Ποιος είναι ο αρχηγός;

του Γιάννη Βελίκη

Η δημοκρατία αναμφισβήτητα είναι το καλύτερο πολίτευμα! Η εκπληκτική ιδέα κατά την οποία όλοι αποφασίζουν για την τύχη και τη ζωή τους είναι εξαιρετική! Πλην όμως δύσκολο, αν όχι αδύνατο να εφαρμοστεί. Ο λόγος; Ακόμη και στην πιο τέλεια δημοκρατία, έστω και σε λανθάνουσα κατάσταση, η πλειοψηφία ακολουθεί μία άποψη που τη διαμορφώνει και την παρουσιάζει ένας άνθρωπος. Συνεπώς, ακόμη και σε αυτήν την κατάσταση, υπάρχει και υπολειτουργεί ένας αρχηγός!
Στην καθημερινή εμπειρία, βεβαίως, αρχηγοί εμφανίζονται συνεχώς. Από το πώς θα μεγαλώσει ένα παιδί, αν θα φορέσει τα α’ ρούχα ή τα β’, αν θα πάει στο β’ σχολείο ή στο γ’, αν θα κάνει πάρτι στο σπίτι ή όχι, κάποιος το αποφασίζει. Στη δουλειά, στο στρατό, στην πολιτική επίσης. Το ποιά μουσική θα ακούσει η παρέα, σε τί τύπου εστιατόριο θα πάει, τί ώρα θα το διαλύσει το βράδυ και πότε θα ξαναβρεθεί, είναι επίσης αποφάσεις που λαμβάνονται από έναν άνθρωπο και συναντούν την αποδοχή της πλειοψηφίας στην παρέα. Είναι δεδομένο ότι κάθε ομάδα έχει υποτυπώδη ή εμφανή ιεραρχία, καθώς και αφανή ή επικυρωμένο αρχηγό. Αν υπάρξει διεκδικητής της αρχηγίας (δελφίνος), θα πρέπει είτε να νικήσει τον αρχηγό και να αναλάβει την όποια εξουσία, είτε να αποσυρθεί δημιουργώντας μία δική του ομάδα.
Το δέλεαρ της εξουσίας είναι τόσο μεγάλο που στην ουσία κινεί τον κόσμο. Όλοι οι πόλεμοι γίνονται για την ανάληψη της εξουσίας και την απόκτηση των πόρων (δύναμη = εξουσία). Όλοι οι καυγάδες ζευγαριών, γονιών και παιδιών, γειτόνων, οπαδών κομμάτων, φιλάθλων, εθνοτήτων, θρησκειών, πολιτιστικών ρευμάτων (π.χ. δημοτικιστών έναντι καθαρευουσιάνων), εργοδοτών και εργαζομένων, συμμοριών κ.α. γίνονται με σκοπό την τελική απόκτηση της αρχηγίας (που συνεπάγεται εξουσία και/ή δύναμη).
Η δίψα για εξουσία στον άνθρωπο, όπως άλλωστε και στο ζωϊκό βασίλειο, είναι τόσο μεγάλη που θα πρέπει να χαρακτηρίζεται ως πραγματική ανάγκη, ισάξια με αυτή της πρόσληψης τροφής και νερού. Ωστόσο οι κοινωνίες διαχρονικά επιχειρούν να τιθασεύσουν αυτήν την ανάγκη, προκειμένου να επιτυγχάνουν την κοινωνική σταθερότητα και το υπάρχον, σε κάθε περίπτωση, status quo. Ο πιο εύκολος τρόπος γι’ αυτό είναι να μοιράζουν την εξουσία σε πολλά άτομα και ομάδες, ώστε μετά αυτές να πολεμούν μεταξύ τους και να αφήνουν την κεντρική εξουσία ανέπαφη (διαίρει και βασίλευε). Συνήθως οι κοινωνίες διαχωρίζουν τις καλές με τις κακές πλευρές έκφρασης αυτής της ανάγκης: στις καλές που επιβραβεύονται ανήκουν οι προσπάθειες για διάκριση στον αθλητισμό, στις τέχνες, στα γράμματα, στη νόμιμη επιχειρηματικότητα, στην αδιάφθορη πολιτική καριέρα κ.α., ενώ στις κακές που αποθαρρύνονται ανήκουν η συμμετοχή σε συμμορίες, η διάπραξη παράνομων πράξεων για απόκτηση χρήματος, η διαφθορά στην ανάληψη αξιώματος (πολιτικού, θρησκευτικού, στρατιωτικού) κ.α.
Η ανάγκη για εξουσία και αρχηγία είναι αυτή που ωθεί έναν άνθρωπο να υποτάσσεται σε ομάδες κάθε είδους, ακόμη και δεν συμφωνεί με τις αξίες τους ή ακόμη και αν αισθανθεί ότι αλλοτριώνεται ως προσωπικότητα και ως ηθική οντότητα. Τα παραδείγματα πολλά, από τους οπαδούς των ποδοσφαιρικών ομάδων που κάνουν έκτροπα, τα διεφθαρμένα πολιτικά κόμματα που κυβερνούν μια χώρα, τους κατοχικούς στρατούς που φονεύουν και εξευτελίζουν κατοίκους σε τρίτες χώρες, τους δεσμοφύλακες που κακοποιούν κρατούμενους, τους προαγωγούς που εκμεταλλεύονται μέχρι θανάτου τα θύματα του trafficking, τους δουλέμπορους που αδιαφορούν για τη ζωή των δύστυχων μεταναστών, τους Ναζί του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου που κατασκοπεύανε, βασανίζανε, ή θανάτωναν αντικαθεστωτικούς και εχθρούς του εθνικοσοσιαλισμού και τόσα άλλα. Το δέλεαρ της εξουσίας είναι ανίκητο, και παρασέρνει αξίες, μορφωτικό επίπεδο, ηθικά διδάγματα και ψυχολογικές ικανότητες για ενσυναίσθηση, αλληλεγγύη και συμπάθεια.
Συχνά στην εξουσία και τις αρχηγικές θέσεις, κοντά στον αρχηγό, συναντώνται άτομα που δεν έχουν τις ανάλογες ικανότητες, δεν μπορούν να διαχειριστούν επωφελώς για την ομάδα τη θέση τους ή είναι επιρρεπή στη διαφθορά. Αυτό συμβαίνει για τον απλούστατο λόγο ότι τα άτομα αυτά δεν απειλούν τον αρχηγό, και επομένως διορίζονται από αυτόν για να διαφυλαχτεί ότι κανείς άλλος με ικανότητες δεν θα πλησιάσει τις θέσεις εξουσίας. Τα άτομα αυτά, κατά κύριο λόγο, δεν έχουν διαμορφώσει στη διάρκεια της ανάπτυξης τους αυτό που στην ψυχολογία ονομάζουμε «εσωτερικό έλεγχο» (internal locus of control). Τα άτομα με εσωτερικό έλεγχο πιστεύουν ότι τα ίδια καθορίζουν τη ζωή τους και ελέγχουν το περιβάλλον τους και χαρακτηρίζονται και ως ψυχολογικά υγιή. Αντίθετα τα άτομα που βιώνουν τον «εξωτερικό έλεγχο» (external locus of control), ότι δηλαδή η μοίρα, οι πολιτικοί, τα άστρα, ή η τύχη ελέγχουν τις ζωές τους και χαρακτηρίζονται ως ψυχολογικά ασθενή, επιδιώκουν σε μεγάλο βαθμό και έχουν ελάχιστες αντιστάσεις στην απόκτηση της εξουσίας.
Η ανάγκη για απόκτηση εξουσίας είναι, όπως προαναφέρθηκε, υπαρκτή σε όλους, θεμιτή και αποδεκτή. Ωστόσο, σε μία φυσιολογική οργάνωση ψυχισμού και προσωπικότητας, δεν θα πρέπει να υπερκεράζει τις άλλες ανάγκες όπως τις συναισθηματικές (ανάγκη για ασφάλεια, ενσυναίσθηση, αλληλεγγύη και αγάπη), τις νοητικές (ανάγκη για κατανόηση, αισθητική απόλαυση) και κυρίως υπαρξιακές (ανάγκη για ένα στέρεο σύστημα ηθικών αξιών, αναγνώριση του φόβου του θανάτου και δόμησης μιας υγιούς προσωπικότητας). Η ανάγκη για εξουσία και δύναμη, όταν συνδυαστεί αρμονικά με τις υπόλοιπες ανάγκες του ανθρώπινου ψυχισμού, μπορεί να υφάνει μία εξαιρετική οργάνωση προσωπικότητας που μόνο καλό μπορεί να φέρει στο κοινωνικό σύνολο.
Αποτελεί δυστύχημα ότι πολλοί συνάνθρωποι μας επιδιώκουν και κατακτούν κοινωνική εξουσία, πριν να αποκτήσουν στέρεα ψυχικά θεμέλια και αρχές, που θα τους προφύλασαν από τη μέθη ενός από τα ισχυρότερα «ναρκωτικά» που μπορεί ποτέ να γευτεί κανείς: τη δίψα για περισσότερη και περισσότερη εξουσία!