενδιαίτημα, η ύλη θεωρείται μήτρα ζωής (<>: <>) και ανα-φύει (<<φύσις>>: <<φύεσθαι>>) όλα τα όντα, έμψυχα και άψυχα, ενόργανα και ανόργανα, έλλογα και άλογα, ανθρώπινα και κοσμικά.
Τεκμήρια δεν λείπουν για τη θεμελίωση αυτής της άποψης, μόνο που ο περιορισμένος χώρος αυτού του κειμένου μας αποτρέπει από κάθε εξαντλητική αναφορά.
Η νεωτερικότητα εγκαινιάζεται στο 15ο αιώνα με την Αναγέννηση και τον ανθρωπισμό στη Δυτική Ευρώπη για να αποκορυφωθεί στο 17ο αιώνα με το διαφωτισμό και την έλευση των διδύμων μεγάλων δυνάμεων του μοντέρνου κόσμου που είναι η τεχνολογία και η ιδεολογία. Έκδηλα διακριτικά γνωρίσματα της νεωτερικότητας γίνονται η εξατομίκευση και η εκκοσμίκευση. Το ελκυστικό διώνυμο ίνδαλμα του μοντέρνου τρόπου ζωής είναι η βιοτική ευημερία και η ατομική ελευθερία, που κατοχυρώνονται από την τεχνική πρόοδο και την πολιτική χειραφέτηση. Κεντρική ιδέα της νεωτερικότητας αποβαίνει η κτητικότητα.
<<Γνωρίζω σημαίνω κατέχω>>: αυτό είναι το <<πιστεύω>> του συγχρόνου ανεπτυγμένου, πολιτισμένου, εξευρωπαϊσμένου και βιομηχανικού ανθρώπου της αστικής κοινωνίας με την οικονομία της ελεύθερης αγοράς. Γνωρίζει μόνο όποιος κατέχει το αντικείμενό του. Ο άνθρωπος είναι κύριος, κάτοχος, κτήτορας της φύσης, κυρίαρχος και κατακτητής του κόσμου. Έτσι καθιερώνεται μια κτητική και κατακτητική διαδικασία σχέσεων του εμψύχου προς τον άψυχο πόλο του σύμπαντος, δηλαδή ανάμεσα στον άνθρωπο και στον κόσμο. Η φύση θεωρείται πια ότι είναι μια άψυχη μηχανή, ένα αντι-κείμενο-πράγμα ή για χρήση και κατάχρηση, δηλαδή μια κτήση του ατόμου προς κτήση και κατάκτηση.
Ο δικαίως επονομαζόμενος <<πατέρας της νεώτερης ευρωπαϊκής φιλοσοφίας>>, ο Ρενέ Ντεκάρτ αποκαλεί τον άνθρωπο <<μηχάνημα>> και <<μηχανή μελών>>. Ο ιδρυτής της χημείας Ρόμπερτ Μπόυλ επιβεβαιώνει αυτήν τη μηχανιστική ανθρωπολογία με τον ισχυρισμό ότι <<οι άνθρωποι είναι μηχανές προικισμένες με βούληση>>. Η ίδια η φύση θεωρήθηκε μηχανή και ο Θεός πιστεύθηκε ως ο τέλειος μηχανικός, ύπατος αρχιτέκτονας του σύμπαντος, κάτι σαν τον ωρολογοποιό που κατασκευάζει το ρολόι χωρίς ποτέ πια να παρεμβαίνει στη λειτουργία του (δεισμός).
Η φύση έπαψε πια να΄ναι αυτό πιστευόταν επί χιλιάδες χρόνου στα τεσσεράμισι πέμπτα της πολιτισμένης υφηλίου, δηλαδή ότι ήταν η μάνα-μήτρα που γεννούσε και έτρεφε τα παιδιά της, ζωής, φυτά όπως προσεπιμαρτυρείται τουλάχιστον από την ετυμολογία των όρων: materia-matrix-mater (ύλη-μήτρα-μητέρα), φύσις (φύεσθαι), natura (nascio). Στο 17ο αιώνα η φύση θεωρείται μηχανή από τον Κέπλερ. Σύμφωνα με τον θεωρητικό θεμελιωτή της βρετανικής εμπειρικής φιλοσοφίας τον Φράνσις Μπαίηκον, η φύση είναι μια <<σκλάβα>>, την οποία ο άνθρωπος πρέπει να εκμεταλλευθεί ανάλογα και σκοπός της φυσικής επιστήμης είναι να αιχμαλωτίσει τη σκλάβα - γη μαζί με τα παιδιά της.
Σε αγαστή αρμονία με τον σύγχρονο Βρετανό φιλόσοφο, ο Γάλλος Ντεκάρτ θα θέσει ως σκοπό της θετικής επιστήμης την κατακυρίευση της φύσης για να γίνουν οι άνθρωποι <<κύριοι και κτήτορες της φύσης>>. Τέλος, στον επόμενο αιώνα, μέσα στο απόγειο του διαφωτισμού, θα διακηρυχθεί από τον ηγήτορα της γερμανικής ιδεαλιστικής φιλοσοφίας, τον Κάντ στον περίφημο πρόλογο της δεύτερης έκδοσης του μνημειώδους έργου του <<Κριτική του Καθαρού Λόγου>>, ότι η φύση μοιάζει με έναν ανακρινόμενο, η πειραματική διαδικασία της φυσικής επιστήμης είναι σαν τα βασανιστήρια και ο φυσιογνώστης παρομοιάζεται με τον ανακριτή που χρησιμοποιεί βασανιστήρια για να εκμαιεύει μυστικά από τον ανακρινόμενο.
Πολύ ενωρίς αντέδρασε στο μηχανικισμό μια ικανή μερίδα του νεώτερου δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού, όπως ο ρομαντισμός στην αισθητική, ο βιταλισμός στην επιστήμη, ο υπαρξισμός στη φιλοσοφία. Επίσης η θρησκευτική αυτοσυνειδησία του δυτικοευρωπαίου ανθρώπου αντιτάχθηκε στην κτητικότητα με πολυποίκιλους τρόπους, από τον ευσεβισμό (ρωμαιοκαθολικός γιανσενισμός, προτεσταντικός πιετισμός, εβραϊκός χασιδισμός) μεταξύ 17ου και 18ου αι. μέχρι τον θεολογικό νεουπαρξισμό του αιώνα μας, αξιοποιώντας άλλοτε τη φυσιολατρική κληρονομιά του χριστιανισμού (περίπτωση Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης) και άλλοτε πάλι καταφεύγοντας σε υπόγεια, λανθάνοντα, <<αιρετικά>> και απόκρυφα ρεύματα θρησκευτικής χρειάς (μυστικισμός, αποκρυφισμός, θεοσοφία, εσωτερισμός κ.λ.π.). Θα ήταν λάθος και αδικία αν θεωρούσαμε σύνολη τη δυτικοευρωπαϊκή νεωτερικότητα ως ομογενοποιημένη στον μηχανικισμό με την κτητικότητα. Νησίδες αντίστασης και θύλακες αντίρρησης δεν έλειψαν, αλλά εκείνο που υπερίσχυσε ως ρεύμα και επικράτησε ως τάση στον νεώτερο δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό ήταν η εκκοσμίκευμένη και εξατομικευμένη φιλοσοφία της ζωής που τιτλοφορήθηκε νεωτερικότητα και διακρίθηκε για την κτητικότητά της.
Η ίδια η σύγχρονη φυσική του 20ου αιώνα αναθεώρησε ριζικά και επιστημονικά τις βασικότερες κοσμοθεωρητικές πεποιθήσεις του μηχανικισμού της κλασσικής νευτώνειας φυσικής του 17ου αι. Ιδίως μάλιστα η κτητικότητα καταγγέλθηκε ρητά από τους σύγχρονους θετικούς επιστήμονες στα φιλοσοφικά τους δοκίμια. Δεν είναι άλλωστε άμοιρο σημασίας ότι όλοι σχεδόν οι κορυφαίοι φυσικοί του αιώνα μας φιλοσοφούν και θεολογούν, όχι βέβαια χριστιανικά ή θειστικά απαραιτήτως, αλλά μάλλον δειστικά ή αγνωστικιστικά, εγκαταλείποντας τον εριστικό αθεισμό προγενεστέρων γενεών θετικών επιστημόνων.
Η κρίση της νεωτερικότητας ως αδιέξοδο της κτητικότητας ώθησε τους σύγχρονους πρωτοπόρους της φυσικής να στραφούν στην παραδοσιακότητα με την αξονική αξία της μετοχικότητας, την οποία αναζήτησαν σε ποικίλες θρησκευτικές κληρονομιές, καθένας ανάλογα με το βαθμό οικειότητας που έτυχε να έχει με μια κάποια από αυτές τις προμοντέρνες μορφές σοφίας. Ο Νίλς Μπόρ, που θεωρείται δικαίως ότι είναι ο δεύτερος μετά τον Αϊνστάιν θεμελιωτής της σύγχρονης φυσικής, περιγράφει την κατάσταση με τον ακόλουθο διαφωτιστικό τρόπο: <<Συνέπεια της εξέλιξης της ατομικής φυσικής και με αφορμή το ερμηνευτικό πρόβλημα της μικροφυσικής ήταν η παρώθησή μας να λάβουμε μια θέση ανάλογη με εκείνη της αρχαίας σοφίας που ισχυριζόταν ότι ποτέ δεν πρέπει να λησμονούμε πως στην αναζήτηση της αρμονίας μέσα στη ζωή, στο δράμα της ύπαρξής μας, είμαστε ταυτοχρόνως θεατές και δράστες>>.
Κι αυτό γραφόταν στον 20οαι, σε συνειδητή αντίρρηση προς τον ισχυρισμό του Ντεκάρτ στον 17ο αι., κατά τον οποίο <<είμαστε θεατές (spectateurs) αι όχι δράστες (acteurs) μέσα στον κόσμο>>. Θα πρέπει, τέλος, να σημειωθεί και να υπογραμμισθεί μάλιστα, ότι η στροφή από την κτητικότητα της νεωτερικότητας στη μετοχικότητα της παραδοσιακότητας εγκαινιάζεται με θαρραλέο και δραστικό τρόπο στα θεωρητικά θεμέλια της σύγχρονης πρωτοποριακής φυσικής, η οποία γίνεται ο σκαπανέας της μετανεωτερικότητας στο τελευταίο μισό του αιώνα μας.
Η παραδοσιακότητα εκφράζεται με το κλασσικό δίδυμο, δηλαδή την κοινωνικότητα και τη θρησκευτικότητα, και έχει ως σπονδυλική στήλη τη μετοχικότητα αντί της κτητικότητας. <<Γνωρίζω σημαίνει μετέχω>> είναι το θεμελιακό αξίωμα των παραδοσιακών πολιτισμών στους οποίους ανήκει η Ορθοδοξία με τις ιδιάζουσες αποχρώσεις της έναντι άλλων προμοντέρνων μορφών ζωής. Η πίστη σημαίνει την εμπιστοσύνη του ανθρώπου στον Θεό, την εναπόθεση των ελπίδων του σε Αυτόν, η αγκυροβόληση της ζωής του στον Θεάνθρωπο: <<γνώσεσθε την αλήθειαν και η αλήθεια ελευθερώσει υμάς>>.
Γνώση είναι η μετοχή του υποκειμένου στο αντικείμενο, η ένωση, η σχέση, η αγάπη, η κοινωνία και η επι-κοινωνία, η μετοχή και η συμ-μετοχή. Δεν πρόκειται για την κατοχή του αντικειμένου από το κυρίαρχο υποκείμενο, αλλά για τη μετοχή του ενός στο άλλο, τη μετουσία, τη μέθεξη, όταν το Εγώ του ατόμου μετέχει στην ουσία (μετουσία) του Άλλου (ανθρώπινου, κοινωνκού, φυσικού, κοσμικού, συμπαντικού). Ο άνθρωπος είναι μέρος και μέλος της φύσης. Ο κόσμος είναι ο οίκος του ανθρώπου, η κατοικία του, το ανόργανο <<σπίτι>> του οργανικού μας σώματος, το φυσικό ενδιαίτημα, η ύλη θεωρείται μήτρα ζωής (<
Τεκμήρια δεν λείπουν για τη θεμελίωση αυτής της άποψης, μόνο που ο περιορισμένος χώρος αυτού του κειμένου μας αποτρέπει από κάθε εξαντλητική αναφορά.
Αγαθή Βούληση ή Αξιοσέβαστη Πέψη? Νίτσε εναντίον Κάντ
Πηγή: http://christosb.blogspot.com/
[...Πράττε με τέτοιον τρόπο, ώστε να χρησιμοποιείς την ανθρωπότητα,
τόσο στο πρόσωπό σου όσο και στο πρόσωπο κάθε άλλου ανθρώπου,
πάντα ταυτόχρονα ως σκοπό και ποτέ απλά ως μέσο»
«Εμπρός! Εμπρός, λοιπόν! Ώ ανώτεροι άνθρωποι!
Ο Θεός πέθανε: τώρα πια θέλουμε να ζήσει ο Υπεράνθρωπος ...]
Εισαγωγή
Ο φιλοσοφικός 19ος αιώνας που αρχίζει με τον θάνατο του Kant και τελειώνει με τον θάνατο του Nietzsche αποτέλεσε έναν αιώνα ορόσημο για την δυτική φιλοσοφία. Οι δύο αυτές σημαντικές προσωπικότητες οδήγησαν την φιλοσοφία σε διαφορετικά επίπεδα προσεγγίζοντας την με διαφορετική οπτική. Ο Kant ορίζοντας την καθαρή φιλοσοφία, απαλλαγμένη από έννοιες και ερμηνείες άλλων διανοητικών πεδίων έθεσε τα θεμέλια σύγχρονης φιλοσοφικής σκέψης, ο δε Nietzsche «υπήρξε ο στοχαστής του τέλους που σαλπίζει το πέρασμα μία ολόκληρης εποχής» καταδικάζοντας την παραδοσιακή φιλοσοφία και αναδεικνύοντας την επιστροφή του ανθρώπου στο σώμα του και την κατάλυση της παραδοσιακής ηθικής που έθεσε ο Kant.
Η έννοια της βούλησης αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης και από τους δύο αλλά από διαφορετική σκοπιά. Ο Kant έθεσε την αγαθή βούληση στο κέντρο της ηθικής φιλοσοφίας του στα έργα του Θεμέλια της μεταφυσικής των ηθών και Κριτική του Πρακτικού λόγου, ενώ ο Nietzsche αναφέρθηκε στην δύναμη για βούληση γράφοντας το αφοριστικό έργο του Τάδε Έφη Ζαρατούστρα.
Στα πλαίσια αυτής της εργασίας θα γίνει μια αναφορά στον τρόπο με τον οποίο οι δύο φιλόσοφοι ενέταξαν την έννοια της βούλησης στην ηθική φιλοσοφία τους χωρίς να γίνει σύγκριση των φιλοσοφικών ιδεών των. Εξάλλου ο ίδιος ο Nietzsche θα απεχθανόταν μία οποιαδήποτε σύγκριση του με τον Kant τον οποίο θεωρούσε έναν «δημόσιο υπάλληλο» ανάξιο να ασχοληθεί μαζί του, πόσο μάλλον να το κάνει ο υπογράφων την εργασία τούτη. Ο «αγαθός» Kant
Ορίζοντας τις Κριτικές
Ορόσημο στην ιστορία της φιλοσοφίας αποτελεί η σκέψη του Γερμανού φιλόσοφου και καθηγητή Λογικής και Μεταφυσικής στο πανεπιστήμιο του Κενιξμπέργκ στην Ανατολική Πρωσία, Immanuel Kant (1724-1804) όπως αυτή αποτυπώθηκε στις Κριτικές του.
Στα πρώτα ακαδημαϊκά του χρόνια ο Kant ασχολήθηκε επί το πλείστον με επιστημονικά και επιστημολογικά ζητήματα δημοσιεύοντας κάποιες εργασίες μέσα από τις οποίες όμως διαφαινόταν η κλίση του προς την φιλοσοφία. Σταδιακά το ενδιαφέρον του μετακινήθηκε σε καθαρά φιλοσοφικά θέματα φτάνοντας σε ώριμη ηλικία να συγγράψει μία σειρά σπουδαίων πραγματειών που αποτέλεσαν ορόσημο στην φιλοσοφική σκέψη, σημαντικές άλλωστε σε τέτοιο βαθμό ώστε να γίνει συνώνυμη του έργο του η εποχή του (καντιανή εποχή), αλλά και η φιλοσοφική κληρονομία του: καντιανή διδασκαλία, καντιανοί και νέο-καντιανοί φιλόσοφοι.
Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω και εκτός από μία σειρά δημοσιεύσεων σε ποικίλους τομείς ο Kant αποτυπώνει την φιλοσοφική του σκέψη σε μια σειρά πραγματειών, τις Κριτικές, που συνέγραψε σε ώριμη ηλικία και που αποτέλεσαν το αποτέλεσμα χρόνιας μελέτης και το απόσταγμα της φιλοσοφικής του σκέψης.
Το αριστούργημα του, Η Κριτική του Καθαρού Λόγου δημοσιεύθηκε το 1781 και αναθεωρημένο το 1787. Ακολούθησαν δύο εξίσου σημαντικά έργα του, Η Κριτική του Πρακτικού Λόγου (1788) και Η Κριτική της Κριτικής Δύναμης (1790).
Διαφορά του Καθαρού από τον Πρακτικό λόγο
Ο Kant συγγράφοντας τις δύο πρώτες Κριτικές σε ξεχωριστά κείμενα το έκανε ακριβώς για να τονίσει εμφατικά τον διαχωρισμό στην λειτουργία του θεωρητικού λόγου (καθαρό τον αποκαλεί) από τη λειτουργία του πρακτικού λόγου.
Ορίζοντας τις δύο προ-αναφερθείσες έννοιες ο θεωρητικός (καθαρός) είναι ο λόγος του οποίου η λειτουργία στοχεύει στην απόκτηση της αλήθειας και της γνώσης ενώ ο πρακτικός είναι ο λόγος που υποστηρίζει ότι η ηθική συμπεριφορά του ανθρώπου δεν εξαρτάται από την γνώση.
Πρακτικός Λόγος = Η ηθική σκέψη του Kant
Με την συγγραφή του πρακτικού λόγου ο Kant δεν επιχειρεί να προτείνει έναν τρόπο ηθικής συμπεριφοράς αλλά να αναδείξει «τις υποκειμενικές προϋποθέσεις για να συγκροτηθεί μία δυνητική κοινωνία ηθικώς αυτοσυνείδητων όντων». Βασική προϋπόθεση για να επιτευχθεί το παραπάνω είναι να ενεργεί ο άνθρωπος με βάση το καθήκον επειδή το επιβάλει ο καθαρός εαυτός, η αγαθή βούληση του. Σε αυτό το δεδομένο ο άνθρωπος στηρίζει την αξιοπρέπεια και την αυτοεκτίμηση του.
Το καθήκον από την στιγμή που θα αναγνωριστεί ισχύει απόλυτα ακόμα και στην περίπτωση που η εκτέλεση του έχει ως φυσική συνέπεια την καταστροφή ολόκληρου του κόσμου.
Η ηθικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την εσωτερική διάθεση του, χωρίς σκοπιμότητες, εξαρτάται από την βούληση του όταν αυτή είναι αγαθή χωρίς να τείνει να εξυπηρετήσει κάποιον σκοπό. Ακόμα και αν δεν επιτυγχάνει τίποτα, η βούληση από μόνη της είναι αυτή που δίνει αξία και αποτελεί την ουσία της ηθικότητας του ανθρώπου.
Η βούληση στην Καντιανή Ηθική
Ο Kant αρχικώς παρουσιάζει τα βασικά στοιχεία του ηθικού του συστήματος στο έργο του Θεμέλια της μεταφυσικής των Ηθών (1785) όπου έχει σαν αφετηρία ότι το μόνο ανεπιφύλακτα καλό είναι η καλή βούληση. Σε αυτό το έργο του ο Kant σημειώνει ότι όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα που συνθέτουν μία προσωπικότητα (ταλέντα, χαρακτήρας, αυτό-έλεγχος, τύχη) μπορούν να χρησιμοποιηθούν για κακούς σκοπούς εκτός από την βούληση αυτή καθ’ αυτή ακόμα και αν τα αποτελέσματα της δεν εκπληρώνουν τις προθέσεις της.
Ο Kant υποστηρίζει ότι η ηθική συμπεριφορά δεν είναι προϊόν γνώσης και οι ηθικές μας επιλογές καθορίζονται από την βούληση μας που σε καμιά περίπτωση δεν έχει σχέση με ένστικτα, συναισθήματα και πάθη.
Την επιχειρηματολογία του για την ηθική αναπτύσσει ο Kant εκτενέστερα στο επόμενο έργο του την Κριτική του Πρακτικού Λόγου όπου διαφωτίζει την φύση της ανθρώπινης ηθικής κατάστασης με αναφορά στην έννοια της «αγαθής βούλησης». Ο Kant αναφέρει ότι σε μία τέτοια βούληση δεν υπάρχει διάκριση μεταξύ λόγου και διάθεσης αλλά ο άνθρωπος πράττει πάντοτε όπως οφείλει παρά το γεγονός ότι η αντίθεση ανάμεσα στο λόγο και την επιθυμία είναι αδιάκοπη.
Διάκριση καθαρής και εμπειρικής βούλησης
Όπως ακριβώς η διάκριση μεταξύ αίσθησης και νόησης είναι θεμελιακή για την Κριτική του Καθαρού Λόγου, έτσι είναι θεμελιακή για την Κριτική του Πρακτικού Λόγου η διάκριση μεταξύ καθαρής (αγαθής) και εμπειρικής βούλησης όπου η καθαρή βούληση δεν εξαρτάται από τίποτε άλλο παρά από τον ίδιο τον εαυτό της ενώ η εμπειρική βούληση καθορίζεται από παράγοντες πέρα από αυτήν όπως υποκειμενικά στοιχεία. Για τον Kant η ηθική δεν μπορεί να έχει σχέση με την εμπειρία και η οποία θεωρητική διερεύνηση της ηθικής δεν μπορεί παρά να στηρίζεται στον ορθό λόγο.
Η καντιανή ηθική είναι η ηθική της αγαθής βούλησης, μιας ανιδιοτελούς και μη εγωιστικής βούλησης που δεν προσδιορίζεται από εμπειρικούς παράγοντες και είναι ανεξάρτητη από τους σκοπούς. Η ηθική αξία των πράξεων προσδιορίζεται από το φρόνημα και την εσωτερική βούληση του ανθρώπου. Αρετές όπως το θάρρος, η τόλμη, η ευφυΐα είναι απόλυτα καλές μόνο αν συνοδεύονται από μία απόλυτα αγαθή βούληση. Άρα ο ηθικός νόμος δεν καθορίζεται από παράγοντες εξωγενείς προς τον άνθρωπο αλλά με τον ανθρώπινο καθαρό λόγο έχοντας αποκλειστικό σκοπό την δημιουργία μίας απόλυτα καλής, αυστηρά ανιδιοτελούς και οικουμενικής βούλησης.
Βούληση και Ελευθερία
Ο Kant λέγει ότι η ηθική μας συμπεριφορά είναι προϊόν της βούλησης της καθαρής. Το κριτήριο που ενώνει την ηθική συμπεριφορά με την καθαρή βούληση είναι η ελευθερία που είναι βασικό στοιχείο για την ηθική συμπεριφορά. Μια πράξη αξιολογείται ηθικά μόνο αν το άτομο που την έπραξε ήταν ελεύθερο για να την πράξει.
Η καθαρή βούληση δεν αναφέρεται σε κάτι πέρα από αυτήν, αναφέρεται και δεσμεύεται σε εκείνο που ίδια έχει θέσει ως επιδίωξη της και είναι δηλαδή μια αυτοδέσμευση που για τον Kant ταυτίζεται με την ελευθερία της βούλησης.
Η εμπειρική βούληση δεν είναι ελεύθερη επειδή η αιτία που κάθε φορά θέλουμε κάτι βρίσκεται έξω από εμάς μόνο η καθαρή βούληση είναι ελεύθερη γιατί η αιτία της κάθε επιδίωξης βασίζεται σε μέσα της , γιατί αυτο-καθορίζεται. Η ελευθερία της βούλησης συνίσταται στην αυτονομία της και αυτό γίνεται μόνο στην καθαρή μορφή της.
Ο Kant λέγει ότι το δεν μπορώ δεν υφίσταται στη περίπτωση της καθαρής βούλησης γιατί στο όνομα της ελευθερίας της έχουμε την δυνατότητα να προβούμε στις επιλογές που κρίνουμε ότι μπορούμε να φέρουμε εις πέρας. Η υπακοή μας στα αιτήματα της καθαρής βούλησης είναι απόλυτη.
Η ηθική μας συμπεριφορά λοιπό ορίζεται με βάση των κανόνων που απορρέουν από την απόλυτη ελευθερία της καθαρής βούλησης και ρυθμίζουμε την συμπεριφορά μας στο πλαίσιο της κατηγορηματικής προσταγής
Βούληση και Ευτυχία.
Ο Kant θεωρεί ότι και η ευτυχία διαφθείρει και θεωρεί την σχέση βούλησης – ευτυχίας όχι αναγκαία. Κρίνει το ένστικτο το πλέον αποτελεσματικό για την επίτευξη της ευτυχίας. Άρα η βούληση είναι το ύψιστο αγαθό, προϋπόθεση όλων των άλλων αγαθών, ακόμα και της ευδαιμονίας.
Τι κάνει καλή την βούληση;
Το να πράττει κανείς από καθήκον σημαίνει να επιδεικνύει καλή βούληση παρά τις δυσκολίες. Εδώ πρέπει να γίνει σαφής η διάκριση: πράττω σύμφωνα με το καθήκον και πράττω με κίνητρο το καθήκον. Για τον Kant η αξία του χαρακτήρα φαίνεται μόνο όταν κάποιος κάνει καλό από καθήκον και όχι από προδιάθεση ακόμα και όταν αυτό έρχεται σε αντίθεση με την θέληση του. Υπάρχουν περιπτώσεις που το καθήκον κοστίζει στην επίτευξη της ευτυχίας, αλλά για τον Kant σημαντική είναι η οδύνη του καλώς πράττειν όταν αυτό είναι ορθώς πράττειν. Στην οπτική αυτή του Kant έρχεται να εκφράσει την αντίθεση του ο Nietzsche με τρόπο αφοριστικό, μηδενιστικό και ανατρεπτικό.
Ο «μηδενιστής» Nietzsche
Ο Γερμανός φιλόσοφος Friedrich Nietzsche (1844 – 1900) υπήρξε μία προσωπικότητα έντονη και μοναχική, γράφοντας με έναν μοναδικά αφοριστικό τρόπο γεμάτο εικόνες και επικλήσεις, ανέπτυξε μία σφοδρή επίθεση ενάντια στην αφηρημένη φιλοσοφία αλλά και στο χριστιανισμό.
Συγκρουσιακή προσωπικότητα δεν διστάζει να αφορίζει και να απορρίπτει την διδασκαλία μεγάλων δάσκαλων, όπως πχ. ο Σωκράτης και ο Ιησούς, αλλά και να διαφωνεί τόσο με τις ιδέες όσο και με τους ίδιους, σύγχρονους και προγενέστερους, μείζονες φιλοσόφους, αξιοποιώντας στο έπακρο την «θρασεία, ασεβή και ασυμβίβαστα διαλυτική σκέψη του». Χαρακτηριστική είναι η απομάκρυνση από το πρώιμο έργο του που το καταδίκασε διότι «μύριζε Hegel» και το «είχε αγγίξει η πτωματώδης οσμή του Schopenhauer», αναφερόμενος για την επίδραση που δέχτηκε στην νεότητα του από τους δύο προγενέστερους συμπατριώτες του και μείζονες φιλόσοφους G.W.F. Hegel (1770-1831) και Arthur Schopenhauer (1788-1860).
Συγγράφοντας στα 1883-1885 το πανηγυρικό, μεγαλοπρεπές και ευαγγελικού ύφους Τάδε Έφη Ζαρατούστρα ο Nietzsche σκόπευε να σημάνει το τέλος μίας παλαιάς και την αρχή μίας νέας εποχής.
Στα έργα του Ανθρώπινο, πολύ ανθρώπινο (1876-1880), Αυγή (1880-1881) και Η Χαρούμενη Επιστήμη (1882) ο Nietzsche κατακρίνει την ιδεαλιστική φιλοσοφική σκέψη που επικρατεί και η οποία υποτάσσει τον άνθρωπο σε μία ηθική εχθρική προς την ίδια την ζωή απαξιώνοντας τον εμπειρικό κόσμο προς όφελος ενός κόσμου ιδανικών.
Η θέληση για δύναμη.
Ο Nietzsche ξεκινά την φιλοσοφική αναζήτηση του αναλογιζόμενος τον ρόλο του φιλοσόφου και συμπεραίνει ασυμβίβαστα: Είναι αυτός που θα ενισχύσει την «θέληση μας για δύναμη».
Η δύναμη για βούληση αποτελεί και την ουσία της ηθικής του Nietzsche όπου απέναντι στην δουλοπρέπεια της Χριστιανικής ηθικής παραθέτει την θέληση για δύναμη του υγιούς ανθρώπου. Ο άνθρωπος είναι ένας πυρήνας εκρηκτικής ενεργητικότητας που ζητά να υποτάξει τον περίγυρό του στο δυναμισμό της βούλησής του.
Η βούληση για τον Nietzsche δεν έχει να κάνει μόνο με την αυτοσυντήρηση αλλά έχει την ορμή της δημιουργίας. Εκφράζεται με το να προσπαθεί το κάθε ον να επιβληθεί στο άλλο και κάθε συγκεκριμένο ον αγωνίζεται να κυριαρχήσει στο σύμπαν και να αντιδρά σε οτιδήποτε αντιστέκεται στην επέκταση του. Η βούληση στον Nietzsche είναι έμφυτη τάση για επικράτηση και περιέχει και δημιουργία γιατί η βούληση είναι η αρχή της δημιουργίας του κόσμου
Η γνωριμία με τον εαυτό μας
Ο Nietzsche θεωρεί ότι ο άνθρωπός πρέπει πρώτα να γνωρίσει τον εαυτό του. Η γνωριμία αυτή είναι η πλέον ισχυρή. Ο χριστιανισμός αλλά και η ιδεαλιστική φιλοσοφία διδάσκουν την αποστροφή στο σώμα και την αφοσίωση στο πνεύμα, αλλά ο Nietzsche στρέφεται ενάντια τόσο στους καντιανούς φιλοσόφους της εποχής το όσο και στην χριστιανική ηθική:
«Έπεισαν το πνεύμα σας να περιφρονεί το γήινο, μα όχι και τα σωθικά σας: αλλά αυτά είναι ότι πιο ισχυρό έχετε μέσα σας. Και τώρα το πνεύμα σας ντρέπεται να υποταχθεί στην θέληση των σωθικών σας και φεύγει μπροστά στην ίδια του την ντροπή.»
Στο πρόσωπο του Υπεράνθρωπου ο Nietzsche απορρίπτει τις αρχές της ευσπλαχνίας, της αμοιβαιότητας και της δημοκρατικής ισότητας και προτρέπει στην δράση μέσω των ορμών και των ορέξεων.
Η άποψη ότι τα πράγματα υπάρχουν ανεξάρτητα από μας δεν ισχύει για την φιλοσοφική σκέψη του Nietzsche . Όλα τα πράγματα του εξωτερικού κόσμου είναι μια δέσμη πληροφοριών της εμπειρίας και των αισθήσεων μας και ο αληθινός κόσμος είναι οι πληροφορίες των αισθήσεων και όχι τα ίδια τα πράγματα γύρω μας. «Δεν υπάρχουν πράγματα λέγει ο Nietzsche αυτά είναι στην φαντασία μας και χειριζόμαστε ανύπαρκτα πράγματα».
Υποστήριξε πως ότι αποκαλούμε «πραγματικότητα» είναι δημιούργημα των προθέσεών μας και επιλογών και προέτρεψε τους φιλόσοφους αν θέλουν να είναι αληθινοί να αντικαταστήσουν την ψευδαίσθηση για την ύπαρξη την αντικειμενικής πραγματικότητας και της βούλησης για αλήθεια με την άποψη ότι η πραγματικότητα είναι προϊόν την δύναμης της βούλησης. Ο καθένας μας στην προσπάθεια να ικανοποιήσει την βούληση του για δύναμη και επικράτηση μπορεί να γίνει αιτία για να προκύψει ένας καινούργιος κόσμος.
Συνοψίζοντας τα παραπάνω
Είναι πολύ δύσκολο να συγκρίνεις τις απόψεις δύο φιλοσόφων όταν η διδασκαλία τους δεν συμπίπτει χρονικά και όταν ο μεταγενέστερος (στην περίπτωση μας ο Nietzsche ) αγνοούσε σκόπιμα και δεν σχολίαζε τον Kant. Τον Nietzsche δεν τον ενδιέφερε η διδασκαλία του Kant και των καντιανών διδασκάλων που κυριαρχούσαν στις πανεπιστημιακές αίθουσες της Γερμανίας. Ο Nietzsche ατένιζε με έναν διαφορετικό τρόπο τον κόσμο και ως εκ τούτου τον προσέγγιζε αιρετικά σε σχέση με την δομημένη σκέψη του Kant. Για το θέμα της βούλησης που μας απασχόλησε αντιληφθήκαμε ότι ο Kant έθεσε ως κέντρο της ηθικής του φιλοσοφίας την αγαθή βούληση, μία βούληση ανεπηρέαστη από τους υποκειμενικούς παράγοντες, μία βούληση που θα στηρίζεται σε ηθικούς κανόνες διαμορφωμένους με την χρήση του ορθού λόγου, μία βούληση απεξαρτημένη από την εμπειρία, μία βούληση υπεράνω των ανθρώπινων αναγκών, ικανή να θυσιάσει κανείς την σωματική του ακεραιότητα για αυτήν. Και εδώ είναι το κρίσιμο και διαχωριστικό σημείο. Ο Nietzsche , ένας άνθρωπος άρρωστος δεν μπορεί να αντιληφθεί πως είναι δυνατόν να θυσιαστεί το οπουδήποτε τμήμα της φύσης του ανθρώπου στον βωμό μιας ιδεαλιστικής ηθικής τάξης, στο κάλεσμα μίας αγαθής βούλησης. Ο Nietzsche θεωρεί ότι υπάρχουν πιο ζωτικές διαδικασίες στις οποίες η βούληση άπτετε. Η βούληση για επιβίωση, η βούληση για δύναμη είναι περισσότερο ισχυρές στην φιλοσοφία του Nietzsche από μία αγαθή αλλά πιθανόν ανούσια και άχρηστη για την πραγματική ζωή καντιανή βούληση.
[...Πράττε με τέτοιον τρόπο, ώστε να χρησιμοποιείς την ανθρωπότητα,
τόσο στο πρόσωπό σου όσο και στο πρόσωπο κάθε άλλου ανθρώπου,
πάντα ταυτόχρονα ως σκοπό και ποτέ απλά ως μέσο»
«Εμπρός! Εμπρός, λοιπόν! Ώ ανώτεροι άνθρωποι!
Ο Θεός πέθανε: τώρα πια θέλουμε να ζήσει ο Υπεράνθρωπος ...]
Εισαγωγή
Ο φιλοσοφικός 19ος αιώνας που αρχίζει με τον θάνατο του Kant και τελειώνει με τον θάνατο του Nietzsche αποτέλεσε έναν αιώνα ορόσημο για την δυτική φιλοσοφία. Οι δύο αυτές σημαντικές προσωπικότητες οδήγησαν την φιλοσοφία σε διαφορετικά επίπεδα προσεγγίζοντας την με διαφορετική οπτική. Ο Kant ορίζοντας την καθαρή φιλοσοφία, απαλλαγμένη από έννοιες και ερμηνείες άλλων διανοητικών πεδίων έθεσε τα θεμέλια σύγχρονης φιλοσοφικής σκέψης, ο δε Nietzsche «υπήρξε ο στοχαστής του τέλους που σαλπίζει το πέρασμα μία ολόκληρης εποχής» καταδικάζοντας την παραδοσιακή φιλοσοφία και αναδεικνύοντας την επιστροφή του ανθρώπου στο σώμα του και την κατάλυση της παραδοσιακής ηθικής που έθεσε ο Kant.
Η έννοια της βούλησης αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης και από τους δύο αλλά από διαφορετική σκοπιά. Ο Kant έθεσε την αγαθή βούληση στο κέντρο της ηθικής φιλοσοφίας του στα έργα του Θεμέλια της μεταφυσικής των ηθών και Κριτική του Πρακτικού λόγου, ενώ ο Nietzsche αναφέρθηκε στην δύναμη για βούληση γράφοντας το αφοριστικό έργο του Τάδε Έφη Ζαρατούστρα.
Στα πλαίσια αυτής της εργασίας θα γίνει μια αναφορά στον τρόπο με τον οποίο οι δύο φιλόσοφοι ενέταξαν την έννοια της βούλησης στην ηθική φιλοσοφία τους χωρίς να γίνει σύγκριση των φιλοσοφικών ιδεών των. Εξάλλου ο ίδιος ο Nietzsche θα απεχθανόταν μία οποιαδήποτε σύγκριση του με τον Kant τον οποίο θεωρούσε έναν «δημόσιο υπάλληλο» ανάξιο να ασχοληθεί μαζί του, πόσο μάλλον να το κάνει ο υπογράφων την εργασία τούτη. Ο «αγαθός» Kant
Ορίζοντας τις Κριτικές
Ορόσημο στην ιστορία της φιλοσοφίας αποτελεί η σκέψη του Γερμανού φιλόσοφου και καθηγητή Λογικής και Μεταφυσικής στο πανεπιστήμιο του Κενιξμπέργκ στην Ανατολική Πρωσία, Immanuel Kant (1724-1804) όπως αυτή αποτυπώθηκε στις Κριτικές του.
Στα πρώτα ακαδημαϊκά του χρόνια ο Kant ασχολήθηκε επί το πλείστον με επιστημονικά και επιστημολογικά ζητήματα δημοσιεύοντας κάποιες εργασίες μέσα από τις οποίες όμως διαφαινόταν η κλίση του προς την φιλοσοφία. Σταδιακά το ενδιαφέρον του μετακινήθηκε σε καθαρά φιλοσοφικά θέματα φτάνοντας σε ώριμη ηλικία να συγγράψει μία σειρά σπουδαίων πραγματειών που αποτέλεσαν ορόσημο στην φιλοσοφική σκέψη, σημαντικές άλλωστε σε τέτοιο βαθμό ώστε να γίνει συνώνυμη του έργο του η εποχή του (καντιανή εποχή), αλλά και η φιλοσοφική κληρονομία του: καντιανή διδασκαλία, καντιανοί και νέο-καντιανοί φιλόσοφοι.
Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω και εκτός από μία σειρά δημοσιεύσεων σε ποικίλους τομείς ο Kant αποτυπώνει την φιλοσοφική του σκέψη σε μια σειρά πραγματειών, τις Κριτικές, που συνέγραψε σε ώριμη ηλικία και που αποτέλεσαν το αποτέλεσμα χρόνιας μελέτης και το απόσταγμα της φιλοσοφικής του σκέψης.
Το αριστούργημα του, Η Κριτική του Καθαρού Λόγου δημοσιεύθηκε το 1781 και αναθεωρημένο το 1787. Ακολούθησαν δύο εξίσου σημαντικά έργα του, Η Κριτική του Πρακτικού Λόγου (1788) και Η Κριτική της Κριτικής Δύναμης (1790).
Διαφορά του Καθαρού από τον Πρακτικό λόγο
Ο Kant συγγράφοντας τις δύο πρώτες Κριτικές σε ξεχωριστά κείμενα το έκανε ακριβώς για να τονίσει εμφατικά τον διαχωρισμό στην λειτουργία του θεωρητικού λόγου (καθαρό τον αποκαλεί) από τη λειτουργία του πρακτικού λόγου.
Ορίζοντας τις δύο προ-αναφερθείσες έννοιες ο θεωρητικός (καθαρός) είναι ο λόγος του οποίου η λειτουργία στοχεύει στην απόκτηση της αλήθειας και της γνώσης ενώ ο πρακτικός είναι ο λόγος που υποστηρίζει ότι η ηθική συμπεριφορά του ανθρώπου δεν εξαρτάται από την γνώση.
Πρακτικός Λόγος = Η ηθική σκέψη του Kant
Με την συγγραφή του πρακτικού λόγου ο Kant δεν επιχειρεί να προτείνει έναν τρόπο ηθικής συμπεριφοράς αλλά να αναδείξει «τις υποκειμενικές προϋποθέσεις για να συγκροτηθεί μία δυνητική κοινωνία ηθικώς αυτοσυνείδητων όντων». Βασική προϋπόθεση για να επιτευχθεί το παραπάνω είναι να ενεργεί ο άνθρωπος με βάση το καθήκον επειδή το επιβάλει ο καθαρός εαυτός, η αγαθή βούληση του. Σε αυτό το δεδομένο ο άνθρωπος στηρίζει την αξιοπρέπεια και την αυτοεκτίμηση του.
Το καθήκον από την στιγμή που θα αναγνωριστεί ισχύει απόλυτα ακόμα και στην περίπτωση που η εκτέλεση του έχει ως φυσική συνέπεια την καταστροφή ολόκληρου του κόσμου.
Η ηθικότητα του ανθρώπου εξαρτάται από την εσωτερική διάθεση του, χωρίς σκοπιμότητες, εξαρτάται από την βούληση του όταν αυτή είναι αγαθή χωρίς να τείνει να εξυπηρετήσει κάποιον σκοπό. Ακόμα και αν δεν επιτυγχάνει τίποτα, η βούληση από μόνη της είναι αυτή που δίνει αξία και αποτελεί την ουσία της ηθικότητας του ανθρώπου.
Η βούληση στην Καντιανή Ηθική
Ο Kant αρχικώς παρουσιάζει τα βασικά στοιχεία του ηθικού του συστήματος στο έργο του Θεμέλια της μεταφυσικής των Ηθών (1785) όπου έχει σαν αφετηρία ότι το μόνο ανεπιφύλακτα καλό είναι η καλή βούληση. Σε αυτό το έργο του ο Kant σημειώνει ότι όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα που συνθέτουν μία προσωπικότητα (ταλέντα, χαρακτήρας, αυτό-έλεγχος, τύχη) μπορούν να χρησιμοποιηθούν για κακούς σκοπούς εκτός από την βούληση αυτή καθ’ αυτή ακόμα και αν τα αποτελέσματα της δεν εκπληρώνουν τις προθέσεις της.
Ο Kant υποστηρίζει ότι η ηθική συμπεριφορά δεν είναι προϊόν γνώσης και οι ηθικές μας επιλογές καθορίζονται από την βούληση μας που σε καμιά περίπτωση δεν έχει σχέση με ένστικτα, συναισθήματα και πάθη.
Την επιχειρηματολογία του για την ηθική αναπτύσσει ο Kant εκτενέστερα στο επόμενο έργο του την Κριτική του Πρακτικού Λόγου όπου διαφωτίζει την φύση της ανθρώπινης ηθικής κατάστασης με αναφορά στην έννοια της «αγαθής βούλησης». Ο Kant αναφέρει ότι σε μία τέτοια βούληση δεν υπάρχει διάκριση μεταξύ λόγου και διάθεσης αλλά ο άνθρωπος πράττει πάντοτε όπως οφείλει παρά το γεγονός ότι η αντίθεση ανάμεσα στο λόγο και την επιθυμία είναι αδιάκοπη.
Διάκριση καθαρής και εμπειρικής βούλησης
Όπως ακριβώς η διάκριση μεταξύ αίσθησης και νόησης είναι θεμελιακή για την Κριτική του Καθαρού Λόγου, έτσι είναι θεμελιακή για την Κριτική του Πρακτικού Λόγου η διάκριση μεταξύ καθαρής (αγαθής) και εμπειρικής βούλησης όπου η καθαρή βούληση δεν εξαρτάται από τίποτε άλλο παρά από τον ίδιο τον εαυτό της ενώ η εμπειρική βούληση καθορίζεται από παράγοντες πέρα από αυτήν όπως υποκειμενικά στοιχεία. Για τον Kant η ηθική δεν μπορεί να έχει σχέση με την εμπειρία και η οποία θεωρητική διερεύνηση της ηθικής δεν μπορεί παρά να στηρίζεται στον ορθό λόγο.
Η καντιανή ηθική είναι η ηθική της αγαθής βούλησης, μιας ανιδιοτελούς και μη εγωιστικής βούλησης που δεν προσδιορίζεται από εμπειρικούς παράγοντες και είναι ανεξάρτητη από τους σκοπούς. Η ηθική αξία των πράξεων προσδιορίζεται από το φρόνημα και την εσωτερική βούληση του ανθρώπου. Αρετές όπως το θάρρος, η τόλμη, η ευφυΐα είναι απόλυτα καλές μόνο αν συνοδεύονται από μία απόλυτα αγαθή βούληση. Άρα ο ηθικός νόμος δεν καθορίζεται από παράγοντες εξωγενείς προς τον άνθρωπο αλλά με τον ανθρώπινο καθαρό λόγο έχοντας αποκλειστικό σκοπό την δημιουργία μίας απόλυτα καλής, αυστηρά ανιδιοτελούς και οικουμενικής βούλησης.
Βούληση και Ελευθερία
Ο Kant λέγει ότι η ηθική μας συμπεριφορά είναι προϊόν της βούλησης της καθαρής. Το κριτήριο που ενώνει την ηθική συμπεριφορά με την καθαρή βούληση είναι η ελευθερία που είναι βασικό στοιχείο για την ηθική συμπεριφορά. Μια πράξη αξιολογείται ηθικά μόνο αν το άτομο που την έπραξε ήταν ελεύθερο για να την πράξει.
Η καθαρή βούληση δεν αναφέρεται σε κάτι πέρα από αυτήν, αναφέρεται και δεσμεύεται σε εκείνο που ίδια έχει θέσει ως επιδίωξη της και είναι δηλαδή μια αυτοδέσμευση που για τον Kant ταυτίζεται με την ελευθερία της βούλησης.
Η εμπειρική βούληση δεν είναι ελεύθερη επειδή η αιτία που κάθε φορά θέλουμε κάτι βρίσκεται έξω από εμάς μόνο η καθαρή βούληση είναι ελεύθερη γιατί η αιτία της κάθε επιδίωξης βασίζεται σε μέσα της , γιατί αυτο-καθορίζεται. Η ελευθερία της βούλησης συνίσταται στην αυτονομία της και αυτό γίνεται μόνο στην καθαρή μορφή της.
Ο Kant λέγει ότι το δεν μπορώ δεν υφίσταται στη περίπτωση της καθαρής βούλησης γιατί στο όνομα της ελευθερίας της έχουμε την δυνατότητα να προβούμε στις επιλογές που κρίνουμε ότι μπορούμε να φέρουμε εις πέρας. Η υπακοή μας στα αιτήματα της καθαρής βούλησης είναι απόλυτη.
Η ηθική μας συμπεριφορά λοιπό ορίζεται με βάση των κανόνων που απορρέουν από την απόλυτη ελευθερία της καθαρής βούλησης και ρυθμίζουμε την συμπεριφορά μας στο πλαίσιο της κατηγορηματικής προσταγής
Βούληση και Ευτυχία.
Ο Kant θεωρεί ότι και η ευτυχία διαφθείρει και θεωρεί την σχέση βούλησης – ευτυχίας όχι αναγκαία. Κρίνει το ένστικτο το πλέον αποτελεσματικό για την επίτευξη της ευτυχίας. Άρα η βούληση είναι το ύψιστο αγαθό, προϋπόθεση όλων των άλλων αγαθών, ακόμα και της ευδαιμονίας.
Τι κάνει καλή την βούληση;
Το να πράττει κανείς από καθήκον σημαίνει να επιδεικνύει καλή βούληση παρά τις δυσκολίες. Εδώ πρέπει να γίνει σαφής η διάκριση: πράττω σύμφωνα με το καθήκον και πράττω με κίνητρο το καθήκον. Για τον Kant η αξία του χαρακτήρα φαίνεται μόνο όταν κάποιος κάνει καλό από καθήκον και όχι από προδιάθεση ακόμα και όταν αυτό έρχεται σε αντίθεση με την θέληση του. Υπάρχουν περιπτώσεις που το καθήκον κοστίζει στην επίτευξη της ευτυχίας, αλλά για τον Kant σημαντική είναι η οδύνη του καλώς πράττειν όταν αυτό είναι ορθώς πράττειν. Στην οπτική αυτή του Kant έρχεται να εκφράσει την αντίθεση του ο Nietzsche με τρόπο αφοριστικό, μηδενιστικό και ανατρεπτικό.
Ο «μηδενιστής» Nietzsche
Ο Γερμανός φιλόσοφος Friedrich Nietzsche (1844 – 1900) υπήρξε μία προσωπικότητα έντονη και μοναχική, γράφοντας με έναν μοναδικά αφοριστικό τρόπο γεμάτο εικόνες και επικλήσεις, ανέπτυξε μία σφοδρή επίθεση ενάντια στην αφηρημένη φιλοσοφία αλλά και στο χριστιανισμό.
Συγκρουσιακή προσωπικότητα δεν διστάζει να αφορίζει και να απορρίπτει την διδασκαλία μεγάλων δάσκαλων, όπως πχ. ο Σωκράτης και ο Ιησούς, αλλά και να διαφωνεί τόσο με τις ιδέες όσο και με τους ίδιους, σύγχρονους και προγενέστερους, μείζονες φιλοσόφους, αξιοποιώντας στο έπακρο την «θρασεία, ασεβή και ασυμβίβαστα διαλυτική σκέψη του». Χαρακτηριστική είναι η απομάκρυνση από το πρώιμο έργο του που το καταδίκασε διότι «μύριζε Hegel» και το «είχε αγγίξει η πτωματώδης οσμή του Schopenhauer», αναφερόμενος για την επίδραση που δέχτηκε στην νεότητα του από τους δύο προγενέστερους συμπατριώτες του και μείζονες φιλόσοφους G.W.F. Hegel (1770-1831) και Arthur Schopenhauer (1788-1860).
Συγγράφοντας στα 1883-1885 το πανηγυρικό, μεγαλοπρεπές και ευαγγελικού ύφους Τάδε Έφη Ζαρατούστρα ο Nietzsche σκόπευε να σημάνει το τέλος μίας παλαιάς και την αρχή μίας νέας εποχής.
Στα έργα του Ανθρώπινο, πολύ ανθρώπινο (1876-1880), Αυγή (1880-1881) και Η Χαρούμενη Επιστήμη (1882) ο Nietzsche κατακρίνει την ιδεαλιστική φιλοσοφική σκέψη που επικρατεί και η οποία υποτάσσει τον άνθρωπο σε μία ηθική εχθρική προς την ίδια την ζωή απαξιώνοντας τον εμπειρικό κόσμο προς όφελος ενός κόσμου ιδανικών.
Η θέληση για δύναμη.
Ο Nietzsche ξεκινά την φιλοσοφική αναζήτηση του αναλογιζόμενος τον ρόλο του φιλοσόφου και συμπεραίνει ασυμβίβαστα: Είναι αυτός που θα ενισχύσει την «θέληση μας για δύναμη».
Η δύναμη για βούληση αποτελεί και την ουσία της ηθικής του Nietzsche όπου απέναντι στην δουλοπρέπεια της Χριστιανικής ηθικής παραθέτει την θέληση για δύναμη του υγιούς ανθρώπου. Ο άνθρωπος είναι ένας πυρήνας εκρηκτικής ενεργητικότητας που ζητά να υποτάξει τον περίγυρό του στο δυναμισμό της βούλησής του.
Η βούληση για τον Nietzsche δεν έχει να κάνει μόνο με την αυτοσυντήρηση αλλά έχει την ορμή της δημιουργίας. Εκφράζεται με το να προσπαθεί το κάθε ον να επιβληθεί στο άλλο και κάθε συγκεκριμένο ον αγωνίζεται να κυριαρχήσει στο σύμπαν και να αντιδρά σε οτιδήποτε αντιστέκεται στην επέκταση του. Η βούληση στον Nietzsche είναι έμφυτη τάση για επικράτηση και περιέχει και δημιουργία γιατί η βούληση είναι η αρχή της δημιουργίας του κόσμου
Η γνωριμία με τον εαυτό μας
Ο Nietzsche θεωρεί ότι ο άνθρωπός πρέπει πρώτα να γνωρίσει τον εαυτό του. Η γνωριμία αυτή είναι η πλέον ισχυρή. Ο χριστιανισμός αλλά και η ιδεαλιστική φιλοσοφία διδάσκουν την αποστροφή στο σώμα και την αφοσίωση στο πνεύμα, αλλά ο Nietzsche στρέφεται ενάντια τόσο στους καντιανούς φιλοσόφους της εποχής το όσο και στην χριστιανική ηθική:
«Έπεισαν το πνεύμα σας να περιφρονεί το γήινο, μα όχι και τα σωθικά σας: αλλά αυτά είναι ότι πιο ισχυρό έχετε μέσα σας. Και τώρα το πνεύμα σας ντρέπεται να υποταχθεί στην θέληση των σωθικών σας και φεύγει μπροστά στην ίδια του την ντροπή.»
Στο πρόσωπο του Υπεράνθρωπου ο Nietzsche απορρίπτει τις αρχές της ευσπλαχνίας, της αμοιβαιότητας και της δημοκρατικής ισότητας και προτρέπει στην δράση μέσω των ορμών και των ορέξεων.
Η άποψη ότι τα πράγματα υπάρχουν ανεξάρτητα από μας δεν ισχύει για την φιλοσοφική σκέψη του Nietzsche . Όλα τα πράγματα του εξωτερικού κόσμου είναι μια δέσμη πληροφοριών της εμπειρίας και των αισθήσεων μας και ο αληθινός κόσμος είναι οι πληροφορίες των αισθήσεων και όχι τα ίδια τα πράγματα γύρω μας. «Δεν υπάρχουν πράγματα λέγει ο Nietzsche αυτά είναι στην φαντασία μας και χειριζόμαστε ανύπαρκτα πράγματα».
Υποστήριξε πως ότι αποκαλούμε «πραγματικότητα» είναι δημιούργημα των προθέσεών μας και επιλογών και προέτρεψε τους φιλόσοφους αν θέλουν να είναι αληθινοί να αντικαταστήσουν την ψευδαίσθηση για την ύπαρξη την αντικειμενικής πραγματικότητας και της βούλησης για αλήθεια με την άποψη ότι η πραγματικότητα είναι προϊόν την δύναμης της βούλησης. Ο καθένας μας στην προσπάθεια να ικανοποιήσει την βούληση του για δύναμη και επικράτηση μπορεί να γίνει αιτία για να προκύψει ένας καινούργιος κόσμος.
Συνοψίζοντας τα παραπάνω
Είναι πολύ δύσκολο να συγκρίνεις τις απόψεις δύο φιλοσόφων όταν η διδασκαλία τους δεν συμπίπτει χρονικά και όταν ο μεταγενέστερος (στην περίπτωση μας ο Nietzsche ) αγνοούσε σκόπιμα και δεν σχολίαζε τον Kant. Τον Nietzsche δεν τον ενδιέφερε η διδασκαλία του Kant και των καντιανών διδασκάλων που κυριαρχούσαν στις πανεπιστημιακές αίθουσες της Γερμανίας. Ο Nietzsche ατένιζε με έναν διαφορετικό τρόπο τον κόσμο και ως εκ τούτου τον προσέγγιζε αιρετικά σε σχέση με την δομημένη σκέψη του Kant. Για το θέμα της βούλησης που μας απασχόλησε αντιληφθήκαμε ότι ο Kant έθεσε ως κέντρο της ηθικής του φιλοσοφίας την αγαθή βούληση, μία βούληση ανεπηρέαστη από τους υποκειμενικούς παράγοντες, μία βούληση που θα στηρίζεται σε ηθικούς κανόνες διαμορφωμένους με την χρήση του ορθού λόγου, μία βούληση απεξαρτημένη από την εμπειρία, μία βούληση υπεράνω των ανθρώπινων αναγκών, ικανή να θυσιάσει κανείς την σωματική του ακεραιότητα για αυτήν. Και εδώ είναι το κρίσιμο και διαχωριστικό σημείο. Ο Nietzsche , ένας άνθρωπος άρρωστος δεν μπορεί να αντιληφθεί πως είναι δυνατόν να θυσιαστεί το οπουδήποτε τμήμα της φύσης του ανθρώπου στον βωμό μιας ιδεαλιστικής ηθικής τάξης, στο κάλεσμα μίας αγαθής βούλησης. Ο Nietzsche θεωρεί ότι υπάρχουν πιο ζωτικές διαδικασίες στις οποίες η βούληση άπτετε. Η βούληση για επιβίωση, η βούληση για δύναμη είναι περισσότερο ισχυρές στην φιλοσοφία του Nietzsche από μία αγαθή αλλά πιθανόν ανούσια και άχρηστη για την πραγματική ζωή καντιανή βούληση.
Ο Νεοέλληνας δεν είναι βιώσιμο είδος
του Θεόδωρου Ζιάκα
— Σε ποιους τομείς εντοπίζετε την ύπαρξη αυτόματου πιλότου;
— Σε όλους. Η αρχική επιλογή αυτού του πολιτισμού ήταν ότι μπορούμε να φτιάξουμε έναν τεράστιο αυτόματο πιλότο, το τεχνοσύστημα, και να μην έχουμε ανάγκη κανέναν. Ούτε μεταφυσικές οντότητες, ούτε τη φύση, ούτε τα άγρια θηρία, ούτε τίποτα. Να γίνουμε, δηλαδή, θεοί του εαυτού μας, να είμαστε απολύτως ελεύθεροι, κι αφού έχουμε επιβιβαστεί σε αυτό το διαστημόπλοιο, να είμαστε εξασφαλισμένοι. Με την προμηθεϊκή ορμή που ο πολιτισμός μας ξεκίνησε αυτή επιλογή, κατάφερε πραγματικά, αν και χίμαιρα, να την πραγματοποιήσει. Όμως κάποια στιγμή έφτασε στα όριά του το πράγμα. Η βιόσφαιρα δεν αντέχει πια την ανάπτυξη της τεχνόσφαιρας. Και τα υποκείμενα που υποτίθεται ότι ήλεγχαν την πορεία των συστημάτων δεν είναι πλέον σε θέση να εξασφαλίσουν…
— Ποια ήταν αυτά τα υποκείμενα;
— Το νεωτερικό άτομο, μέσω κυρίως του πολιτικού, του διανοούμενου και του επιχειρηματία. Τα υποκείμενα αυτά υποτίθεται ότι μπορούσαν να συντηρούν, να εποπτεύουν και να κατευθύνουν την ανάπτυξη του συστήματος. Όμως η ιδεολογία του αυτόματου πιλότου –διότι ο άνθρωπος ρέπει προς τον ύπνο– έφερε τα πράγματα εδώ.
— Θα μπορούσαν να έχουν υπάρξει δικλίδες ασφαλείας, που να εμποδίσουν αυτή την πορεία;
— Δυστυχώς η πυροδότηση ενός πολιτισμικού δρόμου είναι χωρίς επιστροφή. Από μια κατάσταση πτώσης ενός προηγούμενου πολιτισμού αναδύεται είτε ξανά ο ίδιος πολιτισμός είτε ένας εντελώς καινούργιος. Όπως ήταν εκείνος που προέκυψε μετά τη μεγάλη κρίση του Μεσαίωνα. Για να πυροδοτηθεί ένας νέος, πρέπει ο παλιός να έχει ολοκληρώσει το πρόταγμά του. Όταν το ολοκληρώσει, θα καταρρεύσει λόγω της ανάπτυξής του. Δεν υπάρχουν ασφαλιστικές δικλίδες.
— Είναι νομοτελειακό αυτό;
— Αυτό δείχνει η Ιστορία κατά την ανάγνωση που δουλεύουμε εμείς.
— Όταν λέτε «εμείς» τι εννοείτε;
— Κοιτάξτε. Αναφέρομαι σε μια γραμμή της νεοελληνικής σκέψης, η οποία ξεκινά από τη θεολογία του προσώπου. Όταν λέμε «πρόσωπο» εννοούμε το υποκείμενο που υποβάλλεται από το τριαδικό δόγμα. Η Αγία Τριάδα δεν είναι ούτε κολεκτίβα ούτε ατομικιστικός σύλλογος. Υπάρχει ένα όραμα για το άτομο, που ονομάζεται «πρόσωπο» στην παραδοσιακή θεολογία και κοσμοαντίληψη. Από τη δεκαετία του ’60 έγινε μια προσπάθεια να μεταφερθεί αυτή η έννοια στη φιλοσοφία, ούτως ώστε να προταθεί μια εναλλακτική λύση στον φιλοσοφικό μηδενισμό που είναι κυρίαρχος στη Νεωτερικότητα, με τελευταίο εκφραστή του στη φιλοσοφία τον Χάϊντεγκερ. Αυτή η προσπάθεια απέδωσε πολλά και εισήγαγε την έννοια του προσώπου σε πολύ μεγάλη κλίμακα, ιδίως στον εκκλησιαστικό χώρο. Ακολούθησε ένα δεύτερο βήμα, -δεν έχει κριθεί ακόμη-, να μεταφερθεί η έννοια του προσώπου και στον χώρο της κοινωνικής οντολογίας. Δηλαδή στη σκέψη για το πού θεμελιώνεται η κοινωνία. Ο Καστοριάδης π.χ. είχε πει κάποια πράγματα για την «κοινωνική αυτοθέσμιση», ότι οι κοινωνίες «αυτοθεσμίζονται», το νόημα το δίνουν στον κόσμο οι ίδιες. Ο Γιανναράς συνέχισε από τις δικές του θέσεις και στην διαδρομή αυτή ακολουθήσαμε κι άλλοι. Τα βιβλία τα δικά μου είναι κυρίως προς αυτή την κατεύθυνση, την κοινωνική οντολογία. Το συμπέρασμα που βγαίνει είναι ότι ένας πολιτισμός έχει τον ελκυστή του που του δίνει ταυτότητα. Αυτός ο ελκυστής είναι ο δημιουργός του: το υποκείμενο, ο κυρίαρχος εκεί ανθρωπολογικός τύπος.
— Που διαφοροποιείται κάθε φορά…
— Ναι, αλλάζει, αλλά ταυτόχρονα μένει κι ο ίδιος στις ουσιαστικές του επιδιώξεις. Δηλαδή αυτό που έλεγα προηγουμένως, το γεγονός ότι ο νεωτερικός τύπος ανθρώπου θέλει να αυτοθεωθεί, μέσω του τεχνοσυστήματος, είναι θεμελιώδης επιλογή του. Θα ολοκληρωθεί και θα εξαλειφθεί από την ιστορία αυτός ο τύπος, όταν υλοποιήσει την πορεία του και υποστεί τις συνέπειές της. Τι θα γίνει μετά; Είτε θα έχουμε υποστροφή είτε θα πάμε μπροστά σε μια άλλη μορφή, που για μένα είναι το πρόσωπο.
— Σήμερα, στην κοινωνία που ζούμε, πιστεύετε ότι έχουμε εξαντλήσει την υλοποίηση αυτής της πορείας;
— Έχουμε μπει στην «κατάσταση μηδέν». Γιατί αποσυντίθεται πια ο άνθρωπος ως άτομο. Και ο ύπνος που λέγαμε και ο κυκεώνας των αντιφατικών επιθυμιών μέσα στις οποίες σέρνεται καθημερινά, και οι οποίες διεμβάλλονται από τα συστήματα, δείχνουν ότι έχει μπει ήδη στην «κατάσταση μηδέν».
— Θεωρείτε θετική την εμφάνιση του νεωτερικού ατόμου απ’ ό,τι κατάλαβα, του πολιτικού, του διανοούμενου, του επιστήμονα…
— Σε σχέση με τον Μεσαίωνα, τον ιππότη και τον καλόγερο, που ήταν εστιασμένοι στο θυμικό, αυτοί είναι εστιασμένοι στο διανοητικό. Αυτές οι τρεις μορφές του νεωτερικού ανθρωπολογικού τύπου στην αρχή ήταν ενωμένες. Όταν τα πράγματα ήταν σε άνοδο, ο επιχειρηματίας και ο διανοούμενος ήταν ενωμένες μορφές. Όταν όμως αρχίζει η πτώση και της νεωτερικής περιόδου, διασπάται το δίπολο. Ο διανοούμενος κάνει συνεχώς κριτική στον επιχειρηματία, που προσπαθεί να τα βγάλει πέρα μόνος του και δεν μπορεί. Γιατί ο ένας βάζει το μυαλό κι ο άλλος τα λεφτά.
— Αυτές οι τρεις μορφές υπάρχουν και σήμερα; Τι δεν κάνουν;
— Είναι η ρύθμιση των θεμελιακών αντιθέσεων, που είναι η διάκριση Θεού και ανθρώπου και η διάκριση ελεύθερου και δούλου. Κατά τον Ηράκλειτο αυτές είναι θεμελιακές διαιρέσεις και η ρύθμισή τους είναι η βάση κάθε πολιτισμού. Όταν εξαλειφθούν οι θεμελιακές ρυθμίσεις τους τότε ο πολιτισμός καταρρέει. Σε σχέση με την πρώτη διάκριση, θείου και ανθρωπίνου, εννοούμε τη διαχείριση της θεοείδειας του ανθρώπου. Ο άνθρωπος είναι ζώο θεούμενο, έχει φαντασία, συναίσθημα και φαντάζεται το καλύτερο. Και θέλει να το κάνει πράξη. Αυτό το ονομάζουμε «θεοείδεια». Θεωρούμε ότι ο άνθρωπος είναι δημιούργημα ή προέκυψε στην τύχη και είναι ο ίδιος θεός του εαυτού του; Η επιλογή στην οποία βασίστηκε ο σύγχρονος πολιτισμός είναι η δεύτερη. Αλλά τι σόι θεός είναι αυτός που κοιμάται και αφήνει τον αυτόματο πιλότο να τον πάει όπου θέλει; Δεν μπορεί να ελέγξει πια το σύστημα που έφτιαξε, το πολιτικό του μυαλό αποσύρθηκε, όπως και το επιχειρηματικό του, και επιπλέον γενικεύτηκε ο καταναλωτισμός και ο σχετικισμός των αξιών. Κανείς πια δεν πιστεύει ότι οι αξίες έχουν αντικειμενικό υπόβαθρο. Αν μου αρέσει να τις παραβώ, τις παραβαίνω και δεν αισθάνομαι ότι διαπράττω έγκλημα κατά της ανθρώπινης φύσης. Όταν ο πολιτισμός φτάσει, εκεί, και έχουμε φτάσει εκεί, το μέλλον του είναι σαφές. Όσοι έχουν λίγο μυαλό θα πρέπει να σκέφτονται τι πρέπει να κάνουν από δω και πέρα.
— Τι πρέπει να κάνουν;
— Αυτό έχει προδιαγραφεί από τους μύθους της ανθρωπότητας. Π.χ. ο μύθος της Βαβέλ, όπου μόλις ψηλώσει αρκετά ο πύργος επέρχεται σύγχυση γλωσσών. Όπου ο κοινός λόγος καταρρέει και αρχίζει ο διασκορπισμός. Είναι μια περιγραφή για το πώς αρχίζει η είσοδος στην «κατάσταση μηδέν». Μια άλλη περιγραφή, η χειρότερη, είναι η κατάσταση των Σοδόμων και Γομόρρων. Μόλις φτάσουμε εκεί, πρέπει να τα μαζεύει κανείς και να φεύγει τρέχοντας. Να μην κοιτάζει καθόλου πίσω του. Και η θετική εκδοχή είναι ο μύθος του κατακλυσμού. Ο Νώε, ξέροντας ότι επέρχεται το τέλος, έφτιαξε την κιβωτό του και συγκέντρωσε εκεί ό,τι άξιζε να διασωθεί από τον προηγούμενο πολιτισμό, για να το μεταβιβάσει στον επόμενο. Αυτό που πρέπει να κάνουν όσοι έχουν μυαλό είναι να φτιάξουν την «κιβωτό» και να κοιτάξουν τι θα βάλουν μέσα, γιατί πάμε προς έναν μετανεωτερικό πολιτισμό.
— Όταν υποστηρίζετε τις απόψεις σας, σας λένε ότι μοιάζουν λίγο ρομαντικές και ουτοπικές; Πώς τις υποδέχονται;
— Εγώ θα έλεγα ότι μεγαλύτερη ουτοπία από την επιβίωση αυτού του συστήματος δεν υπάρχει. Είμαι απολύτως βέβαιος γι’ αυτό. Κι όχι μόνο το σύστημα, αλλά και ο ανθρώπινος τύπος. Π.χ. ο τύπος Έλληνα που υπάρχει αυτή τη στιγμή δεν είναι βιώσιμο είδος, γιατί πιστεύει ότι μπορεί να ζει παρασιτικά. Είμαστε μια κοινωνία που έχει φάει και τα λεφτά των τρισέγγονών της. Δεν είναι δημιουργική. Δεν λέω στο σύνολό της, αλλά υπάρχει ένα τρομερά διογκωμένο παρασιτικό στρώμα, το οποίο καταπνίγει οποιαδήποτε δημιουργική διάθεση σε αυτή την κοινωνία. Αν μπορούσε, το δημιουργικό στοιχείο της κοινωνίας, που υφίσταται και αγωνίζεται, να έρθει σε μια συμμαχία με το μεταναστευτικό στοιχείο –έχει σημασία αυτό, να ξαναγίνει αξία η παραγωγική εργασία– μπορεί να δημιουργηθεί μια διέξοδος.
— Περιγράφετε ένα έρεβος…
— Η κατεύθυνση προς την οποία πηγαίνουμε είναι το έρεβος. Αλλά υπάρχει και διέξοδος.
— Πώς θα επιβάλουν την «κιβωτό» αυτές οι υγιείς δυνάμεις που λέτε;
— Οι περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν ότι ο κόσμος στον οποίο ζουν έγινε από μόνος του, τυχαία. Κι αφού τα πράγματα γίνονται από μόνα τους δεν αναλαμβάνουν κι αυτοί την ευθύνη τους. Αν αναλάβουμε την ευθύνη των δικών μας πράξεων, σε καθημερινή βάση, χωρίς να περιμένουμε τους Μεσσίες, είτε της πολιτικής είτε της ιδεολογίας…
— Αυτό πώς μπορεί να γίνει χωρίς διαπαιδαγώγηση, χωρίς κατεύθυνση;
— Ένας τέτοιος θεσμός υπάρχει. Στον δικό μας χώρο είναι η Εκκλησία. Σώζει και τις βασικές αξίες του Ελληνισμού και αυτές που απορρέουν από το αντικειμενικό όραμα της ζωής. Όμως η Εκκλησία έχει προσδεθεί στο κράτος και έχει αφανείς διασωληνώσεις μ’ αυτό το κοινωνικό βαμπίρ του παρασιτισμού.
— Και εμφανείς…
— Τελευταία έχουν αποκαλυφθεί. Αν κόψει αυτούς τους δεσμούς και ξαναβρεί το ασκητικό ιδεώδες της πτωχείας και της σταυρικής αυτοθυσίας, μπορεί να γίνει ο πυρήνας συσπείρωσης σε μια υγιή κατεύθυνση των δημιουργικών στοιχείων της ελληνικής κοινωνίας. Και προπαντός της νέας γενιάς. Είναι θέμα πίστης. Πρέπει ο άνθρωπος να αποκτήσει τη δυνατότητα να βγαίνει πάνω από τα συστήματα. Δεν μπορεί να τα καταργήσει, αλλά μπορεί να τα εξημερώσει. Αυτή τη στιγμή είναι θηρία τα οποία μας ελέγχουν. Η πίστη που δοκίμασε ο νεωτερικός άνθρωπος να αντιτάξει, έχει καταρρεύσει. Ήταν η μαρξιστική πίστη και ο αντίποδάς της, η φασιστική πίστη. Για όσους έχουν ελληνική παιδεία, αυτές οι μορφές πίστης ήταν καταδικασμένες από χέρι. Κι αυτή η πίστη για την οποία μιλάμε δείχνει τον ανθρωπολογικό τύπο που λέγεται «πρόσωπο». Το πρόσωπο δεν είναι όραμα ιδεώδες. Απλώς είναι ένας τύπος που ανακύπτει ως δυνατότητα όταν καταρρεύσει ο ατομοκεντρικός και ο ολοκληρωτικός τύπος. Τότε ανοίγει ο δρόμος γι’ αυτόν. Γιατί; Γιατί προϋποθέτει μια εσωτερική ανασυγκρότηση, η οποία, κακά τα ψέματα, γίνεται την περίοδο της κατάρρευσης. Κι εδώ είναι η ευεργετική αξία του φόβου...
— Σε ποιους τομείς εντοπίζετε την ύπαρξη αυτόματου πιλότου;
— Σε όλους. Η αρχική επιλογή αυτού του πολιτισμού ήταν ότι μπορούμε να φτιάξουμε έναν τεράστιο αυτόματο πιλότο, το τεχνοσύστημα, και να μην έχουμε ανάγκη κανέναν. Ούτε μεταφυσικές οντότητες, ούτε τη φύση, ούτε τα άγρια θηρία, ούτε τίποτα. Να γίνουμε, δηλαδή, θεοί του εαυτού μας, να είμαστε απολύτως ελεύθεροι, κι αφού έχουμε επιβιβαστεί σε αυτό το διαστημόπλοιο, να είμαστε εξασφαλισμένοι. Με την προμηθεϊκή ορμή που ο πολιτισμός μας ξεκίνησε αυτή επιλογή, κατάφερε πραγματικά, αν και χίμαιρα, να την πραγματοποιήσει. Όμως κάποια στιγμή έφτασε στα όριά του το πράγμα. Η βιόσφαιρα δεν αντέχει πια την ανάπτυξη της τεχνόσφαιρας. Και τα υποκείμενα που υποτίθεται ότι ήλεγχαν την πορεία των συστημάτων δεν είναι πλέον σε θέση να εξασφαλίσουν…
— Ποια ήταν αυτά τα υποκείμενα;
— Το νεωτερικό άτομο, μέσω κυρίως του πολιτικού, του διανοούμενου και του επιχειρηματία. Τα υποκείμενα αυτά υποτίθεται ότι μπορούσαν να συντηρούν, να εποπτεύουν και να κατευθύνουν την ανάπτυξη του συστήματος. Όμως η ιδεολογία του αυτόματου πιλότου –διότι ο άνθρωπος ρέπει προς τον ύπνο– έφερε τα πράγματα εδώ.
— Θα μπορούσαν να έχουν υπάρξει δικλίδες ασφαλείας, που να εμποδίσουν αυτή την πορεία;
— Δυστυχώς η πυροδότηση ενός πολιτισμικού δρόμου είναι χωρίς επιστροφή. Από μια κατάσταση πτώσης ενός προηγούμενου πολιτισμού αναδύεται είτε ξανά ο ίδιος πολιτισμός είτε ένας εντελώς καινούργιος. Όπως ήταν εκείνος που προέκυψε μετά τη μεγάλη κρίση του Μεσαίωνα. Για να πυροδοτηθεί ένας νέος, πρέπει ο παλιός να έχει ολοκληρώσει το πρόταγμά του. Όταν το ολοκληρώσει, θα καταρρεύσει λόγω της ανάπτυξής του. Δεν υπάρχουν ασφαλιστικές δικλίδες.
— Είναι νομοτελειακό αυτό;
— Αυτό δείχνει η Ιστορία κατά την ανάγνωση που δουλεύουμε εμείς.
— Όταν λέτε «εμείς» τι εννοείτε;
— Κοιτάξτε. Αναφέρομαι σε μια γραμμή της νεοελληνικής σκέψης, η οποία ξεκινά από τη θεολογία του προσώπου. Όταν λέμε «πρόσωπο» εννοούμε το υποκείμενο που υποβάλλεται από το τριαδικό δόγμα. Η Αγία Τριάδα δεν είναι ούτε κολεκτίβα ούτε ατομικιστικός σύλλογος. Υπάρχει ένα όραμα για το άτομο, που ονομάζεται «πρόσωπο» στην παραδοσιακή θεολογία και κοσμοαντίληψη. Από τη δεκαετία του ’60 έγινε μια προσπάθεια να μεταφερθεί αυτή η έννοια στη φιλοσοφία, ούτως ώστε να προταθεί μια εναλλακτική λύση στον φιλοσοφικό μηδενισμό που είναι κυρίαρχος στη Νεωτερικότητα, με τελευταίο εκφραστή του στη φιλοσοφία τον Χάϊντεγκερ. Αυτή η προσπάθεια απέδωσε πολλά και εισήγαγε την έννοια του προσώπου σε πολύ μεγάλη κλίμακα, ιδίως στον εκκλησιαστικό χώρο. Ακολούθησε ένα δεύτερο βήμα, -δεν έχει κριθεί ακόμη-, να μεταφερθεί η έννοια του προσώπου και στον χώρο της κοινωνικής οντολογίας. Δηλαδή στη σκέψη για το πού θεμελιώνεται η κοινωνία. Ο Καστοριάδης π.χ. είχε πει κάποια πράγματα για την «κοινωνική αυτοθέσμιση», ότι οι κοινωνίες «αυτοθεσμίζονται», το νόημα το δίνουν στον κόσμο οι ίδιες. Ο Γιανναράς συνέχισε από τις δικές του θέσεις και στην διαδρομή αυτή ακολουθήσαμε κι άλλοι. Τα βιβλία τα δικά μου είναι κυρίως προς αυτή την κατεύθυνση, την κοινωνική οντολογία. Το συμπέρασμα που βγαίνει είναι ότι ένας πολιτισμός έχει τον ελκυστή του που του δίνει ταυτότητα. Αυτός ο ελκυστής είναι ο δημιουργός του: το υποκείμενο, ο κυρίαρχος εκεί ανθρωπολογικός τύπος.
— Που διαφοροποιείται κάθε φορά…
— Ναι, αλλάζει, αλλά ταυτόχρονα μένει κι ο ίδιος στις ουσιαστικές του επιδιώξεις. Δηλαδή αυτό που έλεγα προηγουμένως, το γεγονός ότι ο νεωτερικός τύπος ανθρώπου θέλει να αυτοθεωθεί, μέσω του τεχνοσυστήματος, είναι θεμελιώδης επιλογή του. Θα ολοκληρωθεί και θα εξαλειφθεί από την ιστορία αυτός ο τύπος, όταν υλοποιήσει την πορεία του και υποστεί τις συνέπειές της. Τι θα γίνει μετά; Είτε θα έχουμε υποστροφή είτε θα πάμε μπροστά σε μια άλλη μορφή, που για μένα είναι το πρόσωπο.
— Σήμερα, στην κοινωνία που ζούμε, πιστεύετε ότι έχουμε εξαντλήσει την υλοποίηση αυτής της πορείας;
— Έχουμε μπει στην «κατάσταση μηδέν». Γιατί αποσυντίθεται πια ο άνθρωπος ως άτομο. Και ο ύπνος που λέγαμε και ο κυκεώνας των αντιφατικών επιθυμιών μέσα στις οποίες σέρνεται καθημερινά, και οι οποίες διεμβάλλονται από τα συστήματα, δείχνουν ότι έχει μπει ήδη στην «κατάσταση μηδέν».
— Θεωρείτε θετική την εμφάνιση του νεωτερικού ατόμου απ’ ό,τι κατάλαβα, του πολιτικού, του διανοούμενου, του επιστήμονα…
— Σε σχέση με τον Μεσαίωνα, τον ιππότη και τον καλόγερο, που ήταν εστιασμένοι στο θυμικό, αυτοί είναι εστιασμένοι στο διανοητικό. Αυτές οι τρεις μορφές του νεωτερικού ανθρωπολογικού τύπου στην αρχή ήταν ενωμένες. Όταν τα πράγματα ήταν σε άνοδο, ο επιχειρηματίας και ο διανοούμενος ήταν ενωμένες μορφές. Όταν όμως αρχίζει η πτώση και της νεωτερικής περιόδου, διασπάται το δίπολο. Ο διανοούμενος κάνει συνεχώς κριτική στον επιχειρηματία, που προσπαθεί να τα βγάλει πέρα μόνος του και δεν μπορεί. Γιατί ο ένας βάζει το μυαλό κι ο άλλος τα λεφτά.
— Αυτές οι τρεις μορφές υπάρχουν και σήμερα; Τι δεν κάνουν;
— Είναι η ρύθμιση των θεμελιακών αντιθέσεων, που είναι η διάκριση Θεού και ανθρώπου και η διάκριση ελεύθερου και δούλου. Κατά τον Ηράκλειτο αυτές είναι θεμελιακές διαιρέσεις και η ρύθμισή τους είναι η βάση κάθε πολιτισμού. Όταν εξαλειφθούν οι θεμελιακές ρυθμίσεις τους τότε ο πολιτισμός καταρρέει. Σε σχέση με την πρώτη διάκριση, θείου και ανθρωπίνου, εννοούμε τη διαχείριση της θεοείδειας του ανθρώπου. Ο άνθρωπος είναι ζώο θεούμενο, έχει φαντασία, συναίσθημα και φαντάζεται το καλύτερο. Και θέλει να το κάνει πράξη. Αυτό το ονομάζουμε «θεοείδεια». Θεωρούμε ότι ο άνθρωπος είναι δημιούργημα ή προέκυψε στην τύχη και είναι ο ίδιος θεός του εαυτού του; Η επιλογή στην οποία βασίστηκε ο σύγχρονος πολιτισμός είναι η δεύτερη. Αλλά τι σόι θεός είναι αυτός που κοιμάται και αφήνει τον αυτόματο πιλότο να τον πάει όπου θέλει; Δεν μπορεί να ελέγξει πια το σύστημα που έφτιαξε, το πολιτικό του μυαλό αποσύρθηκε, όπως και το επιχειρηματικό του, και επιπλέον γενικεύτηκε ο καταναλωτισμός και ο σχετικισμός των αξιών. Κανείς πια δεν πιστεύει ότι οι αξίες έχουν αντικειμενικό υπόβαθρο. Αν μου αρέσει να τις παραβώ, τις παραβαίνω και δεν αισθάνομαι ότι διαπράττω έγκλημα κατά της ανθρώπινης φύσης. Όταν ο πολιτισμός φτάσει, εκεί, και έχουμε φτάσει εκεί, το μέλλον του είναι σαφές. Όσοι έχουν λίγο μυαλό θα πρέπει να σκέφτονται τι πρέπει να κάνουν από δω και πέρα.
— Τι πρέπει να κάνουν;
— Αυτό έχει προδιαγραφεί από τους μύθους της ανθρωπότητας. Π.χ. ο μύθος της Βαβέλ, όπου μόλις ψηλώσει αρκετά ο πύργος επέρχεται σύγχυση γλωσσών. Όπου ο κοινός λόγος καταρρέει και αρχίζει ο διασκορπισμός. Είναι μια περιγραφή για το πώς αρχίζει η είσοδος στην «κατάσταση μηδέν». Μια άλλη περιγραφή, η χειρότερη, είναι η κατάσταση των Σοδόμων και Γομόρρων. Μόλις φτάσουμε εκεί, πρέπει να τα μαζεύει κανείς και να φεύγει τρέχοντας. Να μην κοιτάζει καθόλου πίσω του. Και η θετική εκδοχή είναι ο μύθος του κατακλυσμού. Ο Νώε, ξέροντας ότι επέρχεται το τέλος, έφτιαξε την κιβωτό του και συγκέντρωσε εκεί ό,τι άξιζε να διασωθεί από τον προηγούμενο πολιτισμό, για να το μεταβιβάσει στον επόμενο. Αυτό που πρέπει να κάνουν όσοι έχουν μυαλό είναι να φτιάξουν την «κιβωτό» και να κοιτάξουν τι θα βάλουν μέσα, γιατί πάμε προς έναν μετανεωτερικό πολιτισμό.
— Όταν υποστηρίζετε τις απόψεις σας, σας λένε ότι μοιάζουν λίγο ρομαντικές και ουτοπικές; Πώς τις υποδέχονται;
— Εγώ θα έλεγα ότι μεγαλύτερη ουτοπία από την επιβίωση αυτού του συστήματος δεν υπάρχει. Είμαι απολύτως βέβαιος γι’ αυτό. Κι όχι μόνο το σύστημα, αλλά και ο ανθρώπινος τύπος. Π.χ. ο τύπος Έλληνα που υπάρχει αυτή τη στιγμή δεν είναι βιώσιμο είδος, γιατί πιστεύει ότι μπορεί να ζει παρασιτικά. Είμαστε μια κοινωνία που έχει φάει και τα λεφτά των τρισέγγονών της. Δεν είναι δημιουργική. Δεν λέω στο σύνολό της, αλλά υπάρχει ένα τρομερά διογκωμένο παρασιτικό στρώμα, το οποίο καταπνίγει οποιαδήποτε δημιουργική διάθεση σε αυτή την κοινωνία. Αν μπορούσε, το δημιουργικό στοιχείο της κοινωνίας, που υφίσταται και αγωνίζεται, να έρθει σε μια συμμαχία με το μεταναστευτικό στοιχείο –έχει σημασία αυτό, να ξαναγίνει αξία η παραγωγική εργασία– μπορεί να δημιουργηθεί μια διέξοδος.
— Περιγράφετε ένα έρεβος…
— Η κατεύθυνση προς την οποία πηγαίνουμε είναι το έρεβος. Αλλά υπάρχει και διέξοδος.
— Πώς θα επιβάλουν την «κιβωτό» αυτές οι υγιείς δυνάμεις που λέτε;
— Οι περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν ότι ο κόσμος στον οποίο ζουν έγινε από μόνος του, τυχαία. Κι αφού τα πράγματα γίνονται από μόνα τους δεν αναλαμβάνουν κι αυτοί την ευθύνη τους. Αν αναλάβουμε την ευθύνη των δικών μας πράξεων, σε καθημερινή βάση, χωρίς να περιμένουμε τους Μεσσίες, είτε της πολιτικής είτε της ιδεολογίας…
— Αυτό πώς μπορεί να γίνει χωρίς διαπαιδαγώγηση, χωρίς κατεύθυνση;
— Ένας τέτοιος θεσμός υπάρχει. Στον δικό μας χώρο είναι η Εκκλησία. Σώζει και τις βασικές αξίες του Ελληνισμού και αυτές που απορρέουν από το αντικειμενικό όραμα της ζωής. Όμως η Εκκλησία έχει προσδεθεί στο κράτος και έχει αφανείς διασωληνώσεις μ’ αυτό το κοινωνικό βαμπίρ του παρασιτισμού.
— Και εμφανείς…
— Τελευταία έχουν αποκαλυφθεί. Αν κόψει αυτούς τους δεσμούς και ξαναβρεί το ασκητικό ιδεώδες της πτωχείας και της σταυρικής αυτοθυσίας, μπορεί να γίνει ο πυρήνας συσπείρωσης σε μια υγιή κατεύθυνση των δημιουργικών στοιχείων της ελληνικής κοινωνίας. Και προπαντός της νέας γενιάς. Είναι θέμα πίστης. Πρέπει ο άνθρωπος να αποκτήσει τη δυνατότητα να βγαίνει πάνω από τα συστήματα. Δεν μπορεί να τα καταργήσει, αλλά μπορεί να τα εξημερώσει. Αυτή τη στιγμή είναι θηρία τα οποία μας ελέγχουν. Η πίστη που δοκίμασε ο νεωτερικός άνθρωπος να αντιτάξει, έχει καταρρεύσει. Ήταν η μαρξιστική πίστη και ο αντίποδάς της, η φασιστική πίστη. Για όσους έχουν ελληνική παιδεία, αυτές οι μορφές πίστης ήταν καταδικασμένες από χέρι. Κι αυτή η πίστη για την οποία μιλάμε δείχνει τον ανθρωπολογικό τύπο που λέγεται «πρόσωπο». Το πρόσωπο δεν είναι όραμα ιδεώδες. Απλώς είναι ένας τύπος που ανακύπτει ως δυνατότητα όταν καταρρεύσει ο ατομοκεντρικός και ο ολοκληρωτικός τύπος. Τότε ανοίγει ο δρόμος γι’ αυτόν. Γιατί; Γιατί προϋποθέτει μια εσωτερική ανασυγκρότηση, η οποία, κακά τα ψέματα, γίνεται την περίοδο της κατάρρευσης. Κι εδώ είναι η ευεργετική αξία του φόβου...
Σκέψεις με αφορμή μια σφαίρα. Ήθος και κοινωνία
του Θεοδόσιου . Π. Τάσιου
Η απόκτηση ήθους δεν διδάσκεται, ενθαρρύνεται όμως μέσω παιδείας
Θα εξομολογηθώ μια βαρειάν υποψία που με κατατρύχει τα τελευταία είκοσι χρόνια: Μου φαίνεται οτι το πολιτικό και το οικονομικό πρόβλημα της Χώρας-μας οξύνεται ακάθεκτο, όχι απο συγκυριακά αίτια, αλλ΄ επειδή όλο και μας λιγοστεύει η μπέσα (αλβανικός όρος, εισηγμένος μετά τη συρρίκνωση του ελληνικού «φιλότιμου»). Προς την δυσάρεστη αυτή ερμηνεία συνάδουν, όχι μόνον όσα ΟΛΟΙ προ πολλού ομολογούμε χαμηλόφωνα μεταξύ μας, αλλα και κάμποσες πανευρωπαϊκές πρωτιές μας, όπως λ.χ. στη «διαφθορά», στα οδικά δυστυχήματα, στην αισχροκέρδεια, στις χωματερές, στην ντόπα, στο απίστευτο μίσος κατά της αιολικής ενέργειας, στην αδιαφορία για τη δωρεά οργάνων για μεταμόσχευση, στις χαμένες βδομάδες εκπαιδευτικού χρόνου (άσε που είμαστε κι η μόνη χώρα που δέν έχει ΕΦΕΕ!), κλπ. Και, κατα προφανή ακολουθίαν, ετούτη η χαλάρωση κοινωνικής συμπεριφοράς προάγει κάμποσους ψηφοφόρους και ψηφιζόμενους προς μυωπικές συναλλαγές, μερικούς εκπαιδευόμενους και εκπαιδευτές προς λούφα και διαμαρτυρία, κάμποσους παραγωγούς προς την παραοικονομία και τη φοροδιαφυγή (ανθηρόν ελληνικό άθλημα), και κάμποσους εργοδότες προς την αδίστακτη εκμετάλλευση των υπαλληλων τους. Σιγά την πρωτοτυπία της διαγνώσεως θα μου ΄πείς. Κι όμως, τον ακούω κιόλας τον αντιλαϊκό λαϊκιστή να φωνάζει «ντροπήσας να τα βάζετε με τον αγνό Λαό- το Κράτος μας κατάντησε έτσι!». Πού να του θυμίζεις τώρα πως «τα ίδια-μας τ΄ αδέρφια, ένα εκατομμύριο το πλήθος, είναι Κρατικοί Λειτουργοί», και πως «αυτός ο αγνός λαός ψηφίζει συνήθως όσους του χαϊδεύουν τ΄ αυτιά με ψευτιές διαφανέστατες. Πρόσφατα μάλιστα, του τα χαϊδεύουν και γνωστές λογοτέχνιδες, οι οποίες (μετα τα πρόσφατα γιουρούσια) διεκήρυξαν ότι η χώρα «δεν πρέπει να επιστρέψει στην ομαλότητα». Θαυμάστε πολιτικήν υπευθυνότητα... Εντωμεταξύ πάντως άλλοι λαοί πάνε μπροστά, κι εμείς πάμε κατα πίσω (γιατί όμως άραγε μας ζηλεύουν τόσο οι ξένοι...).
Αν τυχόν ευσταθεί αυτή η υποψία, τότε το βασικότερο πολιτικό διακύβευμα θα είναι πώς θα ξαναμυηθούμε στην υπαρξιακή
ηδονή της αγαπητικής σχέσης με τον Αλλον- πώς θα δυναμώσομε το κοινωνικό-μας Ηθος δηλαδή. Αλλα εδώ ακούω αμέσως κι άλλην επικριτική φωνή «αφήστε τις ηθικολογίες»- σύγχυση δηλαδή καραμπινάτη, ανάμεσα στην φαρισαϊκή χρηστομάθεια και στο καίριο ανθρωπικό ενέργημα της διαπροσωπικής χαράς.
Η ηδονή όμως που προσφέρει ο αγαπητικός δεσμός με τον Διπλανό (το Ηθος δηλαδή), έχει διττή ωφελιμιστική αιτιολογία: Χάρις στην αλληλεγγύη, κερδίζω ως Αυτοσυντηρησία· και χάρις στην αγάπη, κερδίζω ως Αυτοεπιβεβαίωση- δηλαδή καί το «σώμα» καί το «πνεύμα» ικανοποιούνται, όπως θα λέγαμε παλιά.
Αν όμως είναι έτσι τα πράγματα, τί στο διάβολο μας πιάνει και αποσκορακίζομε συνήθως ετούτα τα αγαθά της Επαγγελίας; Γιατί, σε πάμπολλες περιπτώσεις, ο ένας τρώει τον άλλον ή, έστω, αδιαφορεί για τον άλλον; Και, κυρίως, γιατί οι περισσότεροι αδιαφορούνε για το Σύνολο;
Σε μια χώρα όμως, όπου οι δείκτες αντικοινωνικότητας φαίνονται να πληθαίνουν, η απάντηση σ΄ αυτό το ρητορικό ερώτημα ενδέχεται να είναι γουρουνοειδώς απλή: «Μα, για να περνάω καλύτερα»- κι είναι μια απάντηση ντόμπρα. Η οποία όμως εμπεριέχει δύο (υποκείμενες έστω) δηλώσεις. Πρώτον (λόγω ενεστώτος του ρήματος «περνάω»), περιέχει τη δήλωση «αδιαφορώ τί θα συμβεί στο μέλλον»· και, δεύτερον, περιέχει την εξυπακουόμενη δήλωση «δέν με ενοχλούν οι δυστυχίες τις οποίες ενδεχομένως προκαλώ στους άλλους». Σ΄ αυτές τις υπόρρητες δηλώσεις, χωρούν τα επόμενα σχόλια.
Ακόμα κι αν δέν θυμόμαστε τί είπε ο παππούς Αριστοτέλης («ευδαίμονα λέγειν μή τον τυχόντα χρόνον, αλλα τέλειον βίον», Ηθ. Νικ. 1101α, 15), όλοι ξέρομε πως ο καθένας-μας προσπαθεί να μεγιστοποιήσει τα κέρδη-του, μέσα σ΄ ένα κάποιο χρονικό διάστημα: Εντός ενός λεπτού τα βρέφη, εντος μιάς μέρας τα νήπια, πέντε ετών οι καταθέτες- ή «δι΄ όλου του βίου» οι ψαγμένοι. Και λένε οι φιλόσοφοι οτι ετούτη ακριβώς η διάρκεια εντός της οποίας θα επιζητηθεί η βελτιστοποίηση του κέρδους μου, συνιστά την λυδία λίθο της Ηθικότητας: για να γλυτώσομε και τις ψυχοσωματικές ασθένειες που θερίζουν τους αρπαχτάδες...
Κατά βάθος, σχεδόν κανένας δέν αδιαφορεί για τη δυστυχία των άλλων· απλώς, ενοχλείται λιγότερο ή περισσότερο- ενοχλείται όμως (διότι, το Εγώ, είναι δομημένο και με τα υλικά του Αλλου). Κι αυτή ακριβώς η ενόχληση μειώνει τη γουρουνική ευχαρίστηση του «καλά περνάω».
Μ΄ αυτά λοιπόν τα επιχειρήματα, υπάρχει ίσως έδαφος ανατροπής του ωχαδερφικού επιχειρήματος- χωρίς να χρειασθεί να προσφύγομε στην επίκληση των πιλαφιών του παραδείσου.
Διοτι το Ατομο, καθαρώς ωφελιμιστικά, γίνεται ευτυχέστερο όταν αυτοβούλως ανακαλύπτει το διπλό προσωπικό κέρδος που θ΄ απολαύσει μέσω του αγαθού βίου. Είπαμε δέ: «το Ατομο και τα κέρδη-του», δι΄ όλου του βίου. Αλλιώτικα, αν ξεκινήσετε ανάποδα («το καλό της Ομάδας»- κοινωνιστική μεταφυσική ή «το κέρδος μετά θάνατον»- θρησκευτική μεταφυσική), χάσατε. Εχετε προαγάγει το Ατομο προς αναπόφευκτον φαρισαϊσμό, αργά ή γρήγορα. Τώρα, επι πλέον αυτής της ατομικής ολβιότητας, η ιστορική πείρα αποδεικνύει πως όποτε ετούτες οι «κοινωνικές Αξίες» στεριώνουν, τότε οι αντίστοιχες Κοινωνίες αποχτούν συνοχή, μεγιστοποιούν το οικονομικό-τους αποτέλεσμα (απουσία εσωτερικών απωλειών του συστήματος). Και, αντιθέτως, μέσα στην ανθρώπινη Ιστορία καμμιά μηχανιστική συνταγή «πολιτικού συστήματος», «ιδεολογικού πλαισίου» κλπ δέν ήταν απο μόνη-της αποδοτική χωρίς ετούτην την προϋπόθεση του Ηθους των Πολιτών.
Ως εκ περισσού θα αναφέρω δύο τέτοιες πασίγνωστες αποτυχίες: Η μία είναι η υπονόμευση του υπαρκτού κομμουνισμού απ΄ τη ρεμούλα της νομενκλατούρας κι απ΄ τη λούφα του πλήθους- ηθολογικής κατηγορίας φαινόμενα, αμφότερα! Κι η άλλη είναι η κατα τον πλατωνικόν Πρωταγόρα ανεπάρκεια της Τεχνογνωσίας να διασφαλίσει την ευτυχία των ανθρώπων, οι οποίοι ναί μέν συναθροίσθηκαν σε Πόλεις κι απέκτησαν «ευπορίαν», ηδίκουν όμως αλλήλους, και γι΄ αυτό διασκορπίσθηκαν πάλι- μέχρι να παρέμβει αυτοπροσώπως ο Ζεύς και να χαρίσει σε όλους αυτό που (εμπειρικώς!) αποδείχθηκε πως έλειπε: Αιδώ τε και Δίκην· δηλαδή Ηθος- την μόνη προϋπόθεση οικονομικής και πολιτικής σταθερότητας, μας λένε με τον προμηθεϊκό μύθο οι Αρχαίοι. Αυτά λοιπόν (τα προφανή) λέμε κι εμείς- κόντρα στην μηχανιστική αντίληψη «ένα καλό μάνατζμεντ (sic) θα μας σώσει» ή κόντρα στην φυγομαχική ελπίδα «άχ, άν είχαμε καλή ηγεσία», και άλλα ηχηρά παρόμοια. Διοτι υποθέτω οτι το πήραμε απόφαση πλέον οτι το ψάρι βρωμάει απ΄ την ουρά: Αν αυτή δέν οδηγήσει στη σωστή πλεύση, ή άν αυτή δέν εκτελεί τις εντολές της κεφαλής του ιχθύοςπάλι τίποτα δεν γίνεται.
Μα, καλά, γιατί δέν ασχολείσθε και με το ήθος των πολιτικών-μας; Απάντηση: Διοτι έχω εδραίαν πλέον πεποίθηση α) οτι έχουν ακριβώς το ίδιο μέσον ήθος όλων μας και β) η κότα κάνει το αυγό- δηλαδή εμείς ο λαός οφείλομε να εμπνεύσομε στους εκπροσώπους-μας το «νέον ήθος»: Απ΄ τους δημοτικούς-μας συμβούλους (σάρξ εκ της σαρκός μας), μέχρι τους υπουργούς-μας (που συχνά συνυπογράφουν τις αποφάσεις των «κλαδικών» κομματικών επιτροπών των υπαλλήλων-τους, δηλαδή των παιδιών μας).
Αν τώρα υποθέσομε οτι πράγματι τόσο αποφασιστική είναι η πολιτική σημασία του Ηθους, θα ανακύψει το ερώτημα «και πώς θα το αποχτήσομε»- στην ευκταία ένταση και έκταση. Κι εδώ, πρέπει αμέσως να θυμηθούμε οτι η Επιστήμη μπορεί να αναλύει τα δεδομένα και τους μηχανισμούς της ηθικής απόφανσης- η ίδια όμως η απόφανση δέν προκύπτει «επιστημονικά». Απ΄ την οριστική έγκλιση της Επιστήμης, δέν προκύπτει η προστακτική του δέοντος, όπως έλεγε κι ο Πουανκαρέ. Κι η αιτία είναι απλή: Στην ηθική απόφανση συγκρίνονται ετερογενείς κερδοζημίες (π.χ. η «πείνα-μου» αφενός, με την «μυστική χαρά» αφετέρου που θα νοιώσω όταν θα γιάνει το ξένο παιδί στο οποίο χάρισα τις οικονομίες μου). Τους αντίστοιχους συντελεστές βαρύτητας, μόνον η αξιολογούσα ατομική συνείδηση μπορεί να τους ορίσει. Γι΄ αυτό και η απόχτηση του Ηθους δέν διδάσκεται μέσω «μαθημάτων» μετακένωσης γνώσεων. Τούτο όμως καθόλου δεν σημαίνει πως δέν μπορεί να ενθαρρύνεται μέσω Παιδείας και Καλλιέργειας πολυμέτωπης...
Για τούτο όμως το τεράστιας πολιτικής σημασίας θέμα της Ηθοπαιδείας, απαιτείται ενα άλλο 15-ετές αναπτυξιακό πρόγραμμα της Χώρας και μια άλλη, σπουδαία νομίζω, συζήτηση- μαζύ με το βασικό αίτημα της κοινωνικής δικαιοσύνης.
Η απόκτηση ήθους δεν διδάσκεται, ενθαρρύνεται όμως μέσω παιδείας
Θα εξομολογηθώ μια βαρειάν υποψία που με κατατρύχει τα τελευταία είκοσι χρόνια: Μου φαίνεται οτι το πολιτικό και το οικονομικό πρόβλημα της Χώρας-μας οξύνεται ακάθεκτο, όχι απο συγκυριακά αίτια, αλλ΄ επειδή όλο και μας λιγοστεύει η μπέσα (αλβανικός όρος, εισηγμένος μετά τη συρρίκνωση του ελληνικού «φιλότιμου»). Προς την δυσάρεστη αυτή ερμηνεία συνάδουν, όχι μόνον όσα ΟΛΟΙ προ πολλού ομολογούμε χαμηλόφωνα μεταξύ μας, αλλα και κάμποσες πανευρωπαϊκές πρωτιές μας, όπως λ.χ. στη «διαφθορά», στα οδικά δυστυχήματα, στην αισχροκέρδεια, στις χωματερές, στην ντόπα, στο απίστευτο μίσος κατά της αιολικής ενέργειας, στην αδιαφορία για τη δωρεά οργάνων για μεταμόσχευση, στις χαμένες βδομάδες εκπαιδευτικού χρόνου (άσε που είμαστε κι η μόνη χώρα που δέν έχει ΕΦΕΕ!), κλπ. Και, κατα προφανή ακολουθίαν, ετούτη η χαλάρωση κοινωνικής συμπεριφοράς προάγει κάμποσους ψηφοφόρους και ψηφιζόμενους προς μυωπικές συναλλαγές, μερικούς εκπαιδευόμενους και εκπαιδευτές προς λούφα και διαμαρτυρία, κάμποσους παραγωγούς προς την παραοικονομία και τη φοροδιαφυγή (ανθηρόν ελληνικό άθλημα), και κάμποσους εργοδότες προς την αδίστακτη εκμετάλλευση των υπαλληλων τους. Σιγά την πρωτοτυπία της διαγνώσεως θα μου ΄πείς. Κι όμως, τον ακούω κιόλας τον αντιλαϊκό λαϊκιστή να φωνάζει «ντροπήσας να τα βάζετε με τον αγνό Λαό- το Κράτος μας κατάντησε έτσι!». Πού να του θυμίζεις τώρα πως «τα ίδια-μας τ΄ αδέρφια, ένα εκατομμύριο το πλήθος, είναι Κρατικοί Λειτουργοί», και πως «αυτός ο αγνός λαός ψηφίζει συνήθως όσους του χαϊδεύουν τ΄ αυτιά με ψευτιές διαφανέστατες. Πρόσφατα μάλιστα, του τα χαϊδεύουν και γνωστές λογοτέχνιδες, οι οποίες (μετα τα πρόσφατα γιουρούσια) διεκήρυξαν ότι η χώρα «δεν πρέπει να επιστρέψει στην ομαλότητα». Θαυμάστε πολιτικήν υπευθυνότητα... Εντωμεταξύ πάντως άλλοι λαοί πάνε μπροστά, κι εμείς πάμε κατα πίσω (γιατί όμως άραγε μας ζηλεύουν τόσο οι ξένοι...).
Αν τυχόν ευσταθεί αυτή η υποψία, τότε το βασικότερο πολιτικό διακύβευμα θα είναι πώς θα ξαναμυηθούμε στην υπαρξιακή
ηδονή της αγαπητικής σχέσης με τον Αλλον- πώς θα δυναμώσομε το κοινωνικό-μας Ηθος δηλαδή. Αλλα εδώ ακούω αμέσως κι άλλην επικριτική φωνή «αφήστε τις ηθικολογίες»- σύγχυση δηλαδή καραμπινάτη, ανάμεσα στην φαρισαϊκή χρηστομάθεια και στο καίριο ανθρωπικό ενέργημα της διαπροσωπικής χαράς.
Η ηδονή όμως που προσφέρει ο αγαπητικός δεσμός με τον Διπλανό (το Ηθος δηλαδή), έχει διττή ωφελιμιστική αιτιολογία: Χάρις στην αλληλεγγύη, κερδίζω ως Αυτοσυντηρησία· και χάρις στην αγάπη, κερδίζω ως Αυτοεπιβεβαίωση- δηλαδή καί το «σώμα» καί το «πνεύμα» ικανοποιούνται, όπως θα λέγαμε παλιά.
Αν όμως είναι έτσι τα πράγματα, τί στο διάβολο μας πιάνει και αποσκορακίζομε συνήθως ετούτα τα αγαθά της Επαγγελίας; Γιατί, σε πάμπολλες περιπτώσεις, ο ένας τρώει τον άλλον ή, έστω, αδιαφορεί για τον άλλον; Και, κυρίως, γιατί οι περισσότεροι αδιαφορούνε για το Σύνολο;
Σε μια χώρα όμως, όπου οι δείκτες αντικοινωνικότητας φαίνονται να πληθαίνουν, η απάντηση σ΄ αυτό το ρητορικό ερώτημα ενδέχεται να είναι γουρουνοειδώς απλή: «Μα, για να περνάω καλύτερα»- κι είναι μια απάντηση ντόμπρα. Η οποία όμως εμπεριέχει δύο (υποκείμενες έστω) δηλώσεις. Πρώτον (λόγω ενεστώτος του ρήματος «περνάω»), περιέχει τη δήλωση «αδιαφορώ τί θα συμβεί στο μέλλον»· και, δεύτερον, περιέχει την εξυπακουόμενη δήλωση «δέν με ενοχλούν οι δυστυχίες τις οποίες ενδεχομένως προκαλώ στους άλλους». Σ΄ αυτές τις υπόρρητες δηλώσεις, χωρούν τα επόμενα σχόλια.
Ακόμα κι αν δέν θυμόμαστε τί είπε ο παππούς Αριστοτέλης («ευδαίμονα λέγειν μή τον τυχόντα χρόνον, αλλα τέλειον βίον», Ηθ. Νικ. 1101α, 15), όλοι ξέρομε πως ο καθένας-μας προσπαθεί να μεγιστοποιήσει τα κέρδη-του, μέσα σ΄ ένα κάποιο χρονικό διάστημα: Εντός ενός λεπτού τα βρέφη, εντος μιάς μέρας τα νήπια, πέντε ετών οι καταθέτες- ή «δι΄ όλου του βίου» οι ψαγμένοι. Και λένε οι φιλόσοφοι οτι ετούτη ακριβώς η διάρκεια εντός της οποίας θα επιζητηθεί η βελτιστοποίηση του κέρδους μου, συνιστά την λυδία λίθο της Ηθικότητας: για να γλυτώσομε και τις ψυχοσωματικές ασθένειες που θερίζουν τους αρπαχτάδες...
Κατά βάθος, σχεδόν κανένας δέν αδιαφορεί για τη δυστυχία των άλλων· απλώς, ενοχλείται λιγότερο ή περισσότερο- ενοχλείται όμως (διότι, το Εγώ, είναι δομημένο και με τα υλικά του Αλλου). Κι αυτή ακριβώς η ενόχληση μειώνει τη γουρουνική ευχαρίστηση του «καλά περνάω».
Μ΄ αυτά λοιπόν τα επιχειρήματα, υπάρχει ίσως έδαφος ανατροπής του ωχαδερφικού επιχειρήματος- χωρίς να χρειασθεί να προσφύγομε στην επίκληση των πιλαφιών του παραδείσου.
Διοτι το Ατομο, καθαρώς ωφελιμιστικά, γίνεται ευτυχέστερο όταν αυτοβούλως ανακαλύπτει το διπλό προσωπικό κέρδος που θ΄ απολαύσει μέσω του αγαθού βίου. Είπαμε δέ: «το Ατομο και τα κέρδη-του», δι΄ όλου του βίου. Αλλιώτικα, αν ξεκινήσετε ανάποδα («το καλό της Ομάδας»- κοινωνιστική μεταφυσική ή «το κέρδος μετά θάνατον»- θρησκευτική μεταφυσική), χάσατε. Εχετε προαγάγει το Ατομο προς αναπόφευκτον φαρισαϊσμό, αργά ή γρήγορα. Τώρα, επι πλέον αυτής της ατομικής ολβιότητας, η ιστορική πείρα αποδεικνύει πως όποτε ετούτες οι «κοινωνικές Αξίες» στεριώνουν, τότε οι αντίστοιχες Κοινωνίες αποχτούν συνοχή, μεγιστοποιούν το οικονομικό-τους αποτέλεσμα (απουσία εσωτερικών απωλειών του συστήματος). Και, αντιθέτως, μέσα στην ανθρώπινη Ιστορία καμμιά μηχανιστική συνταγή «πολιτικού συστήματος», «ιδεολογικού πλαισίου» κλπ δέν ήταν απο μόνη-της αποδοτική χωρίς ετούτην την προϋπόθεση του Ηθους των Πολιτών.
Ως εκ περισσού θα αναφέρω δύο τέτοιες πασίγνωστες αποτυχίες: Η μία είναι η υπονόμευση του υπαρκτού κομμουνισμού απ΄ τη ρεμούλα της νομενκλατούρας κι απ΄ τη λούφα του πλήθους- ηθολογικής κατηγορίας φαινόμενα, αμφότερα! Κι η άλλη είναι η κατα τον πλατωνικόν Πρωταγόρα ανεπάρκεια της Τεχνογνωσίας να διασφαλίσει την ευτυχία των ανθρώπων, οι οποίοι ναί μέν συναθροίσθηκαν σε Πόλεις κι απέκτησαν «ευπορίαν», ηδίκουν όμως αλλήλους, και γι΄ αυτό διασκορπίσθηκαν πάλι- μέχρι να παρέμβει αυτοπροσώπως ο Ζεύς και να χαρίσει σε όλους αυτό που (εμπειρικώς!) αποδείχθηκε πως έλειπε: Αιδώ τε και Δίκην· δηλαδή Ηθος- την μόνη προϋπόθεση οικονομικής και πολιτικής σταθερότητας, μας λένε με τον προμηθεϊκό μύθο οι Αρχαίοι. Αυτά λοιπόν (τα προφανή) λέμε κι εμείς- κόντρα στην μηχανιστική αντίληψη «ένα καλό μάνατζμεντ (sic) θα μας σώσει» ή κόντρα στην φυγομαχική ελπίδα «άχ, άν είχαμε καλή ηγεσία», και άλλα ηχηρά παρόμοια. Διοτι υποθέτω οτι το πήραμε απόφαση πλέον οτι το ψάρι βρωμάει απ΄ την ουρά: Αν αυτή δέν οδηγήσει στη σωστή πλεύση, ή άν αυτή δέν εκτελεί τις εντολές της κεφαλής του ιχθύοςπάλι τίποτα δεν γίνεται.
Μα, καλά, γιατί δέν ασχολείσθε και με το ήθος των πολιτικών-μας; Απάντηση: Διοτι έχω εδραίαν πλέον πεποίθηση α) οτι έχουν ακριβώς το ίδιο μέσον ήθος όλων μας και β) η κότα κάνει το αυγό- δηλαδή εμείς ο λαός οφείλομε να εμπνεύσομε στους εκπροσώπους-μας το «νέον ήθος»: Απ΄ τους δημοτικούς-μας συμβούλους (σάρξ εκ της σαρκός μας), μέχρι τους υπουργούς-μας (που συχνά συνυπογράφουν τις αποφάσεις των «κλαδικών» κομματικών επιτροπών των υπαλλήλων-τους, δηλαδή των παιδιών μας).
Αν τώρα υποθέσομε οτι πράγματι τόσο αποφασιστική είναι η πολιτική σημασία του Ηθους, θα ανακύψει το ερώτημα «και πώς θα το αποχτήσομε»- στην ευκταία ένταση και έκταση. Κι εδώ, πρέπει αμέσως να θυμηθούμε οτι η Επιστήμη μπορεί να αναλύει τα δεδομένα και τους μηχανισμούς της ηθικής απόφανσης- η ίδια όμως η απόφανση δέν προκύπτει «επιστημονικά». Απ΄ την οριστική έγκλιση της Επιστήμης, δέν προκύπτει η προστακτική του δέοντος, όπως έλεγε κι ο Πουανκαρέ. Κι η αιτία είναι απλή: Στην ηθική απόφανση συγκρίνονται ετερογενείς κερδοζημίες (π.χ. η «πείνα-μου» αφενός, με την «μυστική χαρά» αφετέρου που θα νοιώσω όταν θα γιάνει το ξένο παιδί στο οποίο χάρισα τις οικονομίες μου). Τους αντίστοιχους συντελεστές βαρύτητας, μόνον η αξιολογούσα ατομική συνείδηση μπορεί να τους ορίσει. Γι΄ αυτό και η απόχτηση του Ηθους δέν διδάσκεται μέσω «μαθημάτων» μετακένωσης γνώσεων. Τούτο όμως καθόλου δεν σημαίνει πως δέν μπορεί να ενθαρρύνεται μέσω Παιδείας και Καλλιέργειας πολυμέτωπης...
Για τούτο όμως το τεράστιας πολιτικής σημασίας θέμα της Ηθοπαιδείας, απαιτείται ενα άλλο 15-ετές αναπτυξιακό πρόγραμμα της Χώρας και μια άλλη, σπουδαία νομίζω, συζήτηση- μαζύ με το βασικό αίτημα της κοινωνικής δικαιοσύνης.
Κρίση: περιμένοντας το σοκ...
του Χάραλντ Βέλζερ
Λίγο καιρό πριν τη χρεοκοπία της «Λέμαν μπράδερς» ο πρόεδρος της «Ντόιτσε μπανκ» Γιόζεφ 'Ακερμαν (Josef Ackermann), άφηνε να εννοηθεί πως τα χειρότερα είχαν περάσει. Στις πυρετώδεις εβδομάδες που μεσολάβησαν, πολιτικοί και ειδήμονες ξεπέρασαν εαυτούς στην αναζήτηση μεθόδων για την τόνωση της κατανάλωσης, λες κι ο καπιταλισμός συνέχιζε να κινείται και το μόνο που χρειαζόταν ήταν να πυροδοτήσουμε εκ νέου τον αέναο δημιουργικό του κύκλο.
Προφανώς η ιδέα πως εδώ έχουμε να κάνουμε με κάτι περισσότερο από μία «κρίση» δεν πέρασε από το μυαλό κανενός. Η ζωή συνεχίζεται: δανείζουμε, κάνουμε κανά φορολογικό μερεμέτι, και πάνω απ' όλα ελπίζουμε να περάσει η μπόρα όσο το δυνατό γρηγορότερα. Η απουσία της πλέον στοιχειώδους διορατικότητας σε σχέση με τη μέθοδο αντιμετώπισης και τις συνέπειες της οικονομικής κατάρρευσης, αποδεικνύει το βαθμό στον οποίο η κρίση δεν είχε προβλεφθεί: πολυάριθμες χρεοκοπίες τραπεζών, κλυδωνισμός ασφαλιστικών εταιρειών, ολόκληρα κράτη στο χείλος της χρεοκοπίας... Και τα δισεκατομμύρια δολάρια που διοχετεύονται για να απαλυνθούν όλα αυτά, τι άλλο είναι παρά «φανταστικά» λεφτά που ρίχνονται αφειδώς σε ένα σύστημα που βρίσκεται στα όρια της κατάρρευσής του ακριβώς λόγω του... μη-πραγματικού χαρακτήρα των συναλλαγών του;
Την ίδια ώρα που η οικονομική καταστροφή συνεχίζει αδυσώπητα την πορεία της, αδιαφορώντας σε κάθε μέτρο ανάσχεσής της και πλήττοντας τον έναν κλάδο μετά τον άλλο, τα κοψίματα, τα ραψίματα, τα παραγεμίσματα και η ατέλειωτη σειρά των συνόδων κορυφής πασχίζουν να δώσουν την εντύπωση πως η κρίση βρίσκεται υπό έλεγχο.
Ο κόσμος παρατηρεί την κρίση σκυθρωπός, αλλά όχι πανικόβλητος. Παρά την καθημερινή σοδειά καταστροφικών νέων από την «global economy», οι πολίτες ελάχιστα ταράσσονται.
Ας σημειώσουμε κατ' αρχήν πως τα γεγονότα που αργότερα καταγράφονται ως «ιστορικά», σπανίως αξιολογούνται ως τέτοια την ώρα που συμβαίνουν. Εκ των υστέρων αιφνιδιαζόμαστε όταν βλέπουμε την καταχώρηση ενός Κάφκα (Kafka) στο ημερολόγιό του, την ημέρα που η Γερμανία κήρυξε τον πόλεμο στη Ρωσία (1/8/1914): «η Γερμανία κήρυξε τον πόλεμο στη Ρωσία. Απόγευμα: μάθημα κολύμβησης». Αλλά στις σύγχρονες και πολύπλοκες κοινωνίες μας τα κύματα ενός σοκ διατρέχουν μεγάλη πορεία και καθυστερούν μέχρι να φτάσουν από το αρχικό σημείο καταστροφής στις μάζες των πολιτών. Οπότε είναι μάλλον σπάνιο να βιώνεται μία κοινωνική αναστάτωση ως τέτοια από τους συγχρόνους της. Η καταγραφή της πραγματικότητας επαφίεται μάλλον στους ιστορικούς.
Οι οικολόγοι π.χ. παραπονιούνται συχνά για το ότι ο κόσμος δεν καταφέρνει να κατανοήσει πως το περιβάλλον του αλλάζει. Μία έρευνα σε οικογένειες ψαράδων στην Καλιφόρνια έδειξε πως οι νεότεροι συνειδητοποιούσαν λιγότερο το πρόβλημα της υπεραλίευσης και της εξαφάνισης των ειδών.
Σήμερα στην κοινωνική σφαίρα παρατηρούνται αλλαγές στις αντιλήψεις και τις αξίες ανάλογες με εκείνες που αφορούν το περιβαλλοντικό πρόβλημα: ας αναλογιστούμε την πλήρη ανατροπή των αξιών στη γερμανική κοινωνία επί Χίτλερ (Hitler).
Σε εκείνη την κοινωνία, ακόμα και το 1933 οι μη-Εβραίοι θα θεωρούσαν αδιανόητο πως λίγα μόλις χρόνια αργότερα, και μάλιστα με την ενεργό συμμετοχή τους, οι Εβραίοι συμπολίτες τους δεν θα γίνονταν απλά αντικείμενο λεηλασίας, αλλά θα φορτώνονταν σε τρένα για να οδηγηθούν σε στρατόπεδα θανάτου. Κι όμως, οι ίδιοι άνθρωποι το 1941 παρατηρούσαν απαθείς την πομπή των εκτοπισμένων να οδεύει προς την ανατολή· ένα καθόλου αμελητέο ποσοστό ανάμεσά τους αγόραζαν («αριανοποιούσαν») τις κουζίνες, τα έπιπλα και τα καλλιτεχνικά τους έργα · άλλοι αναλάμβαναν τη διαχείριση των «ιουδαϊκών» επιχειρήσεων ή μετακόμιζαν σε σπίτια εκτοπισμένων Εβραίων: και οι πάντες τα θεωρούσαν αυτά φυσιολογικά!
Το ότι τέτοιες αλλαγές στο πλαίσιο της καθημερινότητας ή τις συναινετικές νόρμες γίνονται ελάχιστα αντιληπτές, οφείλεται εν πολλοίς στο ότι οι αισθητές αλλαγές αφορούν ένα ελάχιστο τμήμα της βιωμένης πραγματικότητας. Συνήθως υποτιμούμε το βαθμό στον οποίο το καθημερινό πήγαινε-έλα, οι συνήθειες, η λειτουργία των θεσμών, των μίντια, η συνέχιση της λειτουργίας της αγοράς κ.λπ συντηρούν την πίστη πως «τίποτα δεν πρόκειται να συμβεί»: τα λεωφορεία κυκλοφορούν, τα αεροπλάνα απογειώνονται, τα αυτοκίνητα «κολλάνε» στην κυκλοφορία του Σαββατοκύριακου, τα μαγαζιά διακοσμούν τις βιτρίνες τους για τα Χριστούγεννα. Όλα αυτά λειτουργούν ως αποδείξεις ομαλότητας, που τροφοδοτούν μάλιστα τη βαθιά ριζωμένη πεποίθηση πως η ζωή συνεχίζεται, σαν τον παλιό καλό καιρό.
Ενώ δημιουργείται η ιστορία, οι άνθρωποι συνεχίζουν να ζουν τη ζωή τους. Σε αντίθεση με τις κοινωνικές καταστροφές, τους κυκλώνες και τους σεισμούς, οι κοινωνικές αναστατώσεις να μεν δεν έρχονται απροειδοποίητες, αλλά από την άλλη εξελίσσονται τόσο ανεπαίσθητα, που μόνο κατόπιν εορτής ονομάζονται «καταρρεύσεις» ή «ανάδυση ενός νέου πολιτισμού».
Είναι πασίγνωστο πως η γνώση αυξάνει παράλληλα με την άγνοια· συνεχίζουμε όμως να δίνουμε στη φράση αυτή τη μάλλον αισιόδοξη εκδοχή που της έδινε και ο Καρλ Πόπερ (Karl Popper), ως μία εξασφάλιση σταθερότητας των κοινωνιών της γνώσης. Όμως σήμερα οι κρίσεις που συσσωρεύονται στον ορίζοντα (του κλίματος, του περιβάλλοντος, της ενέργειας, των πρώτων υλών και της οικονομίας) δηλούν πως θα αναγκασθούμε να αγωνιστούμε ταυτόχρονα σε πολλαπλά μέτωπα, ενώ ταυτόχρονα μας κατέχει η πιο αβυσσαλέα άγνοια για τις συνέπειες των πράξεών μας.
Αυτή η αποσύνθεση της εμπειρίας μας όμως, δε σηματοδοτεί από μόνη της πως βρισκόμαστε σε ένα «σημείο καμπής» (tipping point), πέραν του οποίο δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τα προβλήματα;
Για να βρούμε την τελευταία ανάλογη κατάσταση, θα χρειαστεί να πάμε είκοσι χρόνια πίσω: στην απόλυτη κατάρρευση -που κανείς δεν είχε προβλέψει- ενός ολόκληρου πολιτικού σύμπαντος, που άλλαξε έως και τα σύνορα των κρατών. Τότε ο θρίαμβος της δύσης έμοιαζε εξασφαλισμένος: σπεύσαμε να διακηρύξουμε «το τέλος της ιστορίας» αλλά έτσι όπως εξελίσσονται τα πράγματα είναι πολύ πιθανό σε πενήντα χρόνια οι ιστορικοί να τοποθετήσουν στο 1989 την αρχή της παρακμής των δημοκρατιών. Ίσως μάλιστα να διαγνώσουν πως η τρέχουσα οικονομική κρίση δεν είναι παρά ένας ακόμα κρίκος σε μία μακρά αλυσίδα παρακμιακών γεγονότων.
Μπορούμε μολοταύτα ήδη από σήμερα να χαρακτηρίσουμε ως επιτάχυνση της διαδικασίας μετάβασης από μια εποχή σε μία άλλη το γεγονός πως ο αχαλίνωτος νεοφιλελευθερισμός αντικαθίσταται από την κρατική παρέμβαση, μια διαδικασία που φέρνει τα πάνω-κάτω σε όλα όσα γνωρίζαμε, όχι μόνο στον τομέα της οικονομίας, αλλά και των περιβαλλοντικών πολιτικών.
Κι όμως, κανείς δεν τολμά να εξετάσει το ενδεχόμενο της πλήρους αδυναμίας μας να αντιδράσουμε στις κρίσεις αυτές, την οικονομική, την ενεργειακή ή την κλιματική. Θεωρούμε απίθανη την πλήρη κατάρρευση του οικονομικού μας συστήματος και αρνούμαστε πεισματικά να αντιμετωπίσουμε την προοπτική η σπάνη των ορυκτών καυσίμων να φτάσει σε τέτοια επίπεδα που σε λίγα χρόνια, ακόμα και στα πλούσια κράτη, οι λιγότερο πλούσιοι δεν θα μπορούν να έχουν θέρμανση!
Πού βρισκόμαστε σήμερα; Οι εκπομπές αερίων θερμοκηπίου θα συνεχίσουν να αυξάνονται λόγω της παγκόσμιας εκβιομηχάνισης, και θα ξεπεραστεί η περίφημη αύξηση της θερμοκρασίας κατά 2oC, πέραν της οποίας η κλιματική αλλαγή θα εξελιχθεί καταστροφικά. Οι ειδήμονες κλιματολόγοι μας δίνουν το πολύ έως επτά χρόνια για να αλλάξουμε ρότα. Από εκεί και πέρα, ο αυξανόμενος ανταγωνισμός για τις πρώτες ύλες θα μπορούσε άριστα να εκφυλιστεί σε μία σειρά βίαιων συγκρούσεων, προκειμένου να ξεχωρίσουν οι νικητές από τους νικημένους.
Σήμερα κανείς δεν ξέρει από ποια πλευρά θα βρεθεί η Ευρώπη. Προς το παρόν είμαστε απασχολημένοι με το να φορτώνουμε βάρη στις επόμενες γενεές, ιδίως με τη διόγκωση του χρέους και την υπερεκμετάλλευση των πρώτων υλών. Αυτός ο «αποικισμός» του μέλλοντος φυσικά θα έχει κόστος, μιας και το συναίσθημα της διαγενεακής αδικίας είναι ιστορικά ένας από τους πλέον ισχυρούς καταλύτες ριζοσπαστικών κοινωνικών αλλαγών, που δεν πρέπει να τις θεωρούμε εξορισμού θετικές, όπως έδειξε το εγχείρημα της ριζοσπαστικής νεανικότητας με την οποία συνδέθηκε ο εθνικοσοσιαλισμός.
Ο συνδυασμός ενός κυκεώνα προβλημάτων με την αδυναμία επίλυσής τους οδηγεί σε αυτό που στη ψυχολογία αποκαλείται «γνωστική διαταραχή». Αλλιώς, για να το θέσουμε σαν τον Γκρούτσο Μαρξ (Groucho Marx): «και γιατί να με νοιάζει το μέλλον; Πότε δηλαδή νοιάστηκε το μέλλον για μένα;»
Φυσικά, και το να θέτουμε απλά ως στόχο τη διαγενεακή ισότητα σημαίνει πως αμφισβητούμε ριζικά το στόχο της βραχυπρόθεσμης ανάπτυξης, όπως και την αντίληψη πως η ευτυχία περνά από τη αέναη κινητικότητα και την ηλεκτροδότηση ολόκληρου του πλανήτη 24 ώρες το 24ωρο.
Είναι ακριβώς στις περιόδους κρίσεων που βλέπουμε συλλογικές πολιτικές οντότητες που δεν έχουν ιδέα για το τι θέλουν να είναι. Κοινωνίες που, τον καιρό ακόμα που η οικονομία τους λειτουργούσε, αρκούνταν στο να ικανοποιούν τα ένστικτά τους διαμέσου της κατανάλωσης και στερούνταν κάθε δυνατότητας να αποκτήσουν μια κοινή ταυτότητα νοήματος και συναισθημάτων, έναν ορισμό του τι είναι η ευτυχία, δεν διαθέτουν καν το δίκτυ που θα καθυστερήσει την πτώση τους.
Πόσο μάλλον που αυτό συμβαίνει ενώ οι ειδήμονές τους στέκουν αμήχανοι και άφωνοι, χωρίς να έχουν τίποτα σοβαρό να προτείνουν. Ίσως να είναι κι αυτό ένα σημείο της επικείμενης αναγέννησης: εκείνης του πολιτικού.
Λίγο καιρό πριν τη χρεοκοπία της «Λέμαν μπράδερς» ο πρόεδρος της «Ντόιτσε μπανκ» Γιόζεφ 'Ακερμαν (Josef Ackermann), άφηνε να εννοηθεί πως τα χειρότερα είχαν περάσει. Στις πυρετώδεις εβδομάδες που μεσολάβησαν, πολιτικοί και ειδήμονες ξεπέρασαν εαυτούς στην αναζήτηση μεθόδων για την τόνωση της κατανάλωσης, λες κι ο καπιταλισμός συνέχιζε να κινείται και το μόνο που χρειαζόταν ήταν να πυροδοτήσουμε εκ νέου τον αέναο δημιουργικό του κύκλο.
Προφανώς η ιδέα πως εδώ έχουμε να κάνουμε με κάτι περισσότερο από μία «κρίση» δεν πέρασε από το μυαλό κανενός. Η ζωή συνεχίζεται: δανείζουμε, κάνουμε κανά φορολογικό μερεμέτι, και πάνω απ' όλα ελπίζουμε να περάσει η μπόρα όσο το δυνατό γρηγορότερα. Η απουσία της πλέον στοιχειώδους διορατικότητας σε σχέση με τη μέθοδο αντιμετώπισης και τις συνέπειες της οικονομικής κατάρρευσης, αποδεικνύει το βαθμό στον οποίο η κρίση δεν είχε προβλεφθεί: πολυάριθμες χρεοκοπίες τραπεζών, κλυδωνισμός ασφαλιστικών εταιρειών, ολόκληρα κράτη στο χείλος της χρεοκοπίας... Και τα δισεκατομμύρια δολάρια που διοχετεύονται για να απαλυνθούν όλα αυτά, τι άλλο είναι παρά «φανταστικά» λεφτά που ρίχνονται αφειδώς σε ένα σύστημα που βρίσκεται στα όρια της κατάρρευσής του ακριβώς λόγω του... μη-πραγματικού χαρακτήρα των συναλλαγών του;
Την ίδια ώρα που η οικονομική καταστροφή συνεχίζει αδυσώπητα την πορεία της, αδιαφορώντας σε κάθε μέτρο ανάσχεσής της και πλήττοντας τον έναν κλάδο μετά τον άλλο, τα κοψίματα, τα ραψίματα, τα παραγεμίσματα και η ατέλειωτη σειρά των συνόδων κορυφής πασχίζουν να δώσουν την εντύπωση πως η κρίση βρίσκεται υπό έλεγχο.
Ο κόσμος παρατηρεί την κρίση σκυθρωπός, αλλά όχι πανικόβλητος. Παρά την καθημερινή σοδειά καταστροφικών νέων από την «global economy», οι πολίτες ελάχιστα ταράσσονται.
Ας σημειώσουμε κατ' αρχήν πως τα γεγονότα που αργότερα καταγράφονται ως «ιστορικά», σπανίως αξιολογούνται ως τέτοια την ώρα που συμβαίνουν. Εκ των υστέρων αιφνιδιαζόμαστε όταν βλέπουμε την καταχώρηση ενός Κάφκα (Kafka) στο ημερολόγιό του, την ημέρα που η Γερμανία κήρυξε τον πόλεμο στη Ρωσία (1/8/1914): «η Γερμανία κήρυξε τον πόλεμο στη Ρωσία. Απόγευμα: μάθημα κολύμβησης». Αλλά στις σύγχρονες και πολύπλοκες κοινωνίες μας τα κύματα ενός σοκ διατρέχουν μεγάλη πορεία και καθυστερούν μέχρι να φτάσουν από το αρχικό σημείο καταστροφής στις μάζες των πολιτών. Οπότε είναι μάλλον σπάνιο να βιώνεται μία κοινωνική αναστάτωση ως τέτοια από τους συγχρόνους της. Η καταγραφή της πραγματικότητας επαφίεται μάλλον στους ιστορικούς.
Οι οικολόγοι π.χ. παραπονιούνται συχνά για το ότι ο κόσμος δεν καταφέρνει να κατανοήσει πως το περιβάλλον του αλλάζει. Μία έρευνα σε οικογένειες ψαράδων στην Καλιφόρνια έδειξε πως οι νεότεροι συνειδητοποιούσαν λιγότερο το πρόβλημα της υπεραλίευσης και της εξαφάνισης των ειδών.
Σήμερα στην κοινωνική σφαίρα παρατηρούνται αλλαγές στις αντιλήψεις και τις αξίες ανάλογες με εκείνες που αφορούν το περιβαλλοντικό πρόβλημα: ας αναλογιστούμε την πλήρη ανατροπή των αξιών στη γερμανική κοινωνία επί Χίτλερ (Hitler).
Σε εκείνη την κοινωνία, ακόμα και το 1933 οι μη-Εβραίοι θα θεωρούσαν αδιανόητο πως λίγα μόλις χρόνια αργότερα, και μάλιστα με την ενεργό συμμετοχή τους, οι Εβραίοι συμπολίτες τους δεν θα γίνονταν απλά αντικείμενο λεηλασίας, αλλά θα φορτώνονταν σε τρένα για να οδηγηθούν σε στρατόπεδα θανάτου. Κι όμως, οι ίδιοι άνθρωποι το 1941 παρατηρούσαν απαθείς την πομπή των εκτοπισμένων να οδεύει προς την ανατολή· ένα καθόλου αμελητέο ποσοστό ανάμεσά τους αγόραζαν («αριανοποιούσαν») τις κουζίνες, τα έπιπλα και τα καλλιτεχνικά τους έργα · άλλοι αναλάμβαναν τη διαχείριση των «ιουδαϊκών» επιχειρήσεων ή μετακόμιζαν σε σπίτια εκτοπισμένων Εβραίων: και οι πάντες τα θεωρούσαν αυτά φυσιολογικά!
Το ότι τέτοιες αλλαγές στο πλαίσιο της καθημερινότητας ή τις συναινετικές νόρμες γίνονται ελάχιστα αντιληπτές, οφείλεται εν πολλοίς στο ότι οι αισθητές αλλαγές αφορούν ένα ελάχιστο τμήμα της βιωμένης πραγματικότητας. Συνήθως υποτιμούμε το βαθμό στον οποίο το καθημερινό πήγαινε-έλα, οι συνήθειες, η λειτουργία των θεσμών, των μίντια, η συνέχιση της λειτουργίας της αγοράς κ.λπ συντηρούν την πίστη πως «τίποτα δεν πρόκειται να συμβεί»: τα λεωφορεία κυκλοφορούν, τα αεροπλάνα απογειώνονται, τα αυτοκίνητα «κολλάνε» στην κυκλοφορία του Σαββατοκύριακου, τα μαγαζιά διακοσμούν τις βιτρίνες τους για τα Χριστούγεννα. Όλα αυτά λειτουργούν ως αποδείξεις ομαλότητας, που τροφοδοτούν μάλιστα τη βαθιά ριζωμένη πεποίθηση πως η ζωή συνεχίζεται, σαν τον παλιό καλό καιρό.
Ενώ δημιουργείται η ιστορία, οι άνθρωποι συνεχίζουν να ζουν τη ζωή τους. Σε αντίθεση με τις κοινωνικές καταστροφές, τους κυκλώνες και τους σεισμούς, οι κοινωνικές αναστατώσεις να μεν δεν έρχονται απροειδοποίητες, αλλά από την άλλη εξελίσσονται τόσο ανεπαίσθητα, που μόνο κατόπιν εορτής ονομάζονται «καταρρεύσεις» ή «ανάδυση ενός νέου πολιτισμού».
Είναι πασίγνωστο πως η γνώση αυξάνει παράλληλα με την άγνοια· συνεχίζουμε όμως να δίνουμε στη φράση αυτή τη μάλλον αισιόδοξη εκδοχή που της έδινε και ο Καρλ Πόπερ (Karl Popper), ως μία εξασφάλιση σταθερότητας των κοινωνιών της γνώσης. Όμως σήμερα οι κρίσεις που συσσωρεύονται στον ορίζοντα (του κλίματος, του περιβάλλοντος, της ενέργειας, των πρώτων υλών και της οικονομίας) δηλούν πως θα αναγκασθούμε να αγωνιστούμε ταυτόχρονα σε πολλαπλά μέτωπα, ενώ ταυτόχρονα μας κατέχει η πιο αβυσσαλέα άγνοια για τις συνέπειες των πράξεών μας.
Αυτή η αποσύνθεση της εμπειρίας μας όμως, δε σηματοδοτεί από μόνη της πως βρισκόμαστε σε ένα «σημείο καμπής» (tipping point), πέραν του οποίο δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τα προβλήματα;
Για να βρούμε την τελευταία ανάλογη κατάσταση, θα χρειαστεί να πάμε είκοσι χρόνια πίσω: στην απόλυτη κατάρρευση -που κανείς δεν είχε προβλέψει- ενός ολόκληρου πολιτικού σύμπαντος, που άλλαξε έως και τα σύνορα των κρατών. Τότε ο θρίαμβος της δύσης έμοιαζε εξασφαλισμένος: σπεύσαμε να διακηρύξουμε «το τέλος της ιστορίας» αλλά έτσι όπως εξελίσσονται τα πράγματα είναι πολύ πιθανό σε πενήντα χρόνια οι ιστορικοί να τοποθετήσουν στο 1989 την αρχή της παρακμής των δημοκρατιών. Ίσως μάλιστα να διαγνώσουν πως η τρέχουσα οικονομική κρίση δεν είναι παρά ένας ακόμα κρίκος σε μία μακρά αλυσίδα παρακμιακών γεγονότων.
Μπορούμε μολοταύτα ήδη από σήμερα να χαρακτηρίσουμε ως επιτάχυνση της διαδικασίας μετάβασης από μια εποχή σε μία άλλη το γεγονός πως ο αχαλίνωτος νεοφιλελευθερισμός αντικαθίσταται από την κρατική παρέμβαση, μια διαδικασία που φέρνει τα πάνω-κάτω σε όλα όσα γνωρίζαμε, όχι μόνο στον τομέα της οικονομίας, αλλά και των περιβαλλοντικών πολιτικών.
Κι όμως, κανείς δεν τολμά να εξετάσει το ενδεχόμενο της πλήρους αδυναμίας μας να αντιδράσουμε στις κρίσεις αυτές, την οικονομική, την ενεργειακή ή την κλιματική. Θεωρούμε απίθανη την πλήρη κατάρρευση του οικονομικού μας συστήματος και αρνούμαστε πεισματικά να αντιμετωπίσουμε την προοπτική η σπάνη των ορυκτών καυσίμων να φτάσει σε τέτοια επίπεδα που σε λίγα χρόνια, ακόμα και στα πλούσια κράτη, οι λιγότερο πλούσιοι δεν θα μπορούν να έχουν θέρμανση!
Πού βρισκόμαστε σήμερα; Οι εκπομπές αερίων θερμοκηπίου θα συνεχίσουν να αυξάνονται λόγω της παγκόσμιας εκβιομηχάνισης, και θα ξεπεραστεί η περίφημη αύξηση της θερμοκρασίας κατά 2oC, πέραν της οποίας η κλιματική αλλαγή θα εξελιχθεί καταστροφικά. Οι ειδήμονες κλιματολόγοι μας δίνουν το πολύ έως επτά χρόνια για να αλλάξουμε ρότα. Από εκεί και πέρα, ο αυξανόμενος ανταγωνισμός για τις πρώτες ύλες θα μπορούσε άριστα να εκφυλιστεί σε μία σειρά βίαιων συγκρούσεων, προκειμένου να ξεχωρίσουν οι νικητές από τους νικημένους.
Σήμερα κανείς δεν ξέρει από ποια πλευρά θα βρεθεί η Ευρώπη. Προς το παρόν είμαστε απασχολημένοι με το να φορτώνουμε βάρη στις επόμενες γενεές, ιδίως με τη διόγκωση του χρέους και την υπερεκμετάλλευση των πρώτων υλών. Αυτός ο «αποικισμός» του μέλλοντος φυσικά θα έχει κόστος, μιας και το συναίσθημα της διαγενεακής αδικίας είναι ιστορικά ένας από τους πλέον ισχυρούς καταλύτες ριζοσπαστικών κοινωνικών αλλαγών, που δεν πρέπει να τις θεωρούμε εξορισμού θετικές, όπως έδειξε το εγχείρημα της ριζοσπαστικής νεανικότητας με την οποία συνδέθηκε ο εθνικοσοσιαλισμός.
Ο συνδυασμός ενός κυκεώνα προβλημάτων με την αδυναμία επίλυσής τους οδηγεί σε αυτό που στη ψυχολογία αποκαλείται «γνωστική διαταραχή». Αλλιώς, για να το θέσουμε σαν τον Γκρούτσο Μαρξ (Groucho Marx): «και γιατί να με νοιάζει το μέλλον; Πότε δηλαδή νοιάστηκε το μέλλον για μένα;»
Φυσικά, και το να θέτουμε απλά ως στόχο τη διαγενεακή ισότητα σημαίνει πως αμφισβητούμε ριζικά το στόχο της βραχυπρόθεσμης ανάπτυξης, όπως και την αντίληψη πως η ευτυχία περνά από τη αέναη κινητικότητα και την ηλεκτροδότηση ολόκληρου του πλανήτη 24 ώρες το 24ωρο.
Είναι ακριβώς στις περιόδους κρίσεων που βλέπουμε συλλογικές πολιτικές οντότητες που δεν έχουν ιδέα για το τι θέλουν να είναι. Κοινωνίες που, τον καιρό ακόμα που η οικονομία τους λειτουργούσε, αρκούνταν στο να ικανοποιούν τα ένστικτά τους διαμέσου της κατανάλωσης και στερούνταν κάθε δυνατότητας να αποκτήσουν μια κοινή ταυτότητα νοήματος και συναισθημάτων, έναν ορισμό του τι είναι η ευτυχία, δεν διαθέτουν καν το δίκτυ που θα καθυστερήσει την πτώση τους.
Πόσο μάλλον που αυτό συμβαίνει ενώ οι ειδήμονές τους στέκουν αμήχανοι και άφωνοι, χωρίς να έχουν τίποτα σοβαρό να προτείνουν. Ίσως να είναι κι αυτό ένα σημείο της επικείμενης αναγέννησης: εκείνης του πολιτικού.
Καθηλωμένοι σε μηδενική βάση
του ΧΡΗΣΤΟY ΓΙΑΝΝΑΡΑ
Πότε λέμε ότι «έχει τελειώσει πολιτικά» μια κυβέρνηση; Μάλλον όταν τα ενεργήματά της δεν υπακούνε σε καμιά λογική. Ούτε καν στη λογική του ενστίκτου αυτοσυντήρησης.
Ας απαντούσε έστω σε μία και μόνη ερώτηση ο σημερινός (ένας ακόμα μοιραίος για τον τόπο) πρωθυπουργός: Για ποιον σκοπό πιστεύει ότι εκλέγεται μια κυβέρνηση; Για να κυβερνήσει τη χώρα με το συγκεκριμένο πρόγραμμα που προεκλογικά έχει εξαγγείλει και η πλειοψηφία των πολιτών προέκρινε; ΄Η για να αποδυθεί σε «διαλόγους» κολακεύοντας οργανωμένα συμφέροντα, μήπως και αυτά της επιτρέψουν περιορισμένης ευθύνης διαχείριση των κοινών;
Βαρναλικές φιγούρες της πολιτικής –«δειλοί, μοιραίοι και άβουλοι»– ας απαντήσουν: Τι ακριβώς σημαίνει ένας «από μηδενική βάση διάλογος» για την Παιδεία; Οτι παραιτείται η κυβέρνηση από τις προγραμματικές της δεσμεύσεις και τη λαϊκή εντολή να τις εφαρμόσει;
Και προδίδοντας τη δεδηλωμένη πλειοψηφία των πολιτών καλεί σε διάλογο ποιους; Τις συνδικαλιστικές μαφίες των μειοψηφικών κομμάτων; Καλεί όσα δύστυχα μαθητούδια έχουν στρατωνιστεί στον κομματικό γενιτσαρισμό του «μαθητικού κινήματος»; ΄Η τους συλλόγους των γονέων, που μπορεί ειλικρινά να ενδιαφέρονται για την παιδεία των παιδιών τους, αλλά δεν διαθέτουν οπωσδήποτε τις εξειδικευμένες γνώσεις για να έχουν υπολογίσιμη γνώμη.
Είναι περισσότερο από φανερό ότι και ο ίδιος πρωθυπουργός ούτε που υποψιάζεται ποιες πολύμοχθες ειδικές σπουδές απαιτεί μια γόνιμη αναμέτρηση με τα προβλήματα της εκπαίδευσης, ποια τεράστια πείρα παιδαγωγική, ποιαν έκτακτη ευφυΐα, τι εχέγγυα ανεξαρτησίας από ιδεολογικές μεροληψίες. Δεν υποψιάζεται τίποτε από αυτά, γι’ αυτό και διόρισε τρεις έως τώρα υπουργούς Παιδείας με κριτήρια που αποτελούν αίνιγμα και σκάνδαλο: Ποια εξειδίκευση, ποια προετοιμασία, ποιο κύρος είχαν και οι τρεις αυτές θλιβερές κομματικές πριμαντόνες που προκρίθηκαν από τον πρωθυπουργό για να ριχτούν στην κάμινο του πυρός την καιομένη;
Εγραφε το κύριο άρθρο της «Καθημερινής» στις 30/1/2009, πώς «όταν στόχος μιας κυβέρνησης είναι η συνέχιση της αδράνειας, τότε επιλέγεται ο διάλογος από μηδενική βάση που ουσιαστικά σημαίνει το πάγωμα κάθε μεταρρύθμισης». Δηλαδή επιλέγεται ο αδιάντροπος εμπαιγμός της κοινωνίας των πολιτών. Δεκαετίες τώρα οι κυβερνήσεις των δύο «κομμάτων εξουσίας» θάβουν την ντροπή ευτελισμού της εκπαίδευσης στον παραλογισμό του προσχηματικού «διαλόγου». Και η παρακμιακή μας κοινωνία καταπίνει τον εμπαιγμό. Συνεχίζει να προσφέρει την ψήφο της στους δεξιοτέχνες της απάτης. Μας έχουν οδηγήσει σε εφιάλτη κοινωνικής διάλυσης και αδιεξόδου, αλλά οι δημοσκοπήσεις βεβαιώνουν ότι ένα 60 ή και 70% των ψηφοφόρων παραμένουν, με απίστευτη μαζοχιστική εμμονή, υποστηρικτές των δημίων μας.
Βέβαια, η φενάκη του «διαλόγου» και ειδικότερα ο παραλογισμός του «διαλόγου από μηδενική βάση» είναι η αντιπαροχή εξουσίας που προσφέρουν οι κυβερνήσεις στα μειοψηφικά κομματικά απολειφάδια του Κοινοβουλίου. Αντιπαροχή εξευμενισμού (όπως στον μύθο τα νεανικά κορμιά αντιπαροχή στον Μινώταυρο) επειδή τα κομματικά απολειφάδια διεκδικούν μερίδιο εξουσίας με όπλο τη βία – είναι η μόνιμη απειλή της έννομης τάξης που οι κυβερνήσεις αδυνατούν να ελέγξουν. Εχουν δηλώσει προκλητικότατα οι δήθεν «αριστερές» κομματικές μειοψηφίες ότι αρνούνται να πειθαρχούν στους νόμους της Δημοκρατίας, ότι τις αποφάσεις της Βουλής τις κρίνει η οχλοκρατία στους δρόμους.
Εχουν τον αέρα να το κάνουν. Συνεχίζουν «με καινούργιες μορφές πάλης» το πραξικόπημα του 1946-1949. Ποντάροντας στην αλογία της ψυχολογίας του όχλου ελέγχουν τις λυμφατικές κυβερνήσεις των ασπόνδυλων «πολυσυλλεκτικών» κομμάτων εξουσίας με όπλο γκανγκστερικούς εκβιασμούς στο τραπέζι «διαλόγων».
Ετσι οι «διάλογοι», στους οποίους έντρομες καταφεύγουν οι κυβερνήσεις, είναι πάντοτε μονότροπα προκαθορισμένοι: Οι τάχα και «αριστεροί» ζητάνε μόνο λεφτά, μόνο αυξήσεις κονδυλίων. Και οι άλλοι, που δεν έχουν κανένα κοινωνικό όραμα να αντιτάξουν, καμιά πίστη, αρκούνται να παζαρεύουν. Κοινωνιοκεντρικές προτεραιότητες, έστω κατ’ επίφασιν, δεν ξεμυτίζουν στον «διάλογο». Τα κομματίδια του «αριστερού» καριερισμού δεν μάχονται για αξιοκρατία, δεν απαιτούν ποιότητα. Δεν διανοούνται να ελέγξουν με ποια προετοιμασία, ποιαν εξειδίκευση, ποια γνώση των εκπαιδευτικών συστημάτων, ποια παιδαγωγική εμπειρία αναλαμβάνονται ευθύνες υπουργού Παιδείας, υφυπουργού, γενικού γραμματέα, προέδρου του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, προέδρου του Εθνικού Συμβουλίου Παιδείας, προέδρου της Εθνικής Επιτροπής Ερευνας. Το μόνο που ενδιαφέρει είναι να ρεύσει χρήμα, να επωφεληθούν τα τρωκτικά της παραεξουσίας.
Η μονοτροπία των οικονομικών διεκδικήσεων δεν επιτρέπει, ούτε σαν ψίθυρο, την άμεσα επαληθεύσιμη πιστοποίηση: Οτι, αν εξαιρέσουμε τη συνεχή ανάγκη να προστίθενται και να συντηρούνται κτίρια, η Παιδεία στην Ελλάδα σήμερα δεν χρειάζεται ούτε δραχμή παραπάνω. Η σπατάλη σε σχολειά και πανεπιστήμια είναι εξωφρενική. Οι αργομισθίες προκλητικές. Οι ατιμώρητες καταστροφές υλικού (όχι μόνο από κουκουλοφόρους) πελώριο σκάνδαλο. Η δωρεάν παροχή βιβλίων και συγγραμμάτων σε φτωχούς και πλούσιους, σωστή παράνοια. Το ίδιο και η πληθώρα εργαστηρίων φυσικής και χημείας που μένουν αχρησιμοποίητα, οι αναρίθμητοι υπολογιστές που περιμένουν επισκευή ή είναι άχρηστοι από κακή συντήρηση, οι όγκοι βιβλίων παροπλισμένων σε κλειδωμένες βιβλιοθήκες – τέλος δεν έχει η πολυποικιλότητα της σπατάλης. Νοικοκύρεμα χρειάζεται η Παιδεία, όχι λεφτά. Και αμείλικτη αξιοκρατία σε κάθε πτυχή της.
Τριάντα πέντε χρόνια τώρα η κομματική ιδιοτέλεια εκμαυλίζει την ελλαδική κοινωνία και ειδικότερα τη νεολαία, με δωρεάν φανταιζίστικες παροχές, ενώ εγκληματικά στερεί τη χώρα από παραγωγικές επενδύσεις σε απαιτητικές δομές εκπαίδευσης και έρευνας. Μπουκωμένη η νεολαία και πεπεισμένη ότι το κράτος μόνο της οφείλει και της τα οφείλει όλα δωρεάν, δεν έχει άλλη διαφυγή από την επακόλουθη ανία παρά μόνο το σπορ της καταστροφής, το αυτονόητο των βανδαλισμών. Και δεν υπάρχει ούτε μια τίμια αριστερή φωνή να κραυγάσει: «Καταργήστε την εκμαυλιστική φενάκη της δωρεάν παιδείας, ούτε δραχμή παραπάνω στο μπάχαλο της παιδείας, αναμορφώστε από τα θεμέλια τη διαλυμένη παιδεία».
Ανάσχεση της κατάφωρης κοινωνικής αποσύνθεσης και της συντελεσμένης καταστροφής του κράτους δεν είναι λογικό να περιμένουμε: οι πολιτικές εξελίξεις είναι φρακαρισμένες στα δόκανα της οικογενειοκρατίας, στο τέλμα μικρονοϊκής εξουσιολαγνείας σπιθαμιαίων ηγεμονίσκων. Οι ηγεμονίσκοι δεν μπορούν καν να διαβάσουν αυτές εδώ τις γραμμές ή όποια άλλη γραφή κριτικής και πολιτικής αγωνίας: οι «γκουβερνάντες» τους ξεχωρίζουν από τις εφημερίδες μόνο τα εύπεπτα για τον αρχηγό αποκόμματα!..
Και είναι μόλις ογδόντα έξι χρόνια που ο Καβάφης έγραφε «το άριστον εκείνο, Ελληνικός – ιδιότητα δεν έχ’ η ανθρωπότης τιμιοτέραν· εις τους θεούς ευρίσκονται τα πέραν». Μέσα σε δυο γενιές φτάσαμε από τον Καβάφη στον Αλαβάνο.
Πότε λέμε ότι «έχει τελειώσει πολιτικά» μια κυβέρνηση; Μάλλον όταν τα ενεργήματά της δεν υπακούνε σε καμιά λογική. Ούτε καν στη λογική του ενστίκτου αυτοσυντήρησης.
Ας απαντούσε έστω σε μία και μόνη ερώτηση ο σημερινός (ένας ακόμα μοιραίος για τον τόπο) πρωθυπουργός: Για ποιον σκοπό πιστεύει ότι εκλέγεται μια κυβέρνηση; Για να κυβερνήσει τη χώρα με το συγκεκριμένο πρόγραμμα που προεκλογικά έχει εξαγγείλει και η πλειοψηφία των πολιτών προέκρινε; ΄Η για να αποδυθεί σε «διαλόγους» κολακεύοντας οργανωμένα συμφέροντα, μήπως και αυτά της επιτρέψουν περιορισμένης ευθύνης διαχείριση των κοινών;
Βαρναλικές φιγούρες της πολιτικής –«δειλοί, μοιραίοι και άβουλοι»– ας απαντήσουν: Τι ακριβώς σημαίνει ένας «από μηδενική βάση διάλογος» για την Παιδεία; Οτι παραιτείται η κυβέρνηση από τις προγραμματικές της δεσμεύσεις και τη λαϊκή εντολή να τις εφαρμόσει;
Και προδίδοντας τη δεδηλωμένη πλειοψηφία των πολιτών καλεί σε διάλογο ποιους; Τις συνδικαλιστικές μαφίες των μειοψηφικών κομμάτων; Καλεί όσα δύστυχα μαθητούδια έχουν στρατωνιστεί στον κομματικό γενιτσαρισμό του «μαθητικού κινήματος»; ΄Η τους συλλόγους των γονέων, που μπορεί ειλικρινά να ενδιαφέρονται για την παιδεία των παιδιών τους, αλλά δεν διαθέτουν οπωσδήποτε τις εξειδικευμένες γνώσεις για να έχουν υπολογίσιμη γνώμη.
Είναι περισσότερο από φανερό ότι και ο ίδιος πρωθυπουργός ούτε που υποψιάζεται ποιες πολύμοχθες ειδικές σπουδές απαιτεί μια γόνιμη αναμέτρηση με τα προβλήματα της εκπαίδευσης, ποια τεράστια πείρα παιδαγωγική, ποιαν έκτακτη ευφυΐα, τι εχέγγυα ανεξαρτησίας από ιδεολογικές μεροληψίες. Δεν υποψιάζεται τίποτε από αυτά, γι’ αυτό και διόρισε τρεις έως τώρα υπουργούς Παιδείας με κριτήρια που αποτελούν αίνιγμα και σκάνδαλο: Ποια εξειδίκευση, ποια προετοιμασία, ποιο κύρος είχαν και οι τρεις αυτές θλιβερές κομματικές πριμαντόνες που προκρίθηκαν από τον πρωθυπουργό για να ριχτούν στην κάμινο του πυρός την καιομένη;
Εγραφε το κύριο άρθρο της «Καθημερινής» στις 30/1/2009, πώς «όταν στόχος μιας κυβέρνησης είναι η συνέχιση της αδράνειας, τότε επιλέγεται ο διάλογος από μηδενική βάση που ουσιαστικά σημαίνει το πάγωμα κάθε μεταρρύθμισης». Δηλαδή επιλέγεται ο αδιάντροπος εμπαιγμός της κοινωνίας των πολιτών. Δεκαετίες τώρα οι κυβερνήσεις των δύο «κομμάτων εξουσίας» θάβουν την ντροπή ευτελισμού της εκπαίδευσης στον παραλογισμό του προσχηματικού «διαλόγου». Και η παρακμιακή μας κοινωνία καταπίνει τον εμπαιγμό. Συνεχίζει να προσφέρει την ψήφο της στους δεξιοτέχνες της απάτης. Μας έχουν οδηγήσει σε εφιάλτη κοινωνικής διάλυσης και αδιεξόδου, αλλά οι δημοσκοπήσεις βεβαιώνουν ότι ένα 60 ή και 70% των ψηφοφόρων παραμένουν, με απίστευτη μαζοχιστική εμμονή, υποστηρικτές των δημίων μας.
Βέβαια, η φενάκη του «διαλόγου» και ειδικότερα ο παραλογισμός του «διαλόγου από μηδενική βάση» είναι η αντιπαροχή εξουσίας που προσφέρουν οι κυβερνήσεις στα μειοψηφικά κομματικά απολειφάδια του Κοινοβουλίου. Αντιπαροχή εξευμενισμού (όπως στον μύθο τα νεανικά κορμιά αντιπαροχή στον Μινώταυρο) επειδή τα κομματικά απολειφάδια διεκδικούν μερίδιο εξουσίας με όπλο τη βία – είναι η μόνιμη απειλή της έννομης τάξης που οι κυβερνήσεις αδυνατούν να ελέγξουν. Εχουν δηλώσει προκλητικότατα οι δήθεν «αριστερές» κομματικές μειοψηφίες ότι αρνούνται να πειθαρχούν στους νόμους της Δημοκρατίας, ότι τις αποφάσεις της Βουλής τις κρίνει η οχλοκρατία στους δρόμους.
Εχουν τον αέρα να το κάνουν. Συνεχίζουν «με καινούργιες μορφές πάλης» το πραξικόπημα του 1946-1949. Ποντάροντας στην αλογία της ψυχολογίας του όχλου ελέγχουν τις λυμφατικές κυβερνήσεις των ασπόνδυλων «πολυσυλλεκτικών» κομμάτων εξουσίας με όπλο γκανγκστερικούς εκβιασμούς στο τραπέζι «διαλόγων».
Ετσι οι «διάλογοι», στους οποίους έντρομες καταφεύγουν οι κυβερνήσεις, είναι πάντοτε μονότροπα προκαθορισμένοι: Οι τάχα και «αριστεροί» ζητάνε μόνο λεφτά, μόνο αυξήσεις κονδυλίων. Και οι άλλοι, που δεν έχουν κανένα κοινωνικό όραμα να αντιτάξουν, καμιά πίστη, αρκούνται να παζαρεύουν. Κοινωνιοκεντρικές προτεραιότητες, έστω κατ’ επίφασιν, δεν ξεμυτίζουν στον «διάλογο». Τα κομματίδια του «αριστερού» καριερισμού δεν μάχονται για αξιοκρατία, δεν απαιτούν ποιότητα. Δεν διανοούνται να ελέγξουν με ποια προετοιμασία, ποιαν εξειδίκευση, ποια γνώση των εκπαιδευτικών συστημάτων, ποια παιδαγωγική εμπειρία αναλαμβάνονται ευθύνες υπουργού Παιδείας, υφυπουργού, γενικού γραμματέα, προέδρου του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, προέδρου του Εθνικού Συμβουλίου Παιδείας, προέδρου της Εθνικής Επιτροπής Ερευνας. Το μόνο που ενδιαφέρει είναι να ρεύσει χρήμα, να επωφεληθούν τα τρωκτικά της παραεξουσίας.
Η μονοτροπία των οικονομικών διεκδικήσεων δεν επιτρέπει, ούτε σαν ψίθυρο, την άμεσα επαληθεύσιμη πιστοποίηση: Οτι, αν εξαιρέσουμε τη συνεχή ανάγκη να προστίθενται και να συντηρούνται κτίρια, η Παιδεία στην Ελλάδα σήμερα δεν χρειάζεται ούτε δραχμή παραπάνω. Η σπατάλη σε σχολειά και πανεπιστήμια είναι εξωφρενική. Οι αργομισθίες προκλητικές. Οι ατιμώρητες καταστροφές υλικού (όχι μόνο από κουκουλοφόρους) πελώριο σκάνδαλο. Η δωρεάν παροχή βιβλίων και συγγραμμάτων σε φτωχούς και πλούσιους, σωστή παράνοια. Το ίδιο και η πληθώρα εργαστηρίων φυσικής και χημείας που μένουν αχρησιμοποίητα, οι αναρίθμητοι υπολογιστές που περιμένουν επισκευή ή είναι άχρηστοι από κακή συντήρηση, οι όγκοι βιβλίων παροπλισμένων σε κλειδωμένες βιβλιοθήκες – τέλος δεν έχει η πολυποικιλότητα της σπατάλης. Νοικοκύρεμα χρειάζεται η Παιδεία, όχι λεφτά. Και αμείλικτη αξιοκρατία σε κάθε πτυχή της.
Τριάντα πέντε χρόνια τώρα η κομματική ιδιοτέλεια εκμαυλίζει την ελλαδική κοινωνία και ειδικότερα τη νεολαία, με δωρεάν φανταιζίστικες παροχές, ενώ εγκληματικά στερεί τη χώρα από παραγωγικές επενδύσεις σε απαιτητικές δομές εκπαίδευσης και έρευνας. Μπουκωμένη η νεολαία και πεπεισμένη ότι το κράτος μόνο της οφείλει και της τα οφείλει όλα δωρεάν, δεν έχει άλλη διαφυγή από την επακόλουθη ανία παρά μόνο το σπορ της καταστροφής, το αυτονόητο των βανδαλισμών. Και δεν υπάρχει ούτε μια τίμια αριστερή φωνή να κραυγάσει: «Καταργήστε την εκμαυλιστική φενάκη της δωρεάν παιδείας, ούτε δραχμή παραπάνω στο μπάχαλο της παιδείας, αναμορφώστε από τα θεμέλια τη διαλυμένη παιδεία».
Ανάσχεση της κατάφωρης κοινωνικής αποσύνθεσης και της συντελεσμένης καταστροφής του κράτους δεν είναι λογικό να περιμένουμε: οι πολιτικές εξελίξεις είναι φρακαρισμένες στα δόκανα της οικογενειοκρατίας, στο τέλμα μικρονοϊκής εξουσιολαγνείας σπιθαμιαίων ηγεμονίσκων. Οι ηγεμονίσκοι δεν μπορούν καν να διαβάσουν αυτές εδώ τις γραμμές ή όποια άλλη γραφή κριτικής και πολιτικής αγωνίας: οι «γκουβερνάντες» τους ξεχωρίζουν από τις εφημερίδες μόνο τα εύπεπτα για τον αρχηγό αποκόμματα!..
Και είναι μόλις ογδόντα έξι χρόνια που ο Καβάφης έγραφε «το άριστον εκείνο, Ελληνικός – ιδιότητα δεν έχ’ η ανθρωπότης τιμιοτέραν· εις τους θεούς ευρίσκονται τα πέραν». Μέσα σε δυο γενιές φτάσαμε από τον Καβάφη στον Αλαβάνο.
Τετάρτη 11 Φεβρουαρίου 2009
Η εντολή του Ρουσσώ και η παρακοή των δασκάλων
του Δημήτρη Λιαντίνη
Όλος ο πονοκέφαλος, και όλη η εξυπνάδα της σύγχρονης αγωγής εξοδεύεται στο πώς να δημιουργεί καινούργιες ανάγκες στους ανθρώπους. Η χολέρα του μοντέρνου σχολείου και του πνεύματος της εποχής είναι η χρήση, η αφθονία, η κατανάλωση, ο ευδαιμονισμός...
1. ΠΡOΛOΓΙΚO
Θέλετε να λάβετε ιδέα για τη δημόσια εκπαίδευση; Τότε διαβάστε την Πολιτεία του Πλάτωνα, λέει ο Ρουσσώ. Oλοτελώς ανάλογα ένας άλλος μπορεί να ειπεί: Θέλετε να λάβετε ιδέα για το μεγαλύτερο παιδαγωγό της νεότερης εποχής; Τότε διαβάστε το Ρουσσώ.
Ωστόσο οι παιδαγωγικές σχολές, τα πανεπιστήμια, οι μαθητές μας, οι δάσκαλοι δεν παρακολουθούν αυτή την κρίση. Τα ονόματα των παιδαγωγών που βρίσκεις στην πρώτη γραμμή είναι ονόματα όπως Πεσταλότσι, Έρβαρτος, Ντιούι, Μοντεσσόρι, Πιαζέ, Κλαπαρέντ, Ντεκρολύ, Μακαρένκο. Και άλλα παρόμοιας επιφάνειας.
O Ρουσσώ μπροστά και αγνάντια σ' αυτές τις διασημότητες ακούγεται και φαίνεται παραριγμένος, και κομμάτι περιθωριακός.
Λάθος. Η ιδέα μου είναι ότι όλοι αυτοί μπροστά στο Ρουσσώ κρατούν όσο κρατούσαν οι Τελχίνες και οι Κορύβαντες, οι Κουρήτες και οι Κάβειροι, και όλοι οι άλλοι μικροσώματοι μεταλλοτέχνες απέναντι στο θεό Ήφαιστο.
Σχετικά με την ανεκτίμητη ακόμη αξία του Ρουσσώ και την άδικη δημοτικότητα όλων των άλλων βρίσκω την ίδια αναλογία που υπάρχει ανάμεσα στο Σπίττελερ και το Νίτσε. Είναι δύο διανοούμενοι που ζήσανε στην Ελβετία, υπήρξανε σύγχρονοι, βρεθήκανε για λίγο αντίπαλοι, και ύστερα χωρίσανε τραβώντας ο καθένας το δρόμο του.
O Σπίττελερ δοξάστηκε, διαβάστηκε, θαυμάστηκε και στα 1918 τιμήθηκε με το Νόμπελ λογοτεχνίας.
O άλλος εγνώρισε μια θηριώδη αγνόηση, έζησε σαν τα πουλιά και τις αρκούδες, τραγούδησε πάνω στα βουνά και τα χιόνια του ευγενικού λευκού (Edelweiss), έκλαψε μαζί με τον Αχιλλέα των ταρσανάδων περπατώντας στους αιγιαλούς της Κυανής Ακτής, και τρελάθηκε στον ανθό της ζωής του. Σαν ήρθε η ώρα του να πεθάνει ήτανε τόσο γνωστός, όσο κι ένας άγνωστος χωρικός σε κάποιο μακρυνό χωριό της Σαχαλίνης.
Σήμερα όμως ποια είναι η μεταχείριση των δύο σχετικά με την ανάγνωση και τη γνώση του έργου και του στοχασμού τους; Το Νίτσε τον μελετά και τον ακούει ο ένας στους δύο. Το Σπίττελερ τον αναδιφεί και τον ξεθάβει ο ένας στους διακόσιους.
Απόδειξη πως έτσι έχουν τα πράγματα, είναι ότι κι εσύ, αναγνώστη μου, το Νίτσε τον έχεις ακούσει (με πιθανότητα ένα στα δύο). Ενώ το όνομα Σπίττελερ το διαβάζεις πρώτη φορά (με πιθανότητα ένα στα διακόσια).
2. OΡOI
Τη λέξη εντολή στον τίτλο του κειμένου μου την παίρνω με το νόημα του ορισμού που έδωκε ο θεός στον άνθρωπο, όταν τον εγκατάστησε στον παράδεισο της φύσης, για να τον εργάζεται και για να τον φυλάγει2. Να μη δοκιμάσεις, του είπε, από τον καρπό της γνώσης.
Τη λέξη παρακοή την παίρνω με το νόημα της πράξης των Πρωτοπλάστων. Ετόλμησαν να γευτούν τον καρπό της γνώσης.
Σήμερα, με την εντατική χρήση εκείνης της αρχικής γνώσης, δε στέκεται αρκετό στους ανθρώπους να εργάζουνται και να φυλάγουν τον παράδεισο της φύσης, αλλά την υβρίζουν και τη μολύνουν. Η υπερβασία τους μάλιστα και η ύβρη θυμίζει την ύβρη της αρχαίας τραγωδίας.
Παρόμοια τις λέξεις εντολή και παρακοή τις λαβαίνω με το νόημα του μύθου των ελλήνων. Να αρκεσθεί ο άνθρωπος στα γήινα δώρα. Και να μην κλέψει από τον Όλυμπο τη φωτιά και τη σοφία3.
Τη λέξη δάσκαλος, ανάμεσα στις τάξεις των άλλων επαγγελμάτων, τη λαβαίνω ωσάν το όργανο, χάρη στο οποίο ο άνθρωπος ξεπέρασε τη φύση και ανοίχτηκε στην ιστορία. O πολιούχος των δασκάλων και των μαθητών είναι ο ήρωας Αδάμ και ο ήρωας Προμηθέας. Oι εφευρέτες και οι πρωτουργοί της γνώσης.
Oι δάσκαλοι δουλεύοντας τη νόηση και την επιστήμη4 ξετύλιξαν την περιπέτεια του πνεύματος, και εδημιούργησαν τον πολιτισμό. Ιστορία, πνεύμα, πολιτισμός είναι τα τρία οντολογικά ορθώματα του ανθρώπου, που τον ξεχώρισαν από τα υπόλοιπα όντα στη γη, στη φύση, και στο σύμπαν5.
Όλοι γνωρίζουμε ότι χωρίς τη διδασκαλία, είτε την αυτοσχέδια είτε την κατά σχέδιο, ο άνθρωπος δε θά 'ταν άνθρωπος. Γιατί θα μεγάλωνε για να τραπεί σταθερά στο σχήμα ενός πλάσματος καμπουροειδούς, τρεκλού, ρεκαστικού, και έντρομου6.
Αναγκαία λοιπόν η δουλειά του δάσκαλου, το να μαθαίνει δηλαδή τους νέους τα γράμματα και τις άλλες μαθήσεις, έχει φύση και φυή φυτουργική.
Γιατί η διδασκαλία είναι το μόνο όργανο, η μόνη δύναμη, που σώζει τον άνθρωπο από τότε που εξαιτίας της γνώσης που απόχτησε διακρίθηκε από τα άλλα πλάσματα. Από τότε δηλαδή, που σύμφωνα με το πνεύμα των δύο εκείνων φιλοσοφικών μύθων7 εξορίστηκε από τον Παράδεισο της φύσης, ή κρεμάστηκε στην πέτρα του Καυκάσου.
Χωρίς το δάσκαλο ο άνθρωπος θά 'ταν βροχή χωρίς νερό. Δόστε του όλα τα μέταλλα και τα πλούτη του Μίδα. Δόστε του κάστρα, και χώρες, και αχανή βουστάσια. Δόστε του ακόμη και το μαγικό δαχτυλίδι του Γύγη8. Και πάρτε του την παιδεία. Θα έχετε μπροστά στα μάτια σας μια μάζα μηδενική. Ένα τέλμα, ένα έρμα, κι ένα έρμαιο.
3. ΠΙΣΩ ΣΤΗ ΦΥΣΗ
Η εντολή που έδωκε ο Ρουσσώ στους δασκάλους, και μέσω των δασκάλων στο ανθρώπινο γένος, είναι ότι το φυτό της παιδείας πρέπει να φυτεύεται στη φύση.
O νομοθέτης που θα συντάξει το σύνταγμα της αγωγής των νέων δεν είναι ο νους του ανθρώπου αλλά η σοφία της φύσης. Oι οδηγίες και οι κανόνες της αγωγής είναι τα πιστά αντικρύσματα των αρχών και των νόμων της φύσης. Τα αρχέτυπα και τα παραδείγματα η παιδεία οφείλει να τα λαβαίνει ακολουθώντας την αχάλαστη τάξη των πραγμάτων και των δράσεων. Η υγιής παιδεία για τον άνθρωπο δεν ημπορεί παρά να είναι το ζωντανό αντίγραφο του έμψυχου ζώου που είναι ο κόσμος9.
Τι ορίζει λοιπόν η φύση; Η φύση ορίζει ότι τα σώματα στο κενό πέφτουν. Oρίζει ότι ο σκορπιός είναι ένα ιοβόλο δραστικό. Ότι στους εκατό βαθμούς το νερό βράζει, ή στους 27,6 βαθμούς το ανθρώπινο σώμα πεθαίνει10.
Αντίστοιχα, η παιδεία που ακολουθεί τη φύση θα διδάξει πως δεν ημπορείς να ζεστάνεις την οχιά στην αγκαλιά σου. Πως ο παγοποιός για να φτιάξει τον πάγο δεν θα πάρει τη συνταγή από τους μωρούς και τους ρουφιάνους. Πως η κατσίκα που ψόφησε το χειμώνα δε θα ξαναβοσκήσει τον Απρίλη στο λειβάδι. Και πως ο άνθρωπος που πέθανε και ταφιάστηκε, δεν πρόκειται να ξαναζήσει στον αιώνα. Θα ζήσει μονάχα στη μνήμη εκείνων που τον γνώρισαν, τον σπουδάζουν και τον μολογούν. O Καραϊσκάκης σήμερα, για παράδειγμα, δεν ψήνεται στην κόλαση ούτε σεργιανίζει στον παράδεισο. Παρά είναι ένα εικόνισμα κρεμασμένο στη μνήμη μας. Και στην ευγνωμοσύνη μας.
Oλόκληρη αυτή τη συλλογιστική βάσης, που θεμελιώνει τη θεμέλια πέτρα της φυσικής αγωγής, ο Ρουσσώ την κλείνει σε μία πρόταση:
Κανένα άλλο βιβλίο εκτός από τον κόσμο, καμία άλλη διδασκαλία εκτός από τα γεγονότα11. Που όπου κόσμος και όπου γεγονότα οφείλουμε να διαβάζουμε: η οδηγία της φύσης, η διδασκαλία της πράξης.
Σε άλλο επίπεδο, διατύπωση αρνητική της ίδιας θέσης μας δίνει η σκληρή κριτική που ασκεί ο Ρουσσώ στη μεταφυσική, καθώς την αντιπαραθέτει προς τη φυσική. Η φυσική είναι των πραγμάτων και της φύσης, και έχει αντικείμενο τον κόσμο. Η μεταφυσική είναι των ανθρώπων και του εξωφυσικού, και τη γέννησε η μετέωρη φαντασία. Το ένα είναι πράγμα υλικό. Το άλλο είναι η σκιά του στη συννεφιά. Γράφει:
Ποτέ η γλώσσα της μεταφυσικής δε βοήθησε για την ανακάλυψη έστω και μιας αλήθειας. Απεναντίας εγιόμισε τη φιλοσοφία με παραλογισμούς που μας κάνουν να ντρεπόμαστε, μόλις τους γυμνώσουμε από τα μεγάλα τους λόγια12.
Πόσο μελάνι δε θά 'χε χυθεί άσκοπο, και πόσες ανθρωποώρες εργασίας θα είχαν οικονομηθεί για ωφελιμότερη απασχόληση, αν είχαμε ακούσει αυτή την αλήθεια του Ρουσσώ! Και από πόσο πνευματικό κηφηναριό θά 'χαν γλυτώσει οι κοινωνίες μας! Από πόσους καλόγερους, δερβίσηδες, ραββίνους, γκουρού, μπάμπα, ιμάμηδες, και όλα τα αμάν.
Η αντιπαράθεση φυσικής και μεταφυσικής θα βρει την οργίλη της αποθέωση στο στοχασμό του Ρουσσώ, όταν θα μεταφερθεί στην αντιπαράθεση ανθρώπινης παράστασης και φυσικής πραγματικότητας.
Εδώ ο Ρουσσώ κρίνοντας την επιστήμη της εποχής του, που καθώς έρχεται από το μεσαίωνα τη θρησκεία και τις δεισιδαιμονίες του ανθρώπινου μυαλού δεν είναι φυσική, μιλάει μια γλώσσα που λυγίζει τους αιώνες, όπως λυγίζει τα ερυθρωμένα μέταλλα το σφυρί του χαλκέα. Ακούστε:
Oι επιστημονικές εταιρείες της Ευρώπης δεν είναι παρά δημοτικά σχολεία ψευδολογιών. Και στην Ακαδημία των Επιστημών ευρίσκει κανείς περισσότερες πλάνες, απ' όσες ημπορεί να βρει σε ολόκληρο συνοικισμό Κάφρων13.
Θυμίζω πως οι Κάφροι είναι μια λορδωτή δολιχοκέφαλη υποφυλή πολεμοχαρών και ανθρωποφάγων.
4. ΧΕΡΙ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΗ
Η ένταση και η οργή του στοχασμού του Ρουσσώ για την παιδεία και την επιστήμη της εποχής του δεν είναι εύκολο να κατανοηθεί με τα τρέχοντα μέτρα της ανάλυσης και της έρευνας. Τον κοσμογονικό και τον κοσμοφόρο λόγο που κρύβουν οι προτάσεις του αρχίζεις να τον εννοείς, μόνο όταν βουτήξεις στα γερανίζοντα βάθη.
Και ο πυθμένας εδώ είναι μια ορογένεση ιστορίας. Είναι μια πραγματικότητα που τέμνει την εξέλιξη του ανθρώπου σε δύο μέρη.
O Ρουσσώ είναι το χρηστηριασμένο πνεύμα που προορίστηκε να εξηγήσει αυτή την τομή. Στέκεται στην κόψη της, και αντικρύζει το παλαιό σαν αποτιμητής και τιμητής. Στρέφεται μπροστά και βλέπει το καινούργιο σαν οραματιστής και νομοθέτης.
Ποια είναι αυτή η τομή; Είναι το ρηγματικό όριο που χώρισε τον κόσμο του χεριού από τον κόσμο της μηχανής. Oρίζει το σημείο της μετάβασης από τη λειτουργική συμπεριφορά του βιοτέχνη στην τυπική μίμηση του βιομήχανου.
Η μεταπήδηση από το χέρι και την τέχνη του, τη χειροτεχνία, στη μηχανή και στη μάζα, στην ένταση της παραγωγής, στέρησε την ανθρώπινη δράση από το άρωμα και την ψυχή. Η λατινική λέξη industria, απ’ όπου έχουμε τη λέξη industrie που σημαίνει στις σύγχρονες γλώσσες τη βιομηχανία, εδήλωνε την εντατική παραγωγή. Μία φιλοπονία που φτάνει ως τη βαναυσότητα.
O χειροτεχνικός άνθρωπος εδούλεψε τη γης και χάραξε πάνω της το πρόσωπό του σε μια χρονική πορεία που ξεπερνάει τις οχτώ χιλιετίες14. O βιομηχανικός άνθρωπος άρχισε να αναδύεται πριν από δυόμισυ εκατονταετίες. Από τα μέσα δηλαδή του 18ου αι. Και σήμερα κοντεύει να εξαντληθεί. Νομίζει κανείς ότι αγγίζει κιόλας το βιολογικό και το ιστορικό του τέλος.
Αυτή η ανισομέρεια των δύο εποχών λέει πολλά από την άποψη της φυσικότητας, της έντασης, της φθοράς, της ποιότητας που τις χαρακτηρίζει.
Η διαφορά ποιότητας ανάμεσα στο χέρι και στη μηχανή δίνει το μέτρο της απόστασης ανάμεσα στην αγωγή του Ρουσσώ που στηρίζεται στη φύση, και στην αγωγή της τρέχουσας αντίληψης που πηγάζει από τη μονοσήμαντη εμπιστοσύνη των ανθρώπων στο μυαλό τους.
Θυμηθείτε πως αρχίζει ο Αιμίλιος: Όλα είναι καλά όταν βγαίνουν από τα χέρια του Πλάστη των πραγμάτων· όλα εκφυλίζουνται στα χέρια του ανθρώπου15. Πλάστης των πραγμάτων εδώ είναι το άγιο θέλημα της Φύσης.
Το χέρι μας, λοιπόν, είναι ο φορέας του σώματος και της ψυχής μας. Συγκλίνει μέσα του την πλούσια χώρα της γνωστικής μας συνείδησης. Μία ολότητα πνεύματος, δηλαδή, που συνταιριάζει και αρμονίζει ολάκερο το ζωϊκό μας ανάβρυσμα. Τις επιθυμίες, τη βούληση, το φως του λόγου, την κόλαση των παθών και τον ήλιο της κυριαρχίας στα πάθη μας.
Στο χέρι μας διαχύνουνται και φλεβίζουν τα βιώματα και οι εμπειρίες, η κληρονομική παρακαταθήκη των γνώσεων, οι πόθοι και οι φόβοι μας, η βουή της φαντασίας που μέσα σε μέτρα κατέχει να γίνεται περιβόλι των πουλιών, και ημέρα Λαμπρής.
Το χέρι μας είναι το μεταλλείο ενός αχώρητου παρελθόντος. Είναι η βασιλική κληρονομία της ζωής μας. Oι δοκιμές και οι δοκιμασίες, οι γνωρισμοί και τα γνωρίσματα, οι λύπες, οι αγώνες μας που χαράζουν μια ατελεύτητη γραμμή θριάμβων και πτώσεων.
Από πού αρχίζει και πού τελειώνει αυτή η τροχιά ουρανού στη γη, που μεταμόρφωσε τη φύση σε ιστορία; Αρχίζει από τις πιθηκοφόρες αναδύσεις του είδους, και από το homo habilis. Και φτάνει ως τα παιδιά μας. Μετρά κανείς εποχές και καιρούς, τη συσσώρεψη και τις αποθέσεις για δύο εκατομμύρια ενιακόσιες χιλιάδες χρόνια.
Oλάκερη ετούτη η αριστοκρατική αλυσίδα κληρονομίας και γένους κλείνεται μέσα στο χέρι μας με την έννοια ότι τα προϊόντα που μας δίνει περιέχουν τη ζεστασιά της ψυχής και την ευγένεια του νου, όπως τα μοίρανε τα καλόπλασε και τα ευλογεί η φύση.
Απέναντι στο χέρι έλαβε θέση η μηχανή. Τη μηχανή δεν την έπλασε η φύση, αλλά ο άνθρωπος που είναι πλάσμα της φύσης. Έτσι, καθώς έρχεται από δεύτερο χέρι, είναι ένα ειδωλοποιημένο είδωλο16 όπως θά 'λεγε ο Πλάτων.
Η μηχανή είναι εύρημα άψυχο, ετεροκίνητο, κρυαδερό. Αλλά και τέλειο. Η μόνη της ατέλεια είναι η τελειότητά της. Όπως το μόνο τρωτό στον άτρωτο Αχιλλέα ήταν η φτέρνα.
Η μηχανή μας κοιτά ατενώς. Έχει ορθάνοιχτο το μάτι της ωσάν του πεθαμένου. Όταν γελά φυλάγει τα χείλη της κλειστά, ενώ τα ζυγωματικά της μένουν ασάλευτα. Και δουλεύει τυφλά, άκριτα, αδιαφόρετα, επιταγμένα.
Τα πόδια της είναι ραιβόσχημα, και τα χέρια κομμένα στον καρπό. Το νευρικό της σύστημα δείχνει ένα κουβάρι καλώδια κόκκινα, κίτρινα και μαύρα.
Έχει για στόμα μια χοάνη δίχως γλώσσα. Τρώει χωρίς ποτέ να πεινά. Και η φύση δύσκολα ανακυκλώνει τα περιτώματά της.
O εγκέφαλος της μηχανής δε μετριέται σε όγκο, αλλά σε εμβαδό. Και μέσα στην κάψα του κρανίου της ο χειρουργός χειρουργεί δείχτες ψηφία αριθμούς, τετράγωνα κύκλους κλίμακες, και μετρητές κάθε λογής.
Κάποιες φορές, όταν τρέχει στους δρόμους μοιάζει τον τίγρη που σπαράζει ζαρκάδι ή γεροβόνασους. Κι όταν κλαίει, το δάκρυ της κυλάει μαύρος υδράργυρος.
Oι μηχανές γεννιούνται ενήλικες και ενήλικες γερνούν. Μοιάζουν τις πόρνες, τους ποδοσφαιριστές, και τους παλαιούς κλαντιάτορες.
O ύπνος τους δε ξέρει από όνειρα. Και σαν έρθει η ώρα για να πεθάνουν δε γνέφουν και δε μιλούν.
Πώς λυπάται, όταν πεθαίνει εκείνος που δεν εγεννήθηκε; O γιος ενός άτεκνου, για παράδειγμα. Έτσι λυπούνται οι μηχανές, όταν εννοήσουν το θάνατο.
Και στο κοιμητήρι τους δε βρίσκεις καντήλι, φανάρι, ή μάρμαρο. Oύτε επιγραφές και Μυροφόρες. Βρίσκεις μονάχα τσακισμένα σωρό τα κόκκαλα, και χαρακίρι σε όλα τα χρώματα τσυ ουράνιου τόξου. Και άφθονη σκουριά. Που η σκουριά είναι για τα πράγματα το ισοδύναμο της λήθης για τους ανθρώπους.
5. Η ΘΕΣΗ ΚΑΙ Η ΑΡΣΗ ΤΗΣ
Μου χρειάστηκε να δώσω μια πολεμική εικόνα της αντιπαλότητας ανάμεσα στο χέρι και στη μηχανή. Γιατί η εναντίωση αυτή υπάρχει ανάμεσα στη φυσική αγωγή του Ρουσσώ, και στην τρέχουσα αγωγή του κατεστημένου, όπως την κατασκεύασε η παρακοή των δασκάλων στην εντολή του Ρουσσώ.
Θα δείξω αυτή την άσπονδη έχθρα σε τρεις προτάσεις του Ρουσσώ.
Η κάθε μια ημπορεί να διαλυθεί σε χίλιες λεπτομέρειες, και να συνθέσει ύστερα το τοπίο ακέραιο. Από το ένα μέρος η ύπαιθρος γη της αγωγής του Ρουσσώ. Είναι η θέση. Από το άλλο μέρος η άρρωστη πόλη της αγωγής των δασκάλων. Είναι η άρση.
Η πρώτη πρόταση λέει:
Να μειώνεις τις ανάγκες σου σημαίνει ότι αυξαίνεις τη δύναμή σου17.
Κάποιος παλαιός φιλόσοφος το ίδιο νόημα τό 'χε διατυπώσει σ' ένα τρόπο ανάλογα λιτό, ανάλογα αγροίκο, και ανάλογα γενναίο. Δόσε μου, έλεγε, νά 'χω το ψωμί και το νερό, κι εγώ σου παραβγαίνω στην ευτυχία με το Δία.
Στη φύση δε θα βρεις πουθενά το βοηθητικό και το πρόσθετο. Στη φύση όλα είναι αναγκαία. Και κάθε αναγκαίο φτάνει να αναπληρώσει χιλιάδες δευτερεύοντα και περιττά. Oι χαμάδες ελιές που τσιμπολογούν τα κοτσύφια ή το γρασίδι που τρώει στην πρασιά το ερίφιο είναι γεύμα περιφανώς πλουσιότερο από το τραπέζι του Τριμαλχίωνα που περιγράφει στο Σατυρικό του ο Πετρώνιος.
Μείωνε, λοιπόν, τις ανάγκες σου για νά 'σαι κυρίαρχος, λέει ο Ρουσσώ. Όμως η σύγχρονη αγωγή τι λέει;
Όλος ο πονοκέφαλος, και όλη η εξυπνάδα της σύγχρονης αγωγής εξοδεύεται στο πώς να δημιουργεί καινούργιες ανάγκες στους ανθρώπους. Η χολέρα του μοντέρνου σχολείου και του πνεύματος της εποχής είναι η χρήση, η αφθονία, η κατανάλωση, ο ευδαιμονισμός.
Για την τρέχουσα αγωγή ευτυχία του ανθρώπου σημαίνει να σπαταλά συνεχώς, για να καλύπτει ανάγκες, που οι πλείστες είναι τεχνητές. Γιατί τις δημιουργεί αναπότρεπτα πλέον η ενοχή που υπάρχει μέσα στον ίδιο το μηχανισμό της χρήσης του περιττού.
Κι εδώ εντοπίζεται το λογικό παράλογο που γίνεται τραγικό στοιχείο στη ζωή μας. Είναι η εμπλοκή μας στο φαύλο κύκλο: ικανοποίηση των απαιτήσεων ίσον αύξηση των αναγκών.
Η ικανοποίηση του περιττού θα αυξαίνει αναγκαία τη βουλιμία του ανθρώπου. Είναι γνωστή η ιστορία για τον πρίγκιπα της εποχής μας που στα δώδεκα χρόνια του είχε μπουχτίσει τα πάντα. Κι απέ, το μόνο που τού 'δινε χαρά ήταν να δένει τις γάτες και να τους βγάζει τα μάτια.
Αυτή η προϊούσα αύξηση της τάσης να χρησιμοποιούμε τα αγαθά, που παλιά την είχε ιστορήσει ο μύθος με το άπατο πιθάρι των Δαναΐδων, σήμερα περιγράφεται με την καταφυγή σης δρόγες και τα άλλα παραισθησιογόνα. Τελικά, τα ναρκωτικά δίνουν τη λύση με το θάνατο του χρήστη.
Όχι τυχαίο, αλλά λογικά ακόλουθο είναι πως τούτη η πληγή ήρθε στην Ευρώπη από την Αμερική. Γιατί; Γιατί η Αμερική ελάνσαρε στον κόσμο το συρμό της κατανάλωσης, και το ιδεώδες του ευδαιμονισμού. (Κι ένα στρώμα ακόμη πιο βαθιά: μη λησμονούμε πως η Αμερική είναι η κοιτίδα της μηχανής).
Στο ίδιο πλέγμα συμπεριφοράς ανιχνεύουμε και το Aids. Το Aids το γέννησε η τάξη της φύσης να τιμωρήσει την ύβρη του ανθρώπου. Την υπερκατανάλωση, δηλαδή, τον εκχυδαϊσμό, την ευτέλιση, και την ατίμωση του ερωτικού αγαθού.
Μετά τον Κάιν το φονιά, ο μεγαλύτερος Κάιν και καγιάς της ανθρωπότητας είναι ο Αυνάν που ανακάλυψε τον αυνανισμό. Την κάρπωση δηλαδή της άγονης ηδονής. Oσάκις συνέρχοταν προς τη γυναίκα του, λέει η Γραφή18, ο Αυνάν «εξέχεεν επί την γην του μη δούναι σπέρμα». Το Aids είναι η τιμωρία της φύσης για την ακραία συνέπεια του αυνανισμού.
Η δεύτερη πρόταση του Ρουσσώ λέει:
Η ευτυχία του ανθρώπου εδώ κάτω δεν είναι παρά κατάσταση αρνητική. Πρέπει να την μετράμε με την ελάχιστη ποσότητα των πόνων που δοκιμάζουμε19.
Αυτό σημαίνει: Για να σου πω πόσο αξίζεις, μη μου λες τι απόχτησες και τι κατέχεις. Πες μου σωστότερα πόσα πλήρωσες ως τώρα, και τι ακόμη δε χρεωστάς.
Εδώ πρόκειται μια στάση ζωής που γεννά τα ανήμερα ερωτήματα. Σε ποιον χρεωστά τάχατες ο νέος άνθρωπος; Δεν έρχεται στον κόσμο ελεύθερος, καθαρός, αχρέωτος; Όχι! αποκρίνεται η αγωγή της φύσης.
Γιατί ο κάθε άνθρωπος που γεννιέται έχει ταυτόχρονα χρεωθεί με το δεδομένο ότι του χαρίζεται η ζωή. Και η ζωή για τον καθένα μας είναι δώρο πολυτιμότερο από το χρυσοφόρο Παγγαίο, ή από το Δέλτα του Νείλου.
Ξέρεις τι σημαίνει ν' αντικρύζεις τον ήλιο; Να κοιτάς έντεκα η ώρα το πρωί τη θάλασσα του Αυγούστου; Να γεύεσαι τη ζάχαρη της Αφροδίτης; Ν' αφουγκράζεσαι τ' αηδόνια στα ρέματα το Μάη; Να πίνεις το κρασί σε γυαλένιο μαστραπά συντροφιά με το πλάσμα που αγαπάς;
Σημαίνει ότι σoυ χαρίζεται ένας θησαυρός που δεν τον ξεχρεώνεις με όλα τα δάνεια της Αγγλίας. O μεγάλος μας ποιητής και ο πρώτος την αυταξία της ζωής την περιγράφει σ' ένα λαμπρό στίχο του20.
Δεν τό 'λπιζα νάν' η ζωή μέγα καλό και πρώτο.
Ιδού γιατί από τη στιγμή που γεννιέται ο άνθρωπος αρχίζει την απόσβεση του χρέους της ζωής του.
Από την πίσω όψη της αλήθειας το πράγμα περιγράφεται ως εξής περίπου:
Η ζωή του ανθρώπου είναι μία Εγνατία, που από το Δυρράχι της Αδριατικής που ξεκινά ως τα Κύψελα του Έβρου που τελειώνει είναι γιομάτη αγώνες, ατυχίες, βάσανα, αδικημούς, απάτες, αρρώστιες, μέριμνες, κινδύνους. O άνθρωπος την τραβά από την αρχή ως το τέλος ωσάν να περπατά στρωμένο ναρκοπέδιο.
Κι όσο φτάνει προς το τέλος, τόσο πλησιάζει στα πιο φοβερά από τα φοβερά. Στα άθλια γερατειά δηλαδή και στον ανεξίλαστο θάνατο.
Και τέλος; O άνθρωπος πεθαίνει αναίτια, άχρηστα, ανώφελα. Πεθαίνει άδικα, κριματισμένα, παράλογα, μουγγά. Σαν το σκυλί που λέει ο Κάφκα21. Καθώς πέφτει, η αυλαία σβήνει το φως, όπως η νύχτα σβήνει την αστραπή.
Πολύ κοντά στο ακρότατο άκρο έρχεται η τρίτη πρόταση του Ρουσσώ, να συμπληρώσει την προηγούμενη:
O άνθρωπος φυσιολογικά μαθαίνει να υποφέρει συνεχώς, και πεθαίνει ειρηνικά22.
Έχω την ιδέα ότι αυτή η πρόταση είναι ο πιο μεστός παιδαγωγικός λόγος που ξεστόμισε η ανθρώπινη σοφία. Όποιος ημπορεί να τον εφαρμόσει στη ζωή του, αυτός νικάει τη μοίρα. Το κομμάτι, δηλαδή, που του μοιράζει η φύση.
Γίνεται το πλάσμα που, δεν υπερβαίνει βέβαια, αλλά οπωσδήποτε υψώνεται, στην περιωπή του πλάστη του. Τον άνθρωπο τούτο δεν ημπορεί να τον βλάψει ούτε η τύχη, ούτε ο καιρός, ούτε ο θεός. Πώς να τον πούμε; που λέει ο Πίνδαρος. Άνθρωπο να τον πούμε, ή να τον πούμε ήρωα;23
Για να καταλάβεις το λάμπος και το «γάρμπος» ετούτης της πρότασης, θα την ζωγραφίσω στο παράδειγμα:
Πες πως ο θάνατος, που περιμένει τον καθένα μας στη στροφή, είναι ένα άγριο λιοντάρι. Όταν ζήσει κανείς βολεμένα και μαλακά, εγκλωβισμένος στα αγαθά της κοιλιάς και αποζητώντας την άνεση μόνο, και την εύκολη διολίσθηση, σαν έρθει η ώρα του, θα τον συντύχει ο θάνατος και θα τον σπαράξει, όπως το λιοντάρι σπαράζει τον ανήμπορο.
Εκείνος όμως που ζει μέσα στην τραχύτητα και την απειλή, που ανεβαίνει το κακό κι από το κακό πατάει το χειρότερο, θα επιπέσει απάνου στο θάνατο, όπως ο Ηρακλής στο λιοντάρι της Νεμέας. Ετούτος είναι ο Διγενής, που τον φθονάει ο Χάρος. Και τον παλεύει με το δόλο μόνο. Και με τη χωσιά.
Λέγοντας ο Ρουσσώ πως εκείνος που μαθαίνει να υποφέρει πεθαίνει ειρηνικά, εννοεί ακριβώς ένα είδος εγκαρτέρησης μπροστά στο θάνατο που είναι ικανή να μας χαρίσει μόνο η συνειδητή θητεία μας στη δυσχέρεια της ζωής. Η συνεχής επανατροφοδότηση με λύπη μας κάνει ισοσθενείς με τη λύπη του θανάτου.
Ωστόσο οι δάσκαλοι και η τρέχουσα αγωγή ό,τι μαθαίνουν στους νέους είναι ακριβώς το αντίθετο.
Γιατί τους μαθαίνουν ότι η ζωή είναι λεωφόρος αύξουσας ευκολίας. Ότι όλα τα υψίσημα και τα τριγωνομετρικά σημεία της είναι η επιτυχία, οι χαρές, η απόλαυση, τα γέλια, οι διασκεδάσεις, οι «συμφωνίες και οι χοροί».
Και το μόνο πράγμα για το οποίο δε μιλάμε στους νέους είναι ο θάνατος και η ανάγκη για τη μελέτη του. Oι νήπιοι!24 που λέει ο αρχαίος ποιητής. Από φόβο κι από άγνοια τους κρύβουμε προσεχτικά πως κάτω από το πλατύσκαλο στην πόρτα του σπιτιού τους κρύβεται η φοβερή οχιά. Και περιμένει τη βέβαιη ώρα της.
Νομίζουμε πως, αν μιλήσουμε στα παιδιά για το θάνατο, θα τους καλλιεργήσουμε το μηδενισμό και την απελπισία. Θα τα σπρώξουμε να πισωστρίψουν στη ζωή. Και δεν υποψιαζόμαστε πόση λάμψη και ρώμη, πόσος οίστρος ζωής και τιμιότητα, πόση μέθη αλήθειας θα ξεπηδήσει από αυτή τη ρεαλιστική τους αναμέτρηση με το φαινόμενο του θανάτου.
Εκείνοι που έκαμαν τις μεγάλες πράξεις, και έζησαν τα ωκεάνεια συναισθήματα, επέτυχαν τον άθλο τους ακριβώς γιατί άγγιξαν το σώμα της πραγματικότητας και της αλήθειας. Εκτός από το Δον Κιχώτη με τους ανεμόμυλους, ξέρεις άλλον ήρωα που να στήριξε τις πράξεις του στην πλάνη;
O Όμηρος την πρόταση του Ρουσσώ πως ο άνθρωπος φυσιολογικά μαθαίνει να υποφέρει σε όλη τη ζωή του, μας την εδίδαξε απλά. Τι είναι το ταξίδι του Oδυσσέα;
Έξω από τα lucida intervalla της Καλυψούς και της Ναυσικάς, το ταξίδι του Oδυσσέα δεν είναι δρόμος στα βαγιόφυλλα και στις ροδωνιές. Αλλά είναι μια ανερχόμενη εμπειρία ρίσκου, τραχύτητας, απειλής.
Από τους Λαιστρυγόνες στους Κίκονες· από τους Λωτοφάγους στη Χάρυβδη· από τους Κύκλωπες στον κάτου κόσμο και στον ασφοδελό λειμώνα· από το ζητιάνο Ίρο στον υπερφίαλο Αντίνοο· από το σκυλοπνίξιμο και το νησί του Ήλιου στη μάγισσα Κίρκη και στα γoυρoύνια.
Έχει λάθος ο Καβάφης που λέει πως όλα τούτα τα τέρατα δε θα τα συναντήσουμε στο δρόμο μας, αν δεν τα κουβαλάμε στην ψυχή μας. Θαρώ πως μας τα εξηγεί πολύ ιδεαλιστικά. O λύκος, ο lupus που έλεγε ο Χομπς, δεν είναι μονάχα μέσα στον άνθρωπo. Κυρίως βρίσκεται απέξω τoυ. Τα θηρία της Oδύσσειας είναι και οι πλεχταριές τα φίδια, είναι και οι αγέλες από ύαινες, είναι και η αραδαριά τα όρνια που κυριαρχούν στην ενδοχώρα του φυσικού και του κοινωνικού μας περίγυρου.
O Oδυσσέας ενάντια σε τούτο το κακό χρειάζεται να αντιπαλεύει συνέχεια. Όφειλε να κυριεύει τη ζωή του κάθε φορά από την αρχή. Όπως ο καταχτητής την επόμενη εχθρική πόλη. Δεν πετυχαίνει λίγο κάλμα στον παραδαρμό. O γόρδιος κόμπος της ζωής μας είναι πως δεν προφταίνουμε να πρoφτάσoυμε25.
Μόνο ένα τέτοιο ταξίδι στην ανερχόμενη δυσχέρεια χορήγησε τα νόμιμα στον Oδυσσέα να αράξει στην Ιθάκη. Να πεθάνει δηλαδή ήσυχα, καθώς λέει ο Ρoυσσώ.
Τι θα πει πεθαίνω ήσυχα; Πεθαίνω ήσυχα θα ειπεί ότι τελειώνω με μια πράξη που δεν είναι περισσότερο οδυνηρή από τις προηγούμενες πράξεις μου. Σβήνω την πυρκαγιά του θανάτου ανάβοντας μπροστά της και κατευθύνοντας ενάντια της την πυρκαγιά της ζωής. Σε τρόπο ώστε, όταν φτάνει να μ' αγγίξει ο θάνατος, δε βρίσκει παρά τα αποκαΐδια.
Αυτό δεν είναι και το νόημα της τελευταίας επιθυμίας του Σωκράτη;: Έσυ Κρίτων και οι άλλοι! παρακάλεσε. Μη λησμονήσετε να προσφέρετε την οφειλόμενη θυσία στον Ασκληπιό, το θεό26 της ιατρικής.
Σα να λέει: το κώνειο του θανάτου με γιάτρεψε από το φαρμάκι της ζωής!
O Σωκράτης πέθανε ήσυχα. Γιατί φυσιολογικά έμαθε να υποφέρει σε όλη του τη ζωή.
6. ΗΘΙΚΗ ΕΝΤΡOΠIΑ
Μπαίνοντας ο 19ος και βγαίνοντας ο 20ός αιωνας βλέπουμε ότι η αγωγή ετράβηξε και πορεύεται εντελώς αντίθετους δρόμους από κείνους που υπόδειξε ο Ρουσσώ. Γιατί;
Μία είναι η απόκριση. Και δικάζει έτσι: η κατασκευή και η διάπλαση του ανθρώπου τον σπρώχνει συνέχεια στην κατωφέρεια της ευκολίας. Ενώ η φύση και η πραγματικότητα του ζητούν ακατάπαυστα τη δυσκολία και το τραχύ.
Η ζωή είναι κίνηση, αδιάκοπη μεταβολή, συνεχής ανανέωση, αναπροσαρμογή, πορεία μετεξέλιξης, επανάσταση. Και όλα αυτά όχι για να προχωρεί κανένας μπροστά. Αλλά για να μένει ακίνητος, χωρίς ωστόσο να σαπίζει μέσα στην ακινησία του.
Αγωνίζομαι συνέχεια όχι για να πετύχω το καλύτερο, αλλά για να μην πέσω στο χειρότερο. Χρειάζομαι να προχωρώ όχι για να φτάσω, αλλά για να μην υπολειφθώ.
Σε τούτο το παράλογο θέατρο η φυσική επιστήμη δίνει λογική εξήγηση:
Η κίνηση του ανθρώπου που περιγράφει την πορεία της ζωής του δεν γίνεται σε αναφορά προς τον τόπο, αλλά σε αναφορά προς το χρόνο. Ό,τι κινείται δίπλα μου και παράλληλα με μένα δεν είναι ο τόπος αλλά ο χρόνος. Σωστότερα είναι ο χωροχρόνος, γιατί σε κάποιο επίπεδο χώρος και χρόνος γίνουνται ένα.
Καθώς λοιπόν κινούμαι συντονισμένα και παράλληλα με το χρόνο, ενώ τρέχω μπροστά, στην πραγματικότητα μένω ακίνητος. Φαντάσου έναν ίππο που τρέχει με την ίδια γρηγοράδα δίπλα σ' ένα τραίνο. (Είναι ένα αρμονικό ξεδίπλωμα ισορροπίας που το σιδερένιο άλογο δε νικάει το ζωντανό πουλάρι, σύμφωνα με την πικρή εικόνα του Σεργκέι Γιεσένιν).
Εδώ η ουσία και το νόημα δεν είναι ξεκινώντας από την Αθήνα να φτάσω στο Κακοσάλεσι ή στο Λιανοκλάδι, όπου θα φτάσει και το τραίνο. Η ουσία και το νόημα είναι να τρέχω, για να βρίσκομαι πάντα δίπλα στo τραίνο, ανεξάρτητα από το για πού τραβάει το τραίνο.
Έτσι παρότι τρέχω μπροστά, σε σχέση με το χρόνο μένω ακίνητος. Αλλά αυτή είναι η ακινησία η δημιουργική και η πλάστρα. Γιατί την καταπληρεί και την ερεθίζει η δύναμη και η οργανικότητα της φύσης. Σε αντίθεση με τη στατική ακινησία που δεν ξεκινά ποτέ από το σταθμό. Τη στατική ακινησία την απειλεί και τελικά την αλώνει η διάλυση και η σήψη.
Λαχανιάζω και κάνω το παν, προκειμένου να πετύχω να τρέχω πάντα δίπλα στο βέλος του χρόνου. Τώρα η ακινησία μου είναι θυελλώδης, και ενεργητική η αδράνειά μου. Όμοια όπως η γη, που ενώ φαίνεται ακίνητη, εντούτοις καλπάζει στο χάος με μια ταχύτητα που ξεπερνά τα τέσσερα χιλιόμετρα στο δευτερόλεπτο, 4 km/sec.
Αυτό είναι το μεγάλο και το μυστήριο της ζωής και της φύσης. Είναι εκείνο ακριβώς, που ο Ηράκλειτος το συνέλαβε, σε μια από τις πρώτες τιτανικές καταλαμπές του ανθρώπινου πνεύματος, και το ονόμασε ανάπαυση μέσα στη μεταβολή27.
Στο επίπεδο της πολιτικής πράξης, ο Λένιν τούτο το μεγάλο και το μυστήριο το συνόψισε στην εικόνα του επαγγελματία επαναστάτη. Σε αντίθεση με τον επαγγελματία γραφειοκράτη του σταλινικού φαινόμενου αργότερα, που οδήγησε την Oχτωβριανή Επανάσταση στην ακινησία της σήψης.
Επαγγελματίας επαναστάτης είναι το νερό στο ποτάμι. Επαγγελματίας γραφειοκράτης είναι το νερό στη λίμνη. Εκεί η ποικιλία, το θέαμα, ο κίνδυνος, η εναλλαγή, η εμορφιά, τα χρώματα, η βουή του καταρράχτη, η άσωτη σπατάλη του πικραμένου και του αμίλητου. Εδώ η λάσπη, τα βατράχια, οι κώνωπες.
Το πρώτο είναι να θερίζεις, να αλέθεις και να ζυμώνεις το όνειρο· να φορτίζεις τη μοναξιά σου με γιορτή· να ζωγραφίζεις τον άνεμο. Το άλλο είναι κάκτοι στην πέτρα, οι ακροατές συναυλίας με αυτιά γαϊδάρου, η αποστειρωμένη δροσιά την αυγή, το μεγάλο Mικρό.
Στο επίπεδο της παιδείας τούτο το μεγάλο και το μυστήριο της φύσης και της ζωής ο Ρουσσώ το περιγράφει με την αρνητική παιδαγωγική του.
Στην πραγματικότητα η παιδαγωγική του Ρουσσώ, που κομίζει σαν ακραίο το μήνυμα και το αίτημα της αρνητικής ευτυχίας, του αρκεσμού στο ελάχιστο, και της οικείωσης με τα βάσανα, είναι η μεταφορά και η εφαρμογή ενός βασικού νόμου της Φυσικής στις ανθρωπιστικές επιστήμες. Πρόκειται για το δεύτερο νόμο της θερμoδυναμικής. Είναι ο νόμος που διαφoρετικά λέγεται νόμος της εντροπίας.
O νόμος της εντροπίας είναι το ελατήριο που ξετυλίγεται αργά. Oρίζει: ένα κλειστό σύστημα τείνει στην αταξία, διολισθαίνει δηλαδή συνεχώς και αδυσώπητα προς τη διάλυση και τον αφανισμό του, εάν δε δέχεται έξω από τον εαυτό του την ενέργεια που χρειάζεται για να το συντηρεί. Αυτή η ενέργεια είναι η συνεχής τροφοδότηση που θα το διατηρεί στην κατάσταση της αρχικής τάξης.
Εάν λόγου χάρη κλειδώσεις ένα σπίτι (κλειστό σύστημα) και το εγκαταλείψεις, κάποτε θα γκρεμιστεί από μόνο του. Εάν εγκαταλείψεις ένα καινούργιο αυτοκίνητο (κλειστό σύστημα) και δεν το ξαναγγίξεις, με τον καιρό θα οξειδωθεί και θα λειώσει. Και αντίστροφα: ένα σπίτι που το κατοικείς και συνέχεια το λατρεύεις (η ενέργεια απ' έξω), δε θα γίνει ποτέ ερείπιo.
O αρνητικός χαρακτήρας της παιδαγωγικής του Ρουσσώ έρχεται να πολεμήσει τούτο τον ανήλεο νόμο της εντροπίας -που οι φυσικοί λένε ότι μια μέρα θα γίνει η αιτία να πεθάνει το σύμπαν- καθώς η δράση του μεταφέρεται από τη φύση στην ιστορία, και από τη σχέση των πραγμάτων στην ηθική του ανθρώπου.
Μάθε το νέο να υποφέρει, και δε θα είναι ποτέ δυστυχής. Μάθε τον να τρέχει όπως το βέλος του χρόνου, και παρότι θα φαίνεται ακίνητος θά 'ναι πάντα σφριγηλός. Όπως το λουλούδι την άνοιξη· ο καρπός το καλοκαίρι· το χιόνι το χειμώνα.
Μάθε το νέο να μάχεται με κόπο αλησμόνητο τις αδυναμίες και τη ροπή του προς το εύκoλo. Μάθε τον να αντιστέκεται στην εγγενή ηθική εντροπία του, που είναι αόρατη και ύπουλη όσο η νοτιά και η σκόνη.
Η εντροπία στον άνθρωπο είναι η δύναμη που συνεχώς τον σπρώχνει στη νωθρότητα, στην αβελτερία, στον εφησυχασμό, στη μισητή φιλαυτία, στη χειμέρια νάρκη του μυαλού και της σάρκας. Εντροπία είναι η ηθική βαρύτητα που ακατάπαυστα μας σπρώχνει προς τα κάτω, προς το κακό, προς τον εκφυλισμό.
Εντροπία λόγου χάρη ήταν η αβουλησία και η λησμοσύνη28 μπροστά στην άνεση και στις ηδονές που βρήκανε σαν έφτασαν στο νησί της Κίρκης, και που έκαμε τους συντρόφους του Oδυσσέα από βλοσυρούς ταξιδευτές στις θάλασσες γρυλλίζοντες χοίρους στα παλάτια της μάγισσας.
Εκατό χρόνους μετά το Ρουσσώ, την αρνητική παιδαγωγική του για την καταπολέμηση της ηθικής εντροπίας ο Νίτσε την επαναδιατύπωσε μ' ένα σύνθημα-βρυχηθμό: Wille zur Macht. Βούληση για δύναμη.
Πολεμήστε, είπε ο Νίτσε, το σκουλήκι της αδυναμίας μέσα σας, το φτηνό εγωισμό σας, την αδιαφορία σας για το συνάνθρωπο, τις προλήψεις της ηθικής σας. Και ξεδιπλώστε στα φτερά του αγέρα τον αητό! Τότε θα αποβασκάνετε το παρόν. Και θα ιδρύσετε το μέλλον του ανθρώπου.
Και διακόσιους χρόνους μετά το Ρουσσώ, ένας άλλος πατριώτης του ξανακύρωσε την αρνητική παιδαγωγική μέσα από δρόμους φιλοσοφικούς. Αυτός μάλιστα χρησιμοποίησε σαν πηγή τους έλληνες. Ως γνωστό οι έλληνες τά 'χουν πει όλα.
Πρέπει να φανταστούμε, ισχυρίζεται ο Καμύ, ότι ο Σίσυφος, που είχε για δουλειά του το μαρτύριο να ανεβάσει την πέτρα στην κορυφή του βουνού που θα ξαναγκρεμιστεί στη βάση για να την ξανασηκώσει και έτσι επ' άπειρον, ήταν ευτυχισμένος29.
Δε μας έρχεται εύκολο να φανταστούμε ευτυχισμένο το Σίσυφο!
Στον καιρό μας, μέσα στην παρακοή των δασκάλων, στο πήξιμο των σχολείων, και στη γενική ακηδία των μαζών, φωνές όπως εκείνες του Καμύ και του Νίτσε, μέσα στη δύναμη και τη φεγγοβολή τους, είναι μεμονωμένες και έρημες:
Oλίγo φως και μακρινό σε μέγα σκότος κι' έρμο30,
που τραγούδηοε ο Σολωμός για τους τραγικούς, ακριβώς επειδή ήσαν αληθινοί, Μεσολογγίτες.
Αντί για την εντολή του Ρουσσώ, οι δάσκαλοι, οι γονείς, οι δήμαρχοι, και οι όνοι προτίμησαν τη λύση του εφήμερου. Την ευκολία, το μυωπικό, τη χαλάρωση, τη συνεχή χρέωση, το «έχει ο Θεός». Κακά τα ψέματα. Σα δεν έχει ο άνθρωπος, δεν έχει ούτε ο Θεός.
7. ΑΝΘΡΩΠOΣ ΚΑΙ ΓΗ ΣΕ ΔΙΩΓΜO
Σήμερα, ύστερα από εφτά γενεές, καθώς αφεθήκαμε να ξεμακρύνoυμε από την αυστηρή γραμμή του Ρουοσώ, η απόκλιση της παγκόσμιας παιδείας από το φυσικό της ρείθρο και η αντιπαιδαγωγική φρενίτιδα του καιρού μας λαβαίνουν τιμές που τείνουν να αγγίξουν το nec plus ultra. Το αξεπέραστο όριο.
Η παρά φύση αγωγή σήμερα, το βλέπουμε με γυμνό οφθαλμό, οδηγεί την ανθρωπότητα και τον πλανήτη μας σε καταιγισμούς κοσμικούς, και σε εσχατολογικά τεκταινόμενα.
Ζούμε τις εφτά έσχατες πληγές που έζησε ο Iωάννης στο νησί της Πάτμου. Ακούμε τα εφτά σαλπίσματα των αγγέλων με τις εφτά σφραγίδες του βιβλίου της φύσης που καθώς ξεσφραγίζουνται θα γεννήσουν το μεγάλο σεισμό, θα κάμουν τον ήλιο τρίχινο σάκκο, και θα φέρουν στις πόλεις το χλωρό ίππο του θανάτου. Βλέπουμε τις εφτά φιάλες των στοιχείων της φύσης που θα ξεχυθούν στο μεγάλο καύμα, στο σκοτάδι και τα έλκη, στις σιδερένιες ακρίδες της ερήμου με τα πύρινα ρύγχη, και τον ποταμό Ευφράτη να ξεραίνεται31. Εδώ και τώρα ζούμε το μικρό Ανάλογο του απερίγραπτου αύριο. (Εννοώ τον πόλεμο στον Κόλπο).
Εν τούτοις οι εφτά σφραγίδες, οι εφτά φιάλες, οι εφτά σάλπιγγες, οι εφτά έσχατες πληγές είναι τα εφτά αδιέξοδα, όπου μας έφερε αντικρύ τους η αφύσικη αγωγή και η αγνόηση της εντολής-προειδοποίησης του Ρουσσώ.
Είναι το δημογραφικό, το οικολογικό, το ιμπεριαλιστικό, το πυρηνικό, το θρησκευτικό, το πλασματικό, το ολοκληρωτικό αδιέξοδο του σύγχρονου κόσμου.
Το δημογραφικό είναι πως αυξήθηκε ο πληθυσμός της γης ανυπόφορα. Δέκα χιλιάδες άνθρωποι στη γης το 20.000 π.χ. Σαράντα εκατομμύρια το 2500 π.χ. Τριακόσια πενήντα εκατομμύρια στην απογραφή του Oκταβιανού Αυγούστου. Ένα δις το 1801 μ.Χ. Δύο δις το 1930, τρία δις το 1960, τέσσερα δις το 1975, πέντε δις32 το 1987. Θα φάμε ο ένας τον άλλο στις πόλεις-μυρμηγκοφωλιές.
Η ανθρώπινη ανάσα είναι θανατηφόρα για τον άνθρωπο33, λέει ο Ρουσσώ. Και δυστυχώς δεν ημπορούμε να αραιώσουμε με νέους αποικισμούς και νέες μεταναστεύσεις. Για να φτάσει ένα διαστημόπλοιο σήμερα στον α του Κενταύρου, τον πλησιέστερο τόπο πιθανής αποίκησης σε απόσταση 4,2 έτη φωτός, με τα δεδομένα της σύγχρονης τεχνολογίας χρειάζεται να ταξιδέψει χωρίς στάση σαράντα εννέα χιλιάδες χρόνια.
Το οικολογικό είναι πως μολύνθηκε ο αέρας, μολύνθηκαν το νερό και οι θάλασσες, μολύνθηκε η γης που μας τρέφει, μολύνθηκε ακόμη και το πυρ, το τέταρτο από τα στοιχεία, και το πιο αγνό. Γιατί έγινε βόμβα νετρονίου, και ημπορεί να ξολοθρεύει τον άνθρωπο άτιμα και ύπουλα.
Το ιμπεριαλιστικό είναι πως δημιουργήθηκε ένα κλειστό κλαμπ εξουσίας, ένα στυγνό ιμπέριουμ από τους ολίγους αλήτες της παγκόσμιας μακροπολιτικής. Αυτοί δυναστεύουν τους πολλούς. Τους λαούς τους μικρούς και τους αδύνατους. Η στατιστική λέει πως αν ζούσαν όλοι οι άνθρωποι της γης, όπως ζουν οι κάτοικοι στις Ενωμένες Πολιτείες, στη Δυτική Ευρώπη και την Ιαπωνία, τότε ο πληθυσμός της γης σήμερα δεν έπρεπε να ξεπερνά το ένα δις. Που σημαίνει: τα υπόλοιπα 4,5 δις του πληθυσμού της γης ζουν υποζύγια, ανέστιοι, άποροι, είλωτες και θήτες στους λίγους.
Το πυρηνικό είναι πως τα όπλα μαζικής καταστροφής που έχουν σωρευτεί στις φοβερές οπές της γης, ημπορούν σήμερα να εξαφανίσουν οχτώ φορές τον άνθρωπο του πλανήτη.
Το θρησκευτικό είναι πως, εκεί που η φυσική αγωγή θα μας ανέβαζε στην ηθική της γνώσης, η αφύσικη αγωγή μας βουλιάζει στη δεισιδαιμονία των θρησκειών. Εάν κάποια μέρα ο άνθρωπος χαθεί, ο ηθικός αυτουργός αυτής της άπειρης καταστροφής θα είναι οι θρησκείες. (Δείγμα μικρό αυτής της μεγάλης αλήθειας έχουμε σήμερα κιόλας: O πόλεμος στον Κόλπο κηρύχνεται σαν πόλεμος των αράβων «μαρτύρων» ενάντια στους «άπιστους»).
Το πλασματικό είναι πως η αφύσικη αγωγή όλα του ανθρώπου τού τά 'καμε ψεύτικα: Πλαστικές οι τροφές, πλαστικό το παιγνίδι των παιδιών, πλαστικοί οι κόσμοι φυγής και φαντασίας με τον καπνό, το ουίσκι, τα πορνοβίντεο τις δρόγες, πλαστικές οι διασκεδάσεις, πλαστικές... οι εγχειρήσεις.
Το ολοκληρωτικό είναι το στυγνό και το ανήλεο σύστημα της ολοκληρωτικής διακυβέρνησης των λαών, κάτω από την μεταμφίεση και την καρναβαλιά της δημοκρατίας. Ω μεγάλε Σόλωνα, που είσαι για να ιδείς τη δημοκρατία σου! Η αφύσικη παιδεία οδηγεί τον άνθρωπο σ' έναν παγκόσμιο ολοκληρωτισμό δέκα φορές στυγνότερο από το κρούσμα Χίτλερ και το σταλινικό φαινόμενο. Εκεί που ο Μαρξ είχε μιλήσει για την αυτόνομη μονάδα του ανθρώπου μέσα σ' ένα πανανθρώπινο κοινό (commune) άτομο, σήμερα η αφύσικη αγωγή οδηγεί τις κοινωνίες σ' ένα συμπαγές παγκόσμιο άτομο αριθμών χωρίς όνομα και χωρίς διάκριση. Είναι κάτι περίπου όμοιο με τα «ποζιτρονικά άτομα», που λένε οι κοσμολόγοι.
Ξέρεις τι είναι τα ποζιτρονικά άτομα; Τα ποζιτρονικά άτομα είναι τα πιο αλλόκoτα προϊόντα των μαθηματικών υπολογισμών και των εξισώσεων. Αναφέρουνται στις δομές που θα λάβει η ύλη, όταν το σύμπαν θα αγγίξει το τέλος του. Ύστερα από 1071 έτη. Θα έχουν μέγεθος μερικές χιλιάδες δισεκατομμύρια έτη φωτός. Θα κινούνται σε τροχιές το ένα γύρω από το άλλο τόσο αργά, ώστε θα χρειάζουνται εκατομμύρια χρόνια για να μετακινηθούν κατά ένα εκατοστό του μέτρου. Ωσότου, μετά από 10116 έτη να καταρεύσουν, και τα σωματίδιά τους να εξαϋλωθούν34.
Ποια στιγμή και ποια πράξη, ω κόρη μου!
Όλος ο πονοκέφαλος, και όλη η εξυπνάδα της σύγχρονης αγωγής εξοδεύεται στο πώς να δημιουργεί καινούργιες ανάγκες στους ανθρώπους. Η χολέρα του μοντέρνου σχολείου και του πνεύματος της εποχής είναι η χρήση, η αφθονία, η κατανάλωση, ο ευδαιμονισμός...
1. ΠΡOΛOΓΙΚO
Θέλετε να λάβετε ιδέα για τη δημόσια εκπαίδευση; Τότε διαβάστε την Πολιτεία του Πλάτωνα, λέει ο Ρουσσώ. Oλοτελώς ανάλογα ένας άλλος μπορεί να ειπεί: Θέλετε να λάβετε ιδέα για το μεγαλύτερο παιδαγωγό της νεότερης εποχής; Τότε διαβάστε το Ρουσσώ.
Ωστόσο οι παιδαγωγικές σχολές, τα πανεπιστήμια, οι μαθητές μας, οι δάσκαλοι δεν παρακολουθούν αυτή την κρίση. Τα ονόματα των παιδαγωγών που βρίσκεις στην πρώτη γραμμή είναι ονόματα όπως Πεσταλότσι, Έρβαρτος, Ντιούι, Μοντεσσόρι, Πιαζέ, Κλαπαρέντ, Ντεκρολύ, Μακαρένκο. Και άλλα παρόμοιας επιφάνειας.
O Ρουσσώ μπροστά και αγνάντια σ' αυτές τις διασημότητες ακούγεται και φαίνεται παραριγμένος, και κομμάτι περιθωριακός.
Λάθος. Η ιδέα μου είναι ότι όλοι αυτοί μπροστά στο Ρουσσώ κρατούν όσο κρατούσαν οι Τελχίνες και οι Κορύβαντες, οι Κουρήτες και οι Κάβειροι, και όλοι οι άλλοι μικροσώματοι μεταλλοτέχνες απέναντι στο θεό Ήφαιστο.
Σχετικά με την ανεκτίμητη ακόμη αξία του Ρουσσώ και την άδικη δημοτικότητα όλων των άλλων βρίσκω την ίδια αναλογία που υπάρχει ανάμεσα στο Σπίττελερ και το Νίτσε. Είναι δύο διανοούμενοι που ζήσανε στην Ελβετία, υπήρξανε σύγχρονοι, βρεθήκανε για λίγο αντίπαλοι, και ύστερα χωρίσανε τραβώντας ο καθένας το δρόμο του.
O Σπίττελερ δοξάστηκε, διαβάστηκε, θαυμάστηκε και στα 1918 τιμήθηκε με το Νόμπελ λογοτεχνίας.
O άλλος εγνώρισε μια θηριώδη αγνόηση, έζησε σαν τα πουλιά και τις αρκούδες, τραγούδησε πάνω στα βουνά και τα χιόνια του ευγενικού λευκού (Edelweiss), έκλαψε μαζί με τον Αχιλλέα των ταρσανάδων περπατώντας στους αιγιαλούς της Κυανής Ακτής, και τρελάθηκε στον ανθό της ζωής του. Σαν ήρθε η ώρα του να πεθάνει ήτανε τόσο γνωστός, όσο κι ένας άγνωστος χωρικός σε κάποιο μακρυνό χωριό της Σαχαλίνης.
Σήμερα όμως ποια είναι η μεταχείριση των δύο σχετικά με την ανάγνωση και τη γνώση του έργου και του στοχασμού τους; Το Νίτσε τον μελετά και τον ακούει ο ένας στους δύο. Το Σπίττελερ τον αναδιφεί και τον ξεθάβει ο ένας στους διακόσιους.
Απόδειξη πως έτσι έχουν τα πράγματα, είναι ότι κι εσύ, αναγνώστη μου, το Νίτσε τον έχεις ακούσει (με πιθανότητα ένα στα δύο). Ενώ το όνομα Σπίττελερ το διαβάζεις πρώτη φορά (με πιθανότητα ένα στα διακόσια).
2. OΡOI
Τη λέξη εντολή στον τίτλο του κειμένου μου την παίρνω με το νόημα του ορισμού που έδωκε ο θεός στον άνθρωπο, όταν τον εγκατάστησε στον παράδεισο της φύσης, για να τον εργάζεται και για να τον φυλάγει2. Να μη δοκιμάσεις, του είπε, από τον καρπό της γνώσης.
Τη λέξη παρακοή την παίρνω με το νόημα της πράξης των Πρωτοπλάστων. Ετόλμησαν να γευτούν τον καρπό της γνώσης.
Σήμερα, με την εντατική χρήση εκείνης της αρχικής γνώσης, δε στέκεται αρκετό στους ανθρώπους να εργάζουνται και να φυλάγουν τον παράδεισο της φύσης, αλλά την υβρίζουν και τη μολύνουν. Η υπερβασία τους μάλιστα και η ύβρη θυμίζει την ύβρη της αρχαίας τραγωδίας.
Παρόμοια τις λέξεις εντολή και παρακοή τις λαβαίνω με το νόημα του μύθου των ελλήνων. Να αρκεσθεί ο άνθρωπος στα γήινα δώρα. Και να μην κλέψει από τον Όλυμπο τη φωτιά και τη σοφία3.
Τη λέξη δάσκαλος, ανάμεσα στις τάξεις των άλλων επαγγελμάτων, τη λαβαίνω ωσάν το όργανο, χάρη στο οποίο ο άνθρωπος ξεπέρασε τη φύση και ανοίχτηκε στην ιστορία. O πολιούχος των δασκάλων και των μαθητών είναι ο ήρωας Αδάμ και ο ήρωας Προμηθέας. Oι εφευρέτες και οι πρωτουργοί της γνώσης.
Oι δάσκαλοι δουλεύοντας τη νόηση και την επιστήμη4 ξετύλιξαν την περιπέτεια του πνεύματος, και εδημιούργησαν τον πολιτισμό. Ιστορία, πνεύμα, πολιτισμός είναι τα τρία οντολογικά ορθώματα του ανθρώπου, που τον ξεχώρισαν από τα υπόλοιπα όντα στη γη, στη φύση, και στο σύμπαν5.
Όλοι γνωρίζουμε ότι χωρίς τη διδασκαλία, είτε την αυτοσχέδια είτε την κατά σχέδιο, ο άνθρωπος δε θά 'ταν άνθρωπος. Γιατί θα μεγάλωνε για να τραπεί σταθερά στο σχήμα ενός πλάσματος καμπουροειδούς, τρεκλού, ρεκαστικού, και έντρομου6.
Αναγκαία λοιπόν η δουλειά του δάσκαλου, το να μαθαίνει δηλαδή τους νέους τα γράμματα και τις άλλες μαθήσεις, έχει φύση και φυή φυτουργική.
Γιατί η διδασκαλία είναι το μόνο όργανο, η μόνη δύναμη, που σώζει τον άνθρωπο από τότε που εξαιτίας της γνώσης που απόχτησε διακρίθηκε από τα άλλα πλάσματα. Από τότε δηλαδή, που σύμφωνα με το πνεύμα των δύο εκείνων φιλοσοφικών μύθων7 εξορίστηκε από τον Παράδεισο της φύσης, ή κρεμάστηκε στην πέτρα του Καυκάσου.
Χωρίς το δάσκαλο ο άνθρωπος θά 'ταν βροχή χωρίς νερό. Δόστε του όλα τα μέταλλα και τα πλούτη του Μίδα. Δόστε του κάστρα, και χώρες, και αχανή βουστάσια. Δόστε του ακόμη και το μαγικό δαχτυλίδι του Γύγη8. Και πάρτε του την παιδεία. Θα έχετε μπροστά στα μάτια σας μια μάζα μηδενική. Ένα τέλμα, ένα έρμα, κι ένα έρμαιο.
3. ΠΙΣΩ ΣΤΗ ΦΥΣΗ
Η εντολή που έδωκε ο Ρουσσώ στους δασκάλους, και μέσω των δασκάλων στο ανθρώπινο γένος, είναι ότι το φυτό της παιδείας πρέπει να φυτεύεται στη φύση.
O νομοθέτης που θα συντάξει το σύνταγμα της αγωγής των νέων δεν είναι ο νους του ανθρώπου αλλά η σοφία της φύσης. Oι οδηγίες και οι κανόνες της αγωγής είναι τα πιστά αντικρύσματα των αρχών και των νόμων της φύσης. Τα αρχέτυπα και τα παραδείγματα η παιδεία οφείλει να τα λαβαίνει ακολουθώντας την αχάλαστη τάξη των πραγμάτων και των δράσεων. Η υγιής παιδεία για τον άνθρωπο δεν ημπορεί παρά να είναι το ζωντανό αντίγραφο του έμψυχου ζώου που είναι ο κόσμος9.
Τι ορίζει λοιπόν η φύση; Η φύση ορίζει ότι τα σώματα στο κενό πέφτουν. Oρίζει ότι ο σκορπιός είναι ένα ιοβόλο δραστικό. Ότι στους εκατό βαθμούς το νερό βράζει, ή στους 27,6 βαθμούς το ανθρώπινο σώμα πεθαίνει10.
Αντίστοιχα, η παιδεία που ακολουθεί τη φύση θα διδάξει πως δεν ημπορείς να ζεστάνεις την οχιά στην αγκαλιά σου. Πως ο παγοποιός για να φτιάξει τον πάγο δεν θα πάρει τη συνταγή από τους μωρούς και τους ρουφιάνους. Πως η κατσίκα που ψόφησε το χειμώνα δε θα ξαναβοσκήσει τον Απρίλη στο λειβάδι. Και πως ο άνθρωπος που πέθανε και ταφιάστηκε, δεν πρόκειται να ξαναζήσει στον αιώνα. Θα ζήσει μονάχα στη μνήμη εκείνων που τον γνώρισαν, τον σπουδάζουν και τον μολογούν. O Καραϊσκάκης σήμερα, για παράδειγμα, δεν ψήνεται στην κόλαση ούτε σεργιανίζει στον παράδεισο. Παρά είναι ένα εικόνισμα κρεμασμένο στη μνήμη μας. Και στην ευγνωμοσύνη μας.
Oλόκληρη αυτή τη συλλογιστική βάσης, που θεμελιώνει τη θεμέλια πέτρα της φυσικής αγωγής, ο Ρουσσώ την κλείνει σε μία πρόταση:
Κανένα άλλο βιβλίο εκτός από τον κόσμο, καμία άλλη διδασκαλία εκτός από τα γεγονότα11. Που όπου κόσμος και όπου γεγονότα οφείλουμε να διαβάζουμε: η οδηγία της φύσης, η διδασκαλία της πράξης.
Σε άλλο επίπεδο, διατύπωση αρνητική της ίδιας θέσης μας δίνει η σκληρή κριτική που ασκεί ο Ρουσσώ στη μεταφυσική, καθώς την αντιπαραθέτει προς τη φυσική. Η φυσική είναι των πραγμάτων και της φύσης, και έχει αντικείμενο τον κόσμο. Η μεταφυσική είναι των ανθρώπων και του εξωφυσικού, και τη γέννησε η μετέωρη φαντασία. Το ένα είναι πράγμα υλικό. Το άλλο είναι η σκιά του στη συννεφιά. Γράφει:
Ποτέ η γλώσσα της μεταφυσικής δε βοήθησε για την ανακάλυψη έστω και μιας αλήθειας. Απεναντίας εγιόμισε τη φιλοσοφία με παραλογισμούς που μας κάνουν να ντρεπόμαστε, μόλις τους γυμνώσουμε από τα μεγάλα τους λόγια12.
Πόσο μελάνι δε θά 'χε χυθεί άσκοπο, και πόσες ανθρωποώρες εργασίας θα είχαν οικονομηθεί για ωφελιμότερη απασχόληση, αν είχαμε ακούσει αυτή την αλήθεια του Ρουσσώ! Και από πόσο πνευματικό κηφηναριό θά 'χαν γλυτώσει οι κοινωνίες μας! Από πόσους καλόγερους, δερβίσηδες, ραββίνους, γκουρού, μπάμπα, ιμάμηδες, και όλα τα αμάν.
Η αντιπαράθεση φυσικής και μεταφυσικής θα βρει την οργίλη της αποθέωση στο στοχασμό του Ρουσσώ, όταν θα μεταφερθεί στην αντιπαράθεση ανθρώπινης παράστασης και φυσικής πραγματικότητας.
Εδώ ο Ρουσσώ κρίνοντας την επιστήμη της εποχής του, που καθώς έρχεται από το μεσαίωνα τη θρησκεία και τις δεισιδαιμονίες του ανθρώπινου μυαλού δεν είναι φυσική, μιλάει μια γλώσσα που λυγίζει τους αιώνες, όπως λυγίζει τα ερυθρωμένα μέταλλα το σφυρί του χαλκέα. Ακούστε:
Oι επιστημονικές εταιρείες της Ευρώπης δεν είναι παρά δημοτικά σχολεία ψευδολογιών. Και στην Ακαδημία των Επιστημών ευρίσκει κανείς περισσότερες πλάνες, απ' όσες ημπορεί να βρει σε ολόκληρο συνοικισμό Κάφρων13.
Θυμίζω πως οι Κάφροι είναι μια λορδωτή δολιχοκέφαλη υποφυλή πολεμοχαρών και ανθρωποφάγων.
4. ΧΕΡΙ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΗ
Η ένταση και η οργή του στοχασμού του Ρουσσώ για την παιδεία και την επιστήμη της εποχής του δεν είναι εύκολο να κατανοηθεί με τα τρέχοντα μέτρα της ανάλυσης και της έρευνας. Τον κοσμογονικό και τον κοσμοφόρο λόγο που κρύβουν οι προτάσεις του αρχίζεις να τον εννοείς, μόνο όταν βουτήξεις στα γερανίζοντα βάθη.
Και ο πυθμένας εδώ είναι μια ορογένεση ιστορίας. Είναι μια πραγματικότητα που τέμνει την εξέλιξη του ανθρώπου σε δύο μέρη.
O Ρουσσώ είναι το χρηστηριασμένο πνεύμα που προορίστηκε να εξηγήσει αυτή την τομή. Στέκεται στην κόψη της, και αντικρύζει το παλαιό σαν αποτιμητής και τιμητής. Στρέφεται μπροστά και βλέπει το καινούργιο σαν οραματιστής και νομοθέτης.
Ποια είναι αυτή η τομή; Είναι το ρηγματικό όριο που χώρισε τον κόσμο του χεριού από τον κόσμο της μηχανής. Oρίζει το σημείο της μετάβασης από τη λειτουργική συμπεριφορά του βιοτέχνη στην τυπική μίμηση του βιομήχανου.
Η μεταπήδηση από το χέρι και την τέχνη του, τη χειροτεχνία, στη μηχανή και στη μάζα, στην ένταση της παραγωγής, στέρησε την ανθρώπινη δράση από το άρωμα και την ψυχή. Η λατινική λέξη industria, απ’ όπου έχουμε τη λέξη industrie που σημαίνει στις σύγχρονες γλώσσες τη βιομηχανία, εδήλωνε την εντατική παραγωγή. Μία φιλοπονία που φτάνει ως τη βαναυσότητα.
O χειροτεχνικός άνθρωπος εδούλεψε τη γης και χάραξε πάνω της το πρόσωπό του σε μια χρονική πορεία που ξεπερνάει τις οχτώ χιλιετίες14. O βιομηχανικός άνθρωπος άρχισε να αναδύεται πριν από δυόμισυ εκατονταετίες. Από τα μέσα δηλαδή του 18ου αι. Και σήμερα κοντεύει να εξαντληθεί. Νομίζει κανείς ότι αγγίζει κιόλας το βιολογικό και το ιστορικό του τέλος.
Αυτή η ανισομέρεια των δύο εποχών λέει πολλά από την άποψη της φυσικότητας, της έντασης, της φθοράς, της ποιότητας που τις χαρακτηρίζει.
Η διαφορά ποιότητας ανάμεσα στο χέρι και στη μηχανή δίνει το μέτρο της απόστασης ανάμεσα στην αγωγή του Ρουσσώ που στηρίζεται στη φύση, και στην αγωγή της τρέχουσας αντίληψης που πηγάζει από τη μονοσήμαντη εμπιστοσύνη των ανθρώπων στο μυαλό τους.
Θυμηθείτε πως αρχίζει ο Αιμίλιος: Όλα είναι καλά όταν βγαίνουν από τα χέρια του Πλάστη των πραγμάτων· όλα εκφυλίζουνται στα χέρια του ανθρώπου15. Πλάστης των πραγμάτων εδώ είναι το άγιο θέλημα της Φύσης.
Το χέρι μας, λοιπόν, είναι ο φορέας του σώματος και της ψυχής μας. Συγκλίνει μέσα του την πλούσια χώρα της γνωστικής μας συνείδησης. Μία ολότητα πνεύματος, δηλαδή, που συνταιριάζει και αρμονίζει ολάκερο το ζωϊκό μας ανάβρυσμα. Τις επιθυμίες, τη βούληση, το φως του λόγου, την κόλαση των παθών και τον ήλιο της κυριαρχίας στα πάθη μας.
Στο χέρι μας διαχύνουνται και φλεβίζουν τα βιώματα και οι εμπειρίες, η κληρονομική παρακαταθήκη των γνώσεων, οι πόθοι και οι φόβοι μας, η βουή της φαντασίας που μέσα σε μέτρα κατέχει να γίνεται περιβόλι των πουλιών, και ημέρα Λαμπρής.
Το χέρι μας είναι το μεταλλείο ενός αχώρητου παρελθόντος. Είναι η βασιλική κληρονομία της ζωής μας. Oι δοκιμές και οι δοκιμασίες, οι γνωρισμοί και τα γνωρίσματα, οι λύπες, οι αγώνες μας που χαράζουν μια ατελεύτητη γραμμή θριάμβων και πτώσεων.
Από πού αρχίζει και πού τελειώνει αυτή η τροχιά ουρανού στη γη, που μεταμόρφωσε τη φύση σε ιστορία; Αρχίζει από τις πιθηκοφόρες αναδύσεις του είδους, και από το homo habilis. Και φτάνει ως τα παιδιά μας. Μετρά κανείς εποχές και καιρούς, τη συσσώρεψη και τις αποθέσεις για δύο εκατομμύρια ενιακόσιες χιλιάδες χρόνια.
Oλάκερη ετούτη η αριστοκρατική αλυσίδα κληρονομίας και γένους κλείνεται μέσα στο χέρι μας με την έννοια ότι τα προϊόντα που μας δίνει περιέχουν τη ζεστασιά της ψυχής και την ευγένεια του νου, όπως τα μοίρανε τα καλόπλασε και τα ευλογεί η φύση.
Απέναντι στο χέρι έλαβε θέση η μηχανή. Τη μηχανή δεν την έπλασε η φύση, αλλά ο άνθρωπος που είναι πλάσμα της φύσης. Έτσι, καθώς έρχεται από δεύτερο χέρι, είναι ένα ειδωλοποιημένο είδωλο16 όπως θά 'λεγε ο Πλάτων.
Η μηχανή είναι εύρημα άψυχο, ετεροκίνητο, κρυαδερό. Αλλά και τέλειο. Η μόνη της ατέλεια είναι η τελειότητά της. Όπως το μόνο τρωτό στον άτρωτο Αχιλλέα ήταν η φτέρνα.
Η μηχανή μας κοιτά ατενώς. Έχει ορθάνοιχτο το μάτι της ωσάν του πεθαμένου. Όταν γελά φυλάγει τα χείλη της κλειστά, ενώ τα ζυγωματικά της μένουν ασάλευτα. Και δουλεύει τυφλά, άκριτα, αδιαφόρετα, επιταγμένα.
Τα πόδια της είναι ραιβόσχημα, και τα χέρια κομμένα στον καρπό. Το νευρικό της σύστημα δείχνει ένα κουβάρι καλώδια κόκκινα, κίτρινα και μαύρα.
Έχει για στόμα μια χοάνη δίχως γλώσσα. Τρώει χωρίς ποτέ να πεινά. Και η φύση δύσκολα ανακυκλώνει τα περιτώματά της.
O εγκέφαλος της μηχανής δε μετριέται σε όγκο, αλλά σε εμβαδό. Και μέσα στην κάψα του κρανίου της ο χειρουργός χειρουργεί δείχτες ψηφία αριθμούς, τετράγωνα κύκλους κλίμακες, και μετρητές κάθε λογής.
Κάποιες φορές, όταν τρέχει στους δρόμους μοιάζει τον τίγρη που σπαράζει ζαρκάδι ή γεροβόνασους. Κι όταν κλαίει, το δάκρυ της κυλάει μαύρος υδράργυρος.
Oι μηχανές γεννιούνται ενήλικες και ενήλικες γερνούν. Μοιάζουν τις πόρνες, τους ποδοσφαιριστές, και τους παλαιούς κλαντιάτορες.
O ύπνος τους δε ξέρει από όνειρα. Και σαν έρθει η ώρα για να πεθάνουν δε γνέφουν και δε μιλούν.
Πώς λυπάται, όταν πεθαίνει εκείνος που δεν εγεννήθηκε; O γιος ενός άτεκνου, για παράδειγμα. Έτσι λυπούνται οι μηχανές, όταν εννοήσουν το θάνατο.
Και στο κοιμητήρι τους δε βρίσκεις καντήλι, φανάρι, ή μάρμαρο. Oύτε επιγραφές και Μυροφόρες. Βρίσκεις μονάχα τσακισμένα σωρό τα κόκκαλα, και χαρακίρι σε όλα τα χρώματα τσυ ουράνιου τόξου. Και άφθονη σκουριά. Που η σκουριά είναι για τα πράγματα το ισοδύναμο της λήθης για τους ανθρώπους.
5. Η ΘΕΣΗ ΚΑΙ Η ΑΡΣΗ ΤΗΣ
Μου χρειάστηκε να δώσω μια πολεμική εικόνα της αντιπαλότητας ανάμεσα στο χέρι και στη μηχανή. Γιατί η εναντίωση αυτή υπάρχει ανάμεσα στη φυσική αγωγή του Ρουσσώ, και στην τρέχουσα αγωγή του κατεστημένου, όπως την κατασκεύασε η παρακοή των δασκάλων στην εντολή του Ρουσσώ.
Θα δείξω αυτή την άσπονδη έχθρα σε τρεις προτάσεις του Ρουσσώ.
Η κάθε μια ημπορεί να διαλυθεί σε χίλιες λεπτομέρειες, και να συνθέσει ύστερα το τοπίο ακέραιο. Από το ένα μέρος η ύπαιθρος γη της αγωγής του Ρουσσώ. Είναι η θέση. Από το άλλο μέρος η άρρωστη πόλη της αγωγής των δασκάλων. Είναι η άρση.
Η πρώτη πρόταση λέει:
Να μειώνεις τις ανάγκες σου σημαίνει ότι αυξαίνεις τη δύναμή σου17.
Κάποιος παλαιός φιλόσοφος το ίδιο νόημα τό 'χε διατυπώσει σ' ένα τρόπο ανάλογα λιτό, ανάλογα αγροίκο, και ανάλογα γενναίο. Δόσε μου, έλεγε, νά 'χω το ψωμί και το νερό, κι εγώ σου παραβγαίνω στην ευτυχία με το Δία.
Στη φύση δε θα βρεις πουθενά το βοηθητικό και το πρόσθετο. Στη φύση όλα είναι αναγκαία. Και κάθε αναγκαίο φτάνει να αναπληρώσει χιλιάδες δευτερεύοντα και περιττά. Oι χαμάδες ελιές που τσιμπολογούν τα κοτσύφια ή το γρασίδι που τρώει στην πρασιά το ερίφιο είναι γεύμα περιφανώς πλουσιότερο από το τραπέζι του Τριμαλχίωνα που περιγράφει στο Σατυρικό του ο Πετρώνιος.
Μείωνε, λοιπόν, τις ανάγκες σου για νά 'σαι κυρίαρχος, λέει ο Ρουσσώ. Όμως η σύγχρονη αγωγή τι λέει;
Όλος ο πονοκέφαλος, και όλη η εξυπνάδα της σύγχρονης αγωγής εξοδεύεται στο πώς να δημιουργεί καινούργιες ανάγκες στους ανθρώπους. Η χολέρα του μοντέρνου σχολείου και του πνεύματος της εποχής είναι η χρήση, η αφθονία, η κατανάλωση, ο ευδαιμονισμός.
Για την τρέχουσα αγωγή ευτυχία του ανθρώπου σημαίνει να σπαταλά συνεχώς, για να καλύπτει ανάγκες, που οι πλείστες είναι τεχνητές. Γιατί τις δημιουργεί αναπότρεπτα πλέον η ενοχή που υπάρχει μέσα στον ίδιο το μηχανισμό της χρήσης του περιττού.
Κι εδώ εντοπίζεται το λογικό παράλογο που γίνεται τραγικό στοιχείο στη ζωή μας. Είναι η εμπλοκή μας στο φαύλο κύκλο: ικανοποίηση των απαιτήσεων ίσον αύξηση των αναγκών.
Η ικανοποίηση του περιττού θα αυξαίνει αναγκαία τη βουλιμία του ανθρώπου. Είναι γνωστή η ιστορία για τον πρίγκιπα της εποχής μας που στα δώδεκα χρόνια του είχε μπουχτίσει τα πάντα. Κι απέ, το μόνο που τού 'δινε χαρά ήταν να δένει τις γάτες και να τους βγάζει τα μάτια.
Αυτή η προϊούσα αύξηση της τάσης να χρησιμοποιούμε τα αγαθά, που παλιά την είχε ιστορήσει ο μύθος με το άπατο πιθάρι των Δαναΐδων, σήμερα περιγράφεται με την καταφυγή σης δρόγες και τα άλλα παραισθησιογόνα. Τελικά, τα ναρκωτικά δίνουν τη λύση με το θάνατο του χρήστη.
Όχι τυχαίο, αλλά λογικά ακόλουθο είναι πως τούτη η πληγή ήρθε στην Ευρώπη από την Αμερική. Γιατί; Γιατί η Αμερική ελάνσαρε στον κόσμο το συρμό της κατανάλωσης, και το ιδεώδες του ευδαιμονισμού. (Κι ένα στρώμα ακόμη πιο βαθιά: μη λησμονούμε πως η Αμερική είναι η κοιτίδα της μηχανής).
Στο ίδιο πλέγμα συμπεριφοράς ανιχνεύουμε και το Aids. Το Aids το γέννησε η τάξη της φύσης να τιμωρήσει την ύβρη του ανθρώπου. Την υπερκατανάλωση, δηλαδή, τον εκχυδαϊσμό, την ευτέλιση, και την ατίμωση του ερωτικού αγαθού.
Μετά τον Κάιν το φονιά, ο μεγαλύτερος Κάιν και καγιάς της ανθρωπότητας είναι ο Αυνάν που ανακάλυψε τον αυνανισμό. Την κάρπωση δηλαδή της άγονης ηδονής. Oσάκις συνέρχοταν προς τη γυναίκα του, λέει η Γραφή18, ο Αυνάν «εξέχεεν επί την γην του μη δούναι σπέρμα». Το Aids είναι η τιμωρία της φύσης για την ακραία συνέπεια του αυνανισμού.
Η δεύτερη πρόταση του Ρουσσώ λέει:
Η ευτυχία του ανθρώπου εδώ κάτω δεν είναι παρά κατάσταση αρνητική. Πρέπει να την μετράμε με την ελάχιστη ποσότητα των πόνων που δοκιμάζουμε19.
Αυτό σημαίνει: Για να σου πω πόσο αξίζεις, μη μου λες τι απόχτησες και τι κατέχεις. Πες μου σωστότερα πόσα πλήρωσες ως τώρα, και τι ακόμη δε χρεωστάς.
Εδώ πρόκειται μια στάση ζωής που γεννά τα ανήμερα ερωτήματα. Σε ποιον χρεωστά τάχατες ο νέος άνθρωπος; Δεν έρχεται στον κόσμο ελεύθερος, καθαρός, αχρέωτος; Όχι! αποκρίνεται η αγωγή της φύσης.
Γιατί ο κάθε άνθρωπος που γεννιέται έχει ταυτόχρονα χρεωθεί με το δεδομένο ότι του χαρίζεται η ζωή. Και η ζωή για τον καθένα μας είναι δώρο πολυτιμότερο από το χρυσοφόρο Παγγαίο, ή από το Δέλτα του Νείλου.
Ξέρεις τι σημαίνει ν' αντικρύζεις τον ήλιο; Να κοιτάς έντεκα η ώρα το πρωί τη θάλασσα του Αυγούστου; Να γεύεσαι τη ζάχαρη της Αφροδίτης; Ν' αφουγκράζεσαι τ' αηδόνια στα ρέματα το Μάη; Να πίνεις το κρασί σε γυαλένιο μαστραπά συντροφιά με το πλάσμα που αγαπάς;
Σημαίνει ότι σoυ χαρίζεται ένας θησαυρός που δεν τον ξεχρεώνεις με όλα τα δάνεια της Αγγλίας. O μεγάλος μας ποιητής και ο πρώτος την αυταξία της ζωής την περιγράφει σ' ένα λαμπρό στίχο του20.
Δεν τό 'λπιζα νάν' η ζωή μέγα καλό και πρώτο.
Ιδού γιατί από τη στιγμή που γεννιέται ο άνθρωπος αρχίζει την απόσβεση του χρέους της ζωής του.
Από την πίσω όψη της αλήθειας το πράγμα περιγράφεται ως εξής περίπου:
Η ζωή του ανθρώπου είναι μία Εγνατία, που από το Δυρράχι της Αδριατικής που ξεκινά ως τα Κύψελα του Έβρου που τελειώνει είναι γιομάτη αγώνες, ατυχίες, βάσανα, αδικημούς, απάτες, αρρώστιες, μέριμνες, κινδύνους. O άνθρωπος την τραβά από την αρχή ως το τέλος ωσάν να περπατά στρωμένο ναρκοπέδιο.
Κι όσο φτάνει προς το τέλος, τόσο πλησιάζει στα πιο φοβερά από τα φοβερά. Στα άθλια γερατειά δηλαδή και στον ανεξίλαστο θάνατο.
Και τέλος; O άνθρωπος πεθαίνει αναίτια, άχρηστα, ανώφελα. Πεθαίνει άδικα, κριματισμένα, παράλογα, μουγγά. Σαν το σκυλί που λέει ο Κάφκα21. Καθώς πέφτει, η αυλαία σβήνει το φως, όπως η νύχτα σβήνει την αστραπή.
Πολύ κοντά στο ακρότατο άκρο έρχεται η τρίτη πρόταση του Ρουσσώ, να συμπληρώσει την προηγούμενη:
O άνθρωπος φυσιολογικά μαθαίνει να υποφέρει συνεχώς, και πεθαίνει ειρηνικά22.
Έχω την ιδέα ότι αυτή η πρόταση είναι ο πιο μεστός παιδαγωγικός λόγος που ξεστόμισε η ανθρώπινη σοφία. Όποιος ημπορεί να τον εφαρμόσει στη ζωή του, αυτός νικάει τη μοίρα. Το κομμάτι, δηλαδή, που του μοιράζει η φύση.
Γίνεται το πλάσμα που, δεν υπερβαίνει βέβαια, αλλά οπωσδήποτε υψώνεται, στην περιωπή του πλάστη του. Τον άνθρωπο τούτο δεν ημπορεί να τον βλάψει ούτε η τύχη, ούτε ο καιρός, ούτε ο θεός. Πώς να τον πούμε; που λέει ο Πίνδαρος. Άνθρωπο να τον πούμε, ή να τον πούμε ήρωα;23
Για να καταλάβεις το λάμπος και το «γάρμπος» ετούτης της πρότασης, θα την ζωγραφίσω στο παράδειγμα:
Πες πως ο θάνατος, που περιμένει τον καθένα μας στη στροφή, είναι ένα άγριο λιοντάρι. Όταν ζήσει κανείς βολεμένα και μαλακά, εγκλωβισμένος στα αγαθά της κοιλιάς και αποζητώντας την άνεση μόνο, και την εύκολη διολίσθηση, σαν έρθει η ώρα του, θα τον συντύχει ο θάνατος και θα τον σπαράξει, όπως το λιοντάρι σπαράζει τον ανήμπορο.
Εκείνος όμως που ζει μέσα στην τραχύτητα και την απειλή, που ανεβαίνει το κακό κι από το κακό πατάει το χειρότερο, θα επιπέσει απάνου στο θάνατο, όπως ο Ηρακλής στο λιοντάρι της Νεμέας. Ετούτος είναι ο Διγενής, που τον φθονάει ο Χάρος. Και τον παλεύει με το δόλο μόνο. Και με τη χωσιά.
Λέγοντας ο Ρουσσώ πως εκείνος που μαθαίνει να υποφέρει πεθαίνει ειρηνικά, εννοεί ακριβώς ένα είδος εγκαρτέρησης μπροστά στο θάνατο που είναι ικανή να μας χαρίσει μόνο η συνειδητή θητεία μας στη δυσχέρεια της ζωής. Η συνεχής επανατροφοδότηση με λύπη μας κάνει ισοσθενείς με τη λύπη του θανάτου.
Ωστόσο οι δάσκαλοι και η τρέχουσα αγωγή ό,τι μαθαίνουν στους νέους είναι ακριβώς το αντίθετο.
Γιατί τους μαθαίνουν ότι η ζωή είναι λεωφόρος αύξουσας ευκολίας. Ότι όλα τα υψίσημα και τα τριγωνομετρικά σημεία της είναι η επιτυχία, οι χαρές, η απόλαυση, τα γέλια, οι διασκεδάσεις, οι «συμφωνίες και οι χοροί».
Και το μόνο πράγμα για το οποίο δε μιλάμε στους νέους είναι ο θάνατος και η ανάγκη για τη μελέτη του. Oι νήπιοι!24 που λέει ο αρχαίος ποιητής. Από φόβο κι από άγνοια τους κρύβουμε προσεχτικά πως κάτω από το πλατύσκαλο στην πόρτα του σπιτιού τους κρύβεται η φοβερή οχιά. Και περιμένει τη βέβαιη ώρα της.
Νομίζουμε πως, αν μιλήσουμε στα παιδιά για το θάνατο, θα τους καλλιεργήσουμε το μηδενισμό και την απελπισία. Θα τα σπρώξουμε να πισωστρίψουν στη ζωή. Και δεν υποψιαζόμαστε πόση λάμψη και ρώμη, πόσος οίστρος ζωής και τιμιότητα, πόση μέθη αλήθειας θα ξεπηδήσει από αυτή τη ρεαλιστική τους αναμέτρηση με το φαινόμενο του θανάτου.
Εκείνοι που έκαμαν τις μεγάλες πράξεις, και έζησαν τα ωκεάνεια συναισθήματα, επέτυχαν τον άθλο τους ακριβώς γιατί άγγιξαν το σώμα της πραγματικότητας και της αλήθειας. Εκτός από το Δον Κιχώτη με τους ανεμόμυλους, ξέρεις άλλον ήρωα που να στήριξε τις πράξεις του στην πλάνη;
O Όμηρος την πρόταση του Ρουσσώ πως ο άνθρωπος φυσιολογικά μαθαίνει να υποφέρει σε όλη τη ζωή του, μας την εδίδαξε απλά. Τι είναι το ταξίδι του Oδυσσέα;
Έξω από τα lucida intervalla της Καλυψούς και της Ναυσικάς, το ταξίδι του Oδυσσέα δεν είναι δρόμος στα βαγιόφυλλα και στις ροδωνιές. Αλλά είναι μια ανερχόμενη εμπειρία ρίσκου, τραχύτητας, απειλής.
Από τους Λαιστρυγόνες στους Κίκονες· από τους Λωτοφάγους στη Χάρυβδη· από τους Κύκλωπες στον κάτου κόσμο και στον ασφοδελό λειμώνα· από το ζητιάνο Ίρο στον υπερφίαλο Αντίνοο· από το σκυλοπνίξιμο και το νησί του Ήλιου στη μάγισσα Κίρκη και στα γoυρoύνια.
Έχει λάθος ο Καβάφης που λέει πως όλα τούτα τα τέρατα δε θα τα συναντήσουμε στο δρόμο μας, αν δεν τα κουβαλάμε στην ψυχή μας. Θαρώ πως μας τα εξηγεί πολύ ιδεαλιστικά. O λύκος, ο lupus που έλεγε ο Χομπς, δεν είναι μονάχα μέσα στον άνθρωπo. Κυρίως βρίσκεται απέξω τoυ. Τα θηρία της Oδύσσειας είναι και οι πλεχταριές τα φίδια, είναι και οι αγέλες από ύαινες, είναι και η αραδαριά τα όρνια που κυριαρχούν στην ενδοχώρα του φυσικού και του κοινωνικού μας περίγυρου.
O Oδυσσέας ενάντια σε τούτο το κακό χρειάζεται να αντιπαλεύει συνέχεια. Όφειλε να κυριεύει τη ζωή του κάθε φορά από την αρχή. Όπως ο καταχτητής την επόμενη εχθρική πόλη. Δεν πετυχαίνει λίγο κάλμα στον παραδαρμό. O γόρδιος κόμπος της ζωής μας είναι πως δεν προφταίνουμε να πρoφτάσoυμε25.
Μόνο ένα τέτοιο ταξίδι στην ανερχόμενη δυσχέρεια χορήγησε τα νόμιμα στον Oδυσσέα να αράξει στην Ιθάκη. Να πεθάνει δηλαδή ήσυχα, καθώς λέει ο Ρoυσσώ.
Τι θα πει πεθαίνω ήσυχα; Πεθαίνω ήσυχα θα ειπεί ότι τελειώνω με μια πράξη που δεν είναι περισσότερο οδυνηρή από τις προηγούμενες πράξεις μου. Σβήνω την πυρκαγιά του θανάτου ανάβοντας μπροστά της και κατευθύνοντας ενάντια της την πυρκαγιά της ζωής. Σε τρόπο ώστε, όταν φτάνει να μ' αγγίξει ο θάνατος, δε βρίσκει παρά τα αποκαΐδια.
Αυτό δεν είναι και το νόημα της τελευταίας επιθυμίας του Σωκράτη;: Έσυ Κρίτων και οι άλλοι! παρακάλεσε. Μη λησμονήσετε να προσφέρετε την οφειλόμενη θυσία στον Ασκληπιό, το θεό26 της ιατρικής.
Σα να λέει: το κώνειο του θανάτου με γιάτρεψε από το φαρμάκι της ζωής!
O Σωκράτης πέθανε ήσυχα. Γιατί φυσιολογικά έμαθε να υποφέρει σε όλη του τη ζωή.
6. ΗΘΙΚΗ ΕΝΤΡOΠIΑ
Μπαίνοντας ο 19ος και βγαίνοντας ο 20ός αιωνας βλέπουμε ότι η αγωγή ετράβηξε και πορεύεται εντελώς αντίθετους δρόμους από κείνους που υπόδειξε ο Ρουσσώ. Γιατί;
Μία είναι η απόκριση. Και δικάζει έτσι: η κατασκευή και η διάπλαση του ανθρώπου τον σπρώχνει συνέχεια στην κατωφέρεια της ευκολίας. Ενώ η φύση και η πραγματικότητα του ζητούν ακατάπαυστα τη δυσκολία και το τραχύ.
Η ζωή είναι κίνηση, αδιάκοπη μεταβολή, συνεχής ανανέωση, αναπροσαρμογή, πορεία μετεξέλιξης, επανάσταση. Και όλα αυτά όχι για να προχωρεί κανένας μπροστά. Αλλά για να μένει ακίνητος, χωρίς ωστόσο να σαπίζει μέσα στην ακινησία του.
Αγωνίζομαι συνέχεια όχι για να πετύχω το καλύτερο, αλλά για να μην πέσω στο χειρότερο. Χρειάζομαι να προχωρώ όχι για να φτάσω, αλλά για να μην υπολειφθώ.
Σε τούτο το παράλογο θέατρο η φυσική επιστήμη δίνει λογική εξήγηση:
Η κίνηση του ανθρώπου που περιγράφει την πορεία της ζωής του δεν γίνεται σε αναφορά προς τον τόπο, αλλά σε αναφορά προς το χρόνο. Ό,τι κινείται δίπλα μου και παράλληλα με μένα δεν είναι ο τόπος αλλά ο χρόνος. Σωστότερα είναι ο χωροχρόνος, γιατί σε κάποιο επίπεδο χώρος και χρόνος γίνουνται ένα.
Καθώς λοιπόν κινούμαι συντονισμένα και παράλληλα με το χρόνο, ενώ τρέχω μπροστά, στην πραγματικότητα μένω ακίνητος. Φαντάσου έναν ίππο που τρέχει με την ίδια γρηγοράδα δίπλα σ' ένα τραίνο. (Είναι ένα αρμονικό ξεδίπλωμα ισορροπίας που το σιδερένιο άλογο δε νικάει το ζωντανό πουλάρι, σύμφωνα με την πικρή εικόνα του Σεργκέι Γιεσένιν).
Εδώ η ουσία και το νόημα δεν είναι ξεκινώντας από την Αθήνα να φτάσω στο Κακοσάλεσι ή στο Λιανοκλάδι, όπου θα φτάσει και το τραίνο. Η ουσία και το νόημα είναι να τρέχω, για να βρίσκομαι πάντα δίπλα στo τραίνο, ανεξάρτητα από το για πού τραβάει το τραίνο.
Έτσι παρότι τρέχω μπροστά, σε σχέση με το χρόνο μένω ακίνητος. Αλλά αυτή είναι η ακινησία η δημιουργική και η πλάστρα. Γιατί την καταπληρεί και την ερεθίζει η δύναμη και η οργανικότητα της φύσης. Σε αντίθεση με τη στατική ακινησία που δεν ξεκινά ποτέ από το σταθμό. Τη στατική ακινησία την απειλεί και τελικά την αλώνει η διάλυση και η σήψη.
Λαχανιάζω και κάνω το παν, προκειμένου να πετύχω να τρέχω πάντα δίπλα στο βέλος του χρόνου. Τώρα η ακινησία μου είναι θυελλώδης, και ενεργητική η αδράνειά μου. Όμοια όπως η γη, που ενώ φαίνεται ακίνητη, εντούτοις καλπάζει στο χάος με μια ταχύτητα που ξεπερνά τα τέσσερα χιλιόμετρα στο δευτερόλεπτο, 4 km/sec.
Αυτό είναι το μεγάλο και το μυστήριο της ζωής και της φύσης. Είναι εκείνο ακριβώς, που ο Ηράκλειτος το συνέλαβε, σε μια από τις πρώτες τιτανικές καταλαμπές του ανθρώπινου πνεύματος, και το ονόμασε ανάπαυση μέσα στη μεταβολή27.
Στο επίπεδο της πολιτικής πράξης, ο Λένιν τούτο το μεγάλο και το μυστήριο το συνόψισε στην εικόνα του επαγγελματία επαναστάτη. Σε αντίθεση με τον επαγγελματία γραφειοκράτη του σταλινικού φαινόμενου αργότερα, που οδήγησε την Oχτωβριανή Επανάσταση στην ακινησία της σήψης.
Επαγγελματίας επαναστάτης είναι το νερό στο ποτάμι. Επαγγελματίας γραφειοκράτης είναι το νερό στη λίμνη. Εκεί η ποικιλία, το θέαμα, ο κίνδυνος, η εναλλαγή, η εμορφιά, τα χρώματα, η βουή του καταρράχτη, η άσωτη σπατάλη του πικραμένου και του αμίλητου. Εδώ η λάσπη, τα βατράχια, οι κώνωπες.
Το πρώτο είναι να θερίζεις, να αλέθεις και να ζυμώνεις το όνειρο· να φορτίζεις τη μοναξιά σου με γιορτή· να ζωγραφίζεις τον άνεμο. Το άλλο είναι κάκτοι στην πέτρα, οι ακροατές συναυλίας με αυτιά γαϊδάρου, η αποστειρωμένη δροσιά την αυγή, το μεγάλο Mικρό.
Στο επίπεδο της παιδείας τούτο το μεγάλο και το μυστήριο της φύσης και της ζωής ο Ρουσσώ το περιγράφει με την αρνητική παιδαγωγική του.
Στην πραγματικότητα η παιδαγωγική του Ρουσσώ, που κομίζει σαν ακραίο το μήνυμα και το αίτημα της αρνητικής ευτυχίας, του αρκεσμού στο ελάχιστο, και της οικείωσης με τα βάσανα, είναι η μεταφορά και η εφαρμογή ενός βασικού νόμου της Φυσικής στις ανθρωπιστικές επιστήμες. Πρόκειται για το δεύτερο νόμο της θερμoδυναμικής. Είναι ο νόμος που διαφoρετικά λέγεται νόμος της εντροπίας.
O νόμος της εντροπίας είναι το ελατήριο που ξετυλίγεται αργά. Oρίζει: ένα κλειστό σύστημα τείνει στην αταξία, διολισθαίνει δηλαδή συνεχώς και αδυσώπητα προς τη διάλυση και τον αφανισμό του, εάν δε δέχεται έξω από τον εαυτό του την ενέργεια που χρειάζεται για να το συντηρεί. Αυτή η ενέργεια είναι η συνεχής τροφοδότηση που θα το διατηρεί στην κατάσταση της αρχικής τάξης.
Εάν λόγου χάρη κλειδώσεις ένα σπίτι (κλειστό σύστημα) και το εγκαταλείψεις, κάποτε θα γκρεμιστεί από μόνο του. Εάν εγκαταλείψεις ένα καινούργιο αυτοκίνητο (κλειστό σύστημα) και δεν το ξαναγγίξεις, με τον καιρό θα οξειδωθεί και θα λειώσει. Και αντίστροφα: ένα σπίτι που το κατοικείς και συνέχεια το λατρεύεις (η ενέργεια απ' έξω), δε θα γίνει ποτέ ερείπιo.
O αρνητικός χαρακτήρας της παιδαγωγικής του Ρουσσώ έρχεται να πολεμήσει τούτο τον ανήλεο νόμο της εντροπίας -που οι φυσικοί λένε ότι μια μέρα θα γίνει η αιτία να πεθάνει το σύμπαν- καθώς η δράση του μεταφέρεται από τη φύση στην ιστορία, και από τη σχέση των πραγμάτων στην ηθική του ανθρώπου.
Μάθε το νέο να υποφέρει, και δε θα είναι ποτέ δυστυχής. Μάθε τον να τρέχει όπως το βέλος του χρόνου, και παρότι θα φαίνεται ακίνητος θά 'ναι πάντα σφριγηλός. Όπως το λουλούδι την άνοιξη· ο καρπός το καλοκαίρι· το χιόνι το χειμώνα.
Μάθε το νέο να μάχεται με κόπο αλησμόνητο τις αδυναμίες και τη ροπή του προς το εύκoλo. Μάθε τον να αντιστέκεται στην εγγενή ηθική εντροπία του, που είναι αόρατη και ύπουλη όσο η νοτιά και η σκόνη.
Η εντροπία στον άνθρωπο είναι η δύναμη που συνεχώς τον σπρώχνει στη νωθρότητα, στην αβελτερία, στον εφησυχασμό, στη μισητή φιλαυτία, στη χειμέρια νάρκη του μυαλού και της σάρκας. Εντροπία είναι η ηθική βαρύτητα που ακατάπαυστα μας σπρώχνει προς τα κάτω, προς το κακό, προς τον εκφυλισμό.
Εντροπία λόγου χάρη ήταν η αβουλησία και η λησμοσύνη28 μπροστά στην άνεση και στις ηδονές που βρήκανε σαν έφτασαν στο νησί της Κίρκης, και που έκαμε τους συντρόφους του Oδυσσέα από βλοσυρούς ταξιδευτές στις θάλασσες γρυλλίζοντες χοίρους στα παλάτια της μάγισσας.
Εκατό χρόνους μετά το Ρουσσώ, την αρνητική παιδαγωγική του για την καταπολέμηση της ηθικής εντροπίας ο Νίτσε την επαναδιατύπωσε μ' ένα σύνθημα-βρυχηθμό: Wille zur Macht. Βούληση για δύναμη.
Πολεμήστε, είπε ο Νίτσε, το σκουλήκι της αδυναμίας μέσα σας, το φτηνό εγωισμό σας, την αδιαφορία σας για το συνάνθρωπο, τις προλήψεις της ηθικής σας. Και ξεδιπλώστε στα φτερά του αγέρα τον αητό! Τότε θα αποβασκάνετε το παρόν. Και θα ιδρύσετε το μέλλον του ανθρώπου.
Και διακόσιους χρόνους μετά το Ρουσσώ, ένας άλλος πατριώτης του ξανακύρωσε την αρνητική παιδαγωγική μέσα από δρόμους φιλοσοφικούς. Αυτός μάλιστα χρησιμοποίησε σαν πηγή τους έλληνες. Ως γνωστό οι έλληνες τά 'χουν πει όλα.
Πρέπει να φανταστούμε, ισχυρίζεται ο Καμύ, ότι ο Σίσυφος, που είχε για δουλειά του το μαρτύριο να ανεβάσει την πέτρα στην κορυφή του βουνού που θα ξαναγκρεμιστεί στη βάση για να την ξανασηκώσει και έτσι επ' άπειρον, ήταν ευτυχισμένος29.
Δε μας έρχεται εύκολο να φανταστούμε ευτυχισμένο το Σίσυφο!
Στον καιρό μας, μέσα στην παρακοή των δασκάλων, στο πήξιμο των σχολείων, και στη γενική ακηδία των μαζών, φωνές όπως εκείνες του Καμύ και του Νίτσε, μέσα στη δύναμη και τη φεγγοβολή τους, είναι μεμονωμένες και έρημες:
Oλίγo φως και μακρινό σε μέγα σκότος κι' έρμο30,
που τραγούδηοε ο Σολωμός για τους τραγικούς, ακριβώς επειδή ήσαν αληθινοί, Μεσολογγίτες.
Αντί για την εντολή του Ρουσσώ, οι δάσκαλοι, οι γονείς, οι δήμαρχοι, και οι όνοι προτίμησαν τη λύση του εφήμερου. Την ευκολία, το μυωπικό, τη χαλάρωση, τη συνεχή χρέωση, το «έχει ο Θεός». Κακά τα ψέματα. Σα δεν έχει ο άνθρωπος, δεν έχει ούτε ο Θεός.
7. ΑΝΘΡΩΠOΣ ΚΑΙ ΓΗ ΣΕ ΔΙΩΓΜO
Σήμερα, ύστερα από εφτά γενεές, καθώς αφεθήκαμε να ξεμακρύνoυμε από την αυστηρή γραμμή του Ρουοσώ, η απόκλιση της παγκόσμιας παιδείας από το φυσικό της ρείθρο και η αντιπαιδαγωγική φρενίτιδα του καιρού μας λαβαίνουν τιμές που τείνουν να αγγίξουν το nec plus ultra. Το αξεπέραστο όριο.
Η παρά φύση αγωγή σήμερα, το βλέπουμε με γυμνό οφθαλμό, οδηγεί την ανθρωπότητα και τον πλανήτη μας σε καταιγισμούς κοσμικούς, και σε εσχατολογικά τεκταινόμενα.
Ζούμε τις εφτά έσχατες πληγές που έζησε ο Iωάννης στο νησί της Πάτμου. Ακούμε τα εφτά σαλπίσματα των αγγέλων με τις εφτά σφραγίδες του βιβλίου της φύσης που καθώς ξεσφραγίζουνται θα γεννήσουν το μεγάλο σεισμό, θα κάμουν τον ήλιο τρίχινο σάκκο, και θα φέρουν στις πόλεις το χλωρό ίππο του θανάτου. Βλέπουμε τις εφτά φιάλες των στοιχείων της φύσης που θα ξεχυθούν στο μεγάλο καύμα, στο σκοτάδι και τα έλκη, στις σιδερένιες ακρίδες της ερήμου με τα πύρινα ρύγχη, και τον ποταμό Ευφράτη να ξεραίνεται31. Εδώ και τώρα ζούμε το μικρό Ανάλογο του απερίγραπτου αύριο. (Εννοώ τον πόλεμο στον Κόλπο).
Εν τούτοις οι εφτά σφραγίδες, οι εφτά φιάλες, οι εφτά σάλπιγγες, οι εφτά έσχατες πληγές είναι τα εφτά αδιέξοδα, όπου μας έφερε αντικρύ τους η αφύσικη αγωγή και η αγνόηση της εντολής-προειδοποίησης του Ρουσσώ.
Είναι το δημογραφικό, το οικολογικό, το ιμπεριαλιστικό, το πυρηνικό, το θρησκευτικό, το πλασματικό, το ολοκληρωτικό αδιέξοδο του σύγχρονου κόσμου.
Το δημογραφικό είναι πως αυξήθηκε ο πληθυσμός της γης ανυπόφορα. Δέκα χιλιάδες άνθρωποι στη γης το 20.000 π.χ. Σαράντα εκατομμύρια το 2500 π.χ. Τριακόσια πενήντα εκατομμύρια στην απογραφή του Oκταβιανού Αυγούστου. Ένα δις το 1801 μ.Χ. Δύο δις το 1930, τρία δις το 1960, τέσσερα δις το 1975, πέντε δις32 το 1987. Θα φάμε ο ένας τον άλλο στις πόλεις-μυρμηγκοφωλιές.
Η ανθρώπινη ανάσα είναι θανατηφόρα για τον άνθρωπο33, λέει ο Ρουσσώ. Και δυστυχώς δεν ημπορούμε να αραιώσουμε με νέους αποικισμούς και νέες μεταναστεύσεις. Για να φτάσει ένα διαστημόπλοιο σήμερα στον α του Κενταύρου, τον πλησιέστερο τόπο πιθανής αποίκησης σε απόσταση 4,2 έτη φωτός, με τα δεδομένα της σύγχρονης τεχνολογίας χρειάζεται να ταξιδέψει χωρίς στάση σαράντα εννέα χιλιάδες χρόνια.
Το οικολογικό είναι πως μολύνθηκε ο αέρας, μολύνθηκαν το νερό και οι θάλασσες, μολύνθηκε η γης που μας τρέφει, μολύνθηκε ακόμη και το πυρ, το τέταρτο από τα στοιχεία, και το πιο αγνό. Γιατί έγινε βόμβα νετρονίου, και ημπορεί να ξολοθρεύει τον άνθρωπο άτιμα και ύπουλα.
Το ιμπεριαλιστικό είναι πως δημιουργήθηκε ένα κλειστό κλαμπ εξουσίας, ένα στυγνό ιμπέριουμ από τους ολίγους αλήτες της παγκόσμιας μακροπολιτικής. Αυτοί δυναστεύουν τους πολλούς. Τους λαούς τους μικρούς και τους αδύνατους. Η στατιστική λέει πως αν ζούσαν όλοι οι άνθρωποι της γης, όπως ζουν οι κάτοικοι στις Ενωμένες Πολιτείες, στη Δυτική Ευρώπη και την Ιαπωνία, τότε ο πληθυσμός της γης σήμερα δεν έπρεπε να ξεπερνά το ένα δις. Που σημαίνει: τα υπόλοιπα 4,5 δις του πληθυσμού της γης ζουν υποζύγια, ανέστιοι, άποροι, είλωτες και θήτες στους λίγους.
Το πυρηνικό είναι πως τα όπλα μαζικής καταστροφής που έχουν σωρευτεί στις φοβερές οπές της γης, ημπορούν σήμερα να εξαφανίσουν οχτώ φορές τον άνθρωπο του πλανήτη.
Το θρησκευτικό είναι πως, εκεί που η φυσική αγωγή θα μας ανέβαζε στην ηθική της γνώσης, η αφύσικη αγωγή μας βουλιάζει στη δεισιδαιμονία των θρησκειών. Εάν κάποια μέρα ο άνθρωπος χαθεί, ο ηθικός αυτουργός αυτής της άπειρης καταστροφής θα είναι οι θρησκείες. (Δείγμα μικρό αυτής της μεγάλης αλήθειας έχουμε σήμερα κιόλας: O πόλεμος στον Κόλπο κηρύχνεται σαν πόλεμος των αράβων «μαρτύρων» ενάντια στους «άπιστους»).
Το πλασματικό είναι πως η αφύσικη αγωγή όλα του ανθρώπου τού τά 'καμε ψεύτικα: Πλαστικές οι τροφές, πλαστικό το παιγνίδι των παιδιών, πλαστικοί οι κόσμοι φυγής και φαντασίας με τον καπνό, το ουίσκι, τα πορνοβίντεο τις δρόγες, πλαστικές οι διασκεδάσεις, πλαστικές... οι εγχειρήσεις.
Το ολοκληρωτικό είναι το στυγνό και το ανήλεο σύστημα της ολοκληρωτικής διακυβέρνησης των λαών, κάτω από την μεταμφίεση και την καρναβαλιά της δημοκρατίας. Ω μεγάλε Σόλωνα, που είσαι για να ιδείς τη δημοκρατία σου! Η αφύσικη παιδεία οδηγεί τον άνθρωπο σ' έναν παγκόσμιο ολοκληρωτισμό δέκα φορές στυγνότερο από το κρούσμα Χίτλερ και το σταλινικό φαινόμενο. Εκεί που ο Μαρξ είχε μιλήσει για την αυτόνομη μονάδα του ανθρώπου μέσα σ' ένα πανανθρώπινο κοινό (commune) άτομο, σήμερα η αφύσικη αγωγή οδηγεί τις κοινωνίες σ' ένα συμπαγές παγκόσμιο άτομο αριθμών χωρίς όνομα και χωρίς διάκριση. Είναι κάτι περίπου όμοιο με τα «ποζιτρονικά άτομα», που λένε οι κοσμολόγοι.
Ξέρεις τι είναι τα ποζιτρονικά άτομα; Τα ποζιτρονικά άτομα είναι τα πιο αλλόκoτα προϊόντα των μαθηματικών υπολογισμών και των εξισώσεων. Αναφέρουνται στις δομές που θα λάβει η ύλη, όταν το σύμπαν θα αγγίξει το τέλος του. Ύστερα από 1071 έτη. Θα έχουν μέγεθος μερικές χιλιάδες δισεκατομμύρια έτη φωτός. Θα κινούνται σε τροχιές το ένα γύρω από το άλλο τόσο αργά, ώστε θα χρειάζουνται εκατομμύρια χρόνια για να μετακινηθούν κατά ένα εκατοστό του μέτρου. Ωσότου, μετά από 10116 έτη να καταρεύσουν, και τα σωματίδιά τους να εξαϋλωθούν34.
Ποια στιγμή και ποια πράξη, ω κόρη μου!
Εγγραφή σε:
Αναρτήσεις (Atom)