Αναρτήθηκε από: Βελίκης Ιωάννης, Ψυχολόγος PhD, τηλ. 6932683468
του Γιάννη Βελίκη
Στη σύγχρονη Φυσική συζητιέται πολύ τελευταία το θέμα των πολλών διαστάσεων της πραγματικότητας. Εκτός των τριών του χώρου (μήκος, πλάτος, ύψος), και της τέταρτης του χρόνου, ακούγεται ότι ενδεχομένως η πραγματικότητα να περιλαμβάνει συνολικά επτά διαστάσεις, εννιά ή και δώδεκα. Και μάλιστα, σε αυτές τις άλλες διαστάσεις να ζουν, ταυτόχρονα με το δικό μας, και άλλοι κόσμοι, άλλα σύμπαντα. Το πώς, ωστόσο, γίνεται αυτό, κανείς από τους λαμπρότερους Φυσικούς της εποχής μας δεν έχει καταφέρει να μας το αποκωδικοποιήσει και εξηγήσει.
Κάποιοι επιστήμονες ήδη θεωρούν ως πέμπτη διάσταση τη συνείδηση, κι αυτό το εξηγούν ως εξής: τη στιγμή που ένας φυσικός επιχειρεί να μετρήσει την κίνηση ενός υποατομικού σωματιδίου, με μάζα π.χ. 1-20 cm3, θέλοντας ή μη θα επηρεάσει την κίνηση του. Σε τόσο μικρές μάζες, ακόμη και η ενέργεια του οργάνου μέτρησης που θα χρησιμοποιηθεί, ακόμη και το ελάχιστο ηλεκτρόνιο που θα συγκρουστεί με το υποατομικό σωματίδιο, για να βεβαιώσει στον ερευνητή το που βρίσκεται, θα το επηρεάσει. Συνεπώς είναι αδύνατο να μάθουμε το που ακριβώς βρίσκεται «πραγματικά» ένα τέτοιο σωματίδιο, αφού όταν θα το μάθουμε, στην ουσία, θα μάθουμε το που είναι μετά την επιρροή της μέτρησης μας. Αν λοιπόν, η πραγματική του θέση είναι αδύνατο να βρεθεί, τότε όλα εξαρτώνται από το αποτέλεσμα της μέτρησης, την οποία όμως μέτρηση την αποφασίζει ο ερευνητής. Αν την εφαρμόσει με τον α’ τρόπο θα βρει το σωματίδιο στην α1 θέση, αν την εφαρμόσει με το β’ τρόπο θα βρει το σωματίδιο στη β1 θέση κ.ο.κ.
Επομένως άπτεται στη θέληση του ερευνητή στο πως θα μετρήσει ένα τόσο απειροελάχιστο φαινόμενο. Εκτός τώρα από της θέλησης του, ένα γεγονός που περιπλέκει ακόμη περισσότερο τα πράγματα είναι ότι δεν καταλαβαίνουν με τον ίδιο τρόπο τα αποτελέσματα της μέτρησης όλοι οι επιστήμονες. Σε τόσο απειροελάχιστες μικρομετρήσεις υπάρχουν μεγάλα περιθώρια σχετικά με το τί αντιλαμβάνονται και τί όχι οι ερευνητές. Ένας ερευνητής μπορεί να αντιληφθεί το α’ αποτέλεσμα ως ορθό, ενώ άλλος ερευνητής το β’. Συνεπώς τόσο οι θέληση, όσο και η συνείδηση των ερευνητών επηρεάζουν την αντίληψη των αποτελεσμάτων. Ναι, αλλά αυτό το γεγονός ακυρώνει, ή τουλάχιστον σχετικοποιεί την αποτελεσματικότητα της επιστήμης. Αφού το αποτέλεσμα μιας μέτρησης εξαρτάται από τη θέληση και τη συνείδηση των ερευνητών, στην αντίληψη της πραγματικότητας των πολύ μικρών ή πολύ μεγάλων διαστάσεων, παρεμβάλλεται ο υποτιμημένος, από την επιστήμη, υποκειμενικός ψυχικός παράγοντας.
Το δεδομένο αυτό έρχεται να προστεθεί στις ήδη υπάρχουσες παραδοχές της ψυχολογίας περί της «υποκειμενικής αντίληψης της πραγματικότητας». Γνωρίζουμε για παράδειγμα, ότι μεταξύ ενός ερεθίσματος S και μιας αντίδρασης R μεσολαβεί το μαύρο κουτί της υποκειμενικής επεξεργασίας. Π.χ. αν 100 άνθρωποι ακούσουν σε ένα πολυκατάστημα από τα μεγάφωνα τη φράση «κυκλοφορεί ένας κλέφτης στο κατάστημα» (ερέθισμα S) δεν θα αντιδράσουν όλοι (αντίδραση R) με τον ίδιο τρόπο. Αλλιώς θα αντιδράσει ο σωματώδης, αλλιώς η ηλικιωμένη, αλλιώς ο ψύχραιμος, αλλιώς ο φοβητσιάρης. Μεταξύ του ερεθίσματος S και της συμπεριφοράς R μεσολαβεί η ψυχική διεργασία που συμπεριλαμβάνει τη μνήμη παλαιών εμπειριών, την αντίληψη του συγκεκριμένου ερεθίσματος, την εγρήγορση εκείνης της στιγμής, τα συναισθήματα που προκαλούνται, τις σκέψεις που επακολουθούν κ.λπ. Η σύγχρονη νευροβιολογία έχει εξάλλου αποδείξει, ότι σε κάθε ερέθισμα του περιβάλλοντος μας ο εγκέφαλος συμπληρώνει με αυθαίρετο και υποκειμενικό τρόπο τα στοιχεία που λείπουν. Γι’ αυτό το λόγο οι εντυπώσεις που αποκομίζουν οι θεατές ενός έργου ζωγραφικής ή μιας συναυλίας ποικίλουν πάρα πολύ.
Μήπως λοιπόν η αντίληψη της πραγματικότητας είναι εν γένει υποκειμενικό – ψυχικό ζήτημα; Και μήπως οι διαστάσεις της πραγματικότητας που συζητούν οι σύγχρονοι φυσικοί δεν είναι άλλες από ψυχικές διαστάσεις; Οι παράλληλοι κόσμοι και τα σύμπαντα μήπως «τρέχουν» μέσα στο Νου μας; Η Φιλοσοφία είναι τελικά η επιστήμη των επιστημών, και φιλόσοφοι από τους προσωκρατικούς, τους κλασσικούς, τους Ζεν, τον Κομφούκιο, ως τον Καστοριάδη, τον Φουκώ, και το Ράσσελ είχαν δίκιο: τα πάντα είναι στο μυαλό μας; Η απάντηση με τα ως τώρα δεδομένα δείχνει να είναι θετική. Τα πάντα γίνονται αντιληπτά, και μετά από επεξεργασία καταλήγουν σε συμπεράσματα, με αυθαίρετο, υποκειμενικό, και προσωπικό τρόπο. Δεν υπάρχει αντικειμενική πραγματικότητα αλλά άπειρες υποκειμενικές, που για κάποιους λόγους σε λίγα ή πολλά σημεία συμφωνούν, και αυτές τους οι συμφωνίες σχηματίζουν τις εκάστοτε περιορισμένες στο χρόνο κοινωνικές παραδοχές – τον κοινό νου. Οι άνθρωποι, δε, φαίνεται ότι όντως ζουν σε πολλές διαστάσεις, τις οποίες και θα επιχειρήσουμε να περιγράψουμε στη συνέχεια.
Α) Οι διαστάσεις του χώρου.
Το έμβρυο, μετά τους πρώτους μήνες της κύησης, αντιλαμβάνεται τους ήχους: και από το σώμα της μητέρας και από το περιβάλλον της. Μετά τη γέννηση του εκτός της αντίληψης των ήχων, αναπτύσσεται και αυτή της όρασης. Πριν όμως ακόμη καταφέρει να δει, αντιλαμβάνεται το τρισδιάστατο του χώρου από τους ήχους: συγκεκριμένα από τη διαφορά του χρόνου με τον οποίο φτάνει ο κάθε ήχος στο κάθε αυτί. Αν, για παράδειγμα, ένας κρότος φτάσει στο δεξί αυτί γρηγορότερα από ότι στο αριστερό, το παιδί αντιλαμβάνεται ότι αυτός η ήχος ακούστηκε από δεξιά. Το σύστημα προσανατολισμού και αντίληψης του χώρου μέσω των ήχων, άλλωστε, χρησιμοποιείται ευρέως στη φύση κυρίως από τα πτηνά της νύχτας, όπως τις νυχτερίδες, που αντιλαμβάνονται την κίνηση θηράματος με ακρίβεια εκατοστού.
Στην αντίληψη του ήχου προστίθεται σταδιακά μετά τη γέννηση και αυτή της όρασης. Στην αρχή γίνεται αντιληπτό ένα άσπρο φως, ενώ σιγά – σιγά το φως αυτό διαχωρίζεται σε χρώματα, και χάρη στη λειτουργία των δύο ματιών προσδιορίζεται και η απόσταση, με ένα μηχανισμό παρόμοιο με αυτόν της ακοής. Πειράματα ψυχολόγων έχουν δείξει ότι το κάθε παιδί κατακτά με το δικό του ρυθμό τα διάφορα στάδια της αντίληψης του χώρου, και το επίπεδο αντίληψης κυμαίνεται από πολύ φτωχό σε παιδιά με προβλήματα αντίληψης και ΑΜΕΑ ως πολύ πλούσιο σε παιδιά – θαύματα.
Στην ενήλικη ζωή, συνήθως το επίπεδο αντίληψης του χώρου είναι λίγο πολύ κοινό για τους περισσότερους. Εξαιρέσεις αποτελούν στο ένα άκρο οι ηλικιωμένοι, που μπορεί να μην αντιληφθούν ένα σκαλοπάτι και να πέσουν, και στο άλλο άκρο, άνθρωποι με τρομερές ικανότητες όπως οι ελεύθεροι σκοπευτές, οι διάσημοι ποδοσφαιριστές, οι ακροβάτες και οι οδηγοί αγωνιστικών οχημάτων. Στις εξαιρέσεις περιλαμβάνονται και οι καλλιτέχνες εικαστικών ή γλύπτες που μας εκπλήσσουν με τα έργα τους, τα οποία δημιουργούνται χάρη στις ιδιαίτερες ικανότητες τους στην αντίληψη του χώρου.
Β) Η αντίληψη του χρόνου.
Η τέταρτη διάσταση, αυτή του χρόνου, φαίνεται ότι γίνεται αντιληπτή από όλη τη φύση σε μερικά σημεία της, και μόνο από τον Άνθρωπο σε μερικά άλλα.
Όλα τα φυτά και τα ζώα λειτουργούν με βιολογικά ρολόγια. Την άνοιξη θα ανθίσουν ή θα ζευγαρώσουν, το χειμώνα θα μείνουν χωρίς φύλλα ή θα πέσουν σε χειμέρια νάρκη. Αντίστοιχα και ο άνθρωπος, χάρη στη λειτουργία της επίφυσης, αλλά και βιολογικών ρολογιών που λειτουργούν μέσα σε κάθε κύτταρο, περνά τους κύκλους των εποχών σε πλήρη συντονισμό με το περιβάλλον που ζει, είτε αυτό το αντιλαμβάνεται είτε όχι. Μάλιστα, οι περισσότεροι πολιτισμοί έχουν καθιερώσει γιορτές για το πέρασμα της κάθε εποχής και το καλωσόρισμα της επόμενης.
Ωστόσο, ο Άνθρωπος αντιλαμβάνεται και άλλες διαστάσεις του χρόνου που η υπόλοιπη φύση αγνοεί, και αυτή είναι η πρώτη ειδοποιός διαφορά του με τους προγόνους του, που άλλαξε την εξέλιξη του προς κάτι τελείως διαφορετικό. Ο Άνθρωπος, χάρη σε εξειδικευμένες δομές του υποθαλάμου αλλά και του νεοφλοιού του, αντιλαμβάνεται το ότι ο χρόνος χωρίζεται σε παρελθόν, παρόν και μέλλον. Αυτή η γνώση του επιτρέπει να «χρησιμοποιήσει» τη γνώση του παρελθόντος ώστε να αποφύγει διάφορες δυσμενείς επιπτώσεις του μέλλοντος. Επίσης, η αντίληψη του χρόνου τον οδηγεί στη γνώσει ότι είναι θνητός, γεγονός που δημιουργεί την αντίληψη της τραγικής μοίρας του αναπόφευκτου, και σε αντιστάθμισμα προκαλεί τη γένεση όλου του πολιτισμού, της φιλοσοφίας και της θρησκείας. Η γνώση του αναπόφευκτου τέλους και η αγωνιώδης προσπάθεια αυτή η γνώση να γίνει αποδεκτή και να ξεπεραστεί, ίσως προκάλεσε την εκπληκτική εξέλιξη του Ανθρώπινου εγκεφάλου ως το πιο περίπλοκο όργανο στο Σύμπαν.
Η αντίληψη του χρόνου διαφοροποιείται ανάλογα με τον άνθρωπο, τη στιγμή της εξέλιξης του, τη συναισθηματική του κατάσταση, τις προσδοκίες του. Αλλιώς αντιλαμβάνεται το χρόνο ένα παιδί, από έναν ηλικιωμένο, έναν ασθενή που πονάει, έναν φυλακισμένο που βασανίζεται, ένα ναρκομανή που έχει πάρει ηρωίνη, ένα μεθυσμένο, ή έναν που γλεντά σε κέντρο διασκέδασης. Το πόσο σχετικός μπορεί να είναι ο χρόνος μπορεί να φανεί από το όνειρο: στο όνειρο, σε διάρκεια λίγων δέκατων του δευτερολέπτου, μπορούμε να ζήσουμε το σενάριο χρόνων. Ή ακόμη, όπως λέγεται, οι ετοιμοθάνατοι, μπορούν να ξαναζήσουν όλη τη ζωή τους σε δευτερόλεπτα. Όταν πονάμε μπορεί ο χρόνος να γίνεται αντιληπτός ως στάσιμος, και όταν χαιρόμαστε να «μην καταλαβαίνουμε πώς πέρασε η ώρα». Πολλές διαλογιστικές ανατολικές τεχνικές, ή και προσευχές, σκοπεύουν στο να υπερβούμε τις σχετικές και υποκειμενικές αντιλήψεις του χρόνου και να αντιληφθούμε το παρόν υπερβατικά, σα να μην υπάρχει παρελθόν και μέλλον, προκειμένου να αντιληφθούμε το «αιώνιο παρόν» και να έχουμε βίωση του «εις τους αιώνες των αιώνων».
Το βέβαιο είναι ότι, σε κάθε περίπτωση, όσο καλύτερη είναι η αντίληψη του χρόνου τόσο πιο εύκολη και αποδοτική γίνεται η ζωή ενός ανθρώπου: αντιλαμβάνεται και αποδέχεται το γεγονός της θνητότητας του, προγραμματίζει τη ζωή του, τα μαθήματα και τις εργασίες του, είναι καλύτερος επαγγελματίας, προλαβαίνει κακές καταστάσεις του μέλλοντος κ.ο.κ. Σήμερα εκπονούνται σεμινάρια ορθής διαχείρισης χρόνου στα περισσότερα γνωστά πανεπιστήμια (για αποδοτική μελέτη), επιχειρήσεις (για αποδοτική εργασία), και ψυχοθεραπευτικά γκρουπ (για καλύτερη ποιότητα ζωής και επίτευξη δύσκολων στόχων). Η καλή αντίληψη του χρόνου και η σωστή διαχείριση του έχει αποδειχθεί να συνδέεται με κάθε έννοια οργάνωσης και επιτυχίας.
Γ) Η θέληση.
Η πέμπτη διάσταση στον Άνθρωπο είναι η θέληση. Επίσης μοναδική για τον Άνθρωπο ιδιότητα, η θέληση είναι κάτι περισσότερο από την ικανοποίηση των βασικών ενστίκτων. Παρά το ότι παρατηρείται και σε κάποια εξελιγμένα είδη του ζωικού βασιλείου, όπως στα σκυλιά, στα πρωτεύοντα κ.λπ., στην πλήρη της έννοια γίνεται κατανοητή και χρησιμοποιείται μόνο από τον Άνθρωπο.
Η θέληση ταυτίζεται με την ενέργεια στη φύση. Η θέληση αλλάζει τον κόσμο, ή τον διατηρεί σε μία κατάσταση όταν η φυσική του τάση είναι να αλλάξει. Για τον Αριστοτέλη η ψυχή του Ανθρώπου αποτελείται από τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τη βούληση (θέληση). Για το Χριστιανισμό, ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο επειδή το θέλησε.
Η θέληση, πολλές φορές περισσότερο από τις σκέψεις ή τα συναισθήματα, καταλήγει σε συμπεριφορές, και όταν ένας άνθρωπος θέλει κάτι, δύσκολα μπορεί να δεχτεί να μην το θέλει. Ταυτίζεται όχι με το Αυτό του Φρόιντ, όπου εδράζονται τα ένστικτα, αλλά με το Εγώ. Τη πρώτη στιγμή που το βρέφος θα πει «όχι», δημιουργείται το Εγώ του που εκφράζει τη θέληση του. Η θέληση είναι η ψυχική ενέργεια που κάνει τον Άνθρωπο να ανεβαίνει στα πιο ψηλά βουνά, να επιβιώνει σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, να νικάει το πιο δύσκολο εχθρό, να αλλάζει τον κόσμο. Η θέληση αντίστοιχα είναι αυτή που προκαλεί πολέμους, που βασανίζει ανθρώπους για τις πολιτικές τους απόψεις, που δίνει ενέργεια στις πιο κακόβουλες πράξεις. Γι’ αυτό και μέριμνα ανέκαθεν των γονιών, των εκπαιδευτικών, των ιερέων και των κυβερνητών ήταν να μπορέσουν να επηρεάσουν τη θέληση των ανθρώπων (παιδιών, μαθητών, πιστών, ή υπηκόων) στην κατεύθυνση που θεωρούσαν ως ορθή.
Η θέληση στα πιο γνωστά παραδείγματα ανθρώπων από τη μυθολογία και την Ιστορία άλλαξε τον κόσμο, όντας εναντιωμένη στην εκάστοτε εξουσία. Η Αντιγόνη εναντιώνεται στον Κρέοντα, ο Σωκράτης στις επίσημες πολιτικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις, ο Γκάντι στο Ηνωμένο Βασίλειο, ο Μάρτιν Λούθερ Κίγκ στην παντοδυναμία των λευκών κ.α. Πρόσφατα μπλόγκερς του ίντερνετ παρακάμπτουν τη λογοκρισία στις Ασιατικές και Αραβικές χώρες, ενώ αντίστοιχα παραδείγματα υπάρχουν σε όλες τις δικτατορίες όλων των εποχών. Η θέληση κινεί τον κόσμο, και οι μάχες που δίνονται συνεχώς γίνονται για να αποδειχτεί το ποια και ποιανού θέληση θα κυριαρχήσει.
Ο Νίτσε ανέφερε ότι «οι άλλοι είναι η κόλαση μου», δείχνοντας ότι η θέληση των άλλων συνήθως περιορίζει τη δική μας. Όταν βεβαίως η θέληση μας είναι διαφορετική από αυτή των άλλων, οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουμε είναι τεράστιες. Δεν ανέφερε όμως, το ότι όταν η θέληση μας συνταυτίζεται με τη θέληση των άλλων, τότε η συνολική δύναμη της πολλαπλασιάζεται. Όλες οι επαναστάσεις και οι αλλαγές του κόσμου έγιναν από την ταυτόχρονη θέληση πολλών ανθρώπων.
Η θέληση, συνεπώς, όταν χειραγωγηθεί και χρησιμοποιηθεί με τον κατάλληλο τρόπο, μπορεί να «μετακινήσει βουνά», είναι η δύναμη του νου που μπορεί να αλλάξει τα πάντα είτε προς το καλύτερο είτε προς το χειρότερο. Και εδώ ακριβώς έρχεται η έκτη διάσταση στον Άνθρωπο που είναι η ηθική.
Δ) Η ηθική.
Η ηθική είναι για την ψυχή ότι είναι το ανοσοποιητικό για το σώμα. Ένα σύστημα που αποφασίζει κάθε στιγμή αν ένα ψυχικό ερέθισμα είναι αποδεκτό ή όχι, φίλος ή εχθρός. Βεβαίως ως ψυχικό ερέθισμα νοείται οτιδήποτε γίνεται αντιληπτό από το γνωστικό – ψυχικό όργανο, και μπορεί να προέρχεται από το εσωτερικό (σκέψη, συναίσθημα, βούληση) ή το εξωτερικό (ήχος, λόγια, συμπεριφορά κάποιου άλλου) περιβάλλον.
Η ηθική, όπως άλλωστε και το ανοσοποιητικό, ξεκινάει να «χτίζεται» από την πρώϊμη ηλικία και επαναπροσδιορίζεται ως το τέλος της ζωής. Ωστόσο, η δυνατότητα εξέλιξης και αναπροσδιορισμού της εξαρτάται από άνθρωπο σε άνθρωπο. Σε άλλους αλλάζει εύκολα, σε άλλος δύσκολα. Σε άλλους μένει η ίδια από την εφηβεία και μετά, σε άλλους ακόμη και στα γεράματα αλλάζει. Η δε κοινωνία άλλοτε επιβραβεύει τη σταθερότητα της ηθικής (έμεινε σταθερός στις αξίες του ως το τέλος), άλλοτε την ψέγει (είναι μονολιθικός και μονόχνωτος άνθρωπος). Το ποιος επιβραβεύει μία σταθερή ηθική και ποιος μία εύκαμπτη είναι θέμα ανθρώπων, εποχής, στόχων, και ιστορίας.
Το ψυχικό ανοσοποιητικό, η ηθική, αναπτύσσεται σε ένα νέο άνθρωπο δεχόμενη στοιχεία από τις οικογενειακές σχέσεις, την εκπαίδευση, τη θρησκεία και την γενικότερη κοινωνική και πολιτική οργάνωση του περιβάλλοντος στο οποίο ζει. Η ανάπτυξη της συντελείται με λόγια, τιμωρίες, απαγορεύσεις, απειλές, επιβραβεύσεις κ.α. από όλους τους ισχυρούς φορείς που συναντά ο άνθρωπος στην ανάπτυξη και τη ζωή του. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το αντίστοιχο ανοσοποιητικό σύστημα της κοινωνίας είναι η δικαιοσύνη, οι νόμοι και η νοοτροπία, που μπορούν να εκθειάσουν κάποιον, να τον ανεβάσουν στο υψηλότερο σκαλοπάτι της ιεραρχίας, ή να τον απομονώσουν, να τον φυλακίσουν ή να τον περιθωριοποιήσουν. Ο άνθρωπος από νωρίς μαθαίνει τόσο το τί του επιτρέπεται και τί όχι, αλλά και πώς οι υπόλοιποι σκέφτονται και νιώθουν με αυτά που αυτός κάνει, για να μάθει να τους λαβαίνει υπόψη του και να κοινωνικοποιηθεί ομαλά.
Προκειμένου να δημιουργηθεί η «κατάλληλη» ηθική για ένα παιδί, η μητέρα του επιβραβεύει ή αποθαρρύνει τις συμπεριφορές του. Το παιδί συνήθως λόγω μίμησης, ταύτισης, και της μειονεκτικής θέσης στην οποία βρίσκεται ενσωματώνει στο δικό του όργανο αυτές τις συμπεριφορές, και έτσι αρχίζει να νιώθει ή να σκέπτεται με τον αντίστοιχο με της μητέρας του τρόπο, όταν συμπεριφέρεται με τον α’ ή β’ τρόπο. Το τελικό στάδιο έρχεται όταν, πριν ακόμη προβεί σε συμπεριφορά, επεξεργάζεται τις προβλέψεις του για το τι θα συμβεί αφού κάνει τη συμπεριφορά. Τότε η ηθική του, αποφασίζει για το τί είναι αποδεκτό να παρουσιάσει ως συμπεριφορά και τί όχι, δεδομένων των συνεπειών που περιμένει ότι θα έχει στους άλλους με αυτήν τη συμπεριφορά. Το ίδιο αργότερα γίνεται στο σχολείο, στο στρατό, στη δουλειά και στην δική του οικογένεια. Το «μαύρο κουτί» των σκέψεων, των συναισθημάτων, και των επιθυμιών που παρεμβάλλεται μεταξύ του ερεθίσματος S και της συμπεριφοράς R δεν είναι τίποτε άλλο από την ηθική, που αποφασίζει και για τη συμπεριφορά, τον τρόπο απάντησης στο ερέθισμα.
Η ηθική μπορεί να είναι συνειδητή ή ασυνείδητη. Στην πραγματικότητα, ένα μεγάλο μέρος των παρεμβάσεων της ψυχοθεραπείας, είναι το να γίνει κατανοητή στον ψυχοθεραπευόμενο το πώς λειτουργεί η ηθική του, και το τί μπορεί να κάνει για να αλλάξει τις πεποιθήσεις που διαταράσσουν τη ζωή του. Σε ανθρώπους που δεν δέχονται αλλαγές των προσωπικών τους ηθικών αξιών, η ψυχοθεραπεία αποτυχαίνει.
Σύμφωνα με το Φουκώ στο έργο του «Η ιστορία της σεξουαλικότητας», η ηθική των αρχαίων Ελλήνων ήταν απλή, και περιοριζόταν στα αποτελέσματα που θα έχει η συμπεριφορά τους απέναντι στο νόμο. Δεν ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για τις προθέσεις των ατόμων. Αντίθετα μετά την καθιέρωση του Χριστιανισμού, η ηθική απαξίωση αφορούσε όχι μόνο αυτόν που έκανε κάτι κακό σε κάποιον, αλλά και αυτόν που σκέφτηκε, αισθάνθηκε ή θέλησε κάτι κακό για τον εαυτό του ή άλλον, πριν ακόμη το κάνει, και ακόμη και αν δεν το κάνει ποτέ.
Η έννοια της αμαρτίας, με αυτόν τον τρόπο, διείσδυσε στα πιο μύχια του νου και της ψυχής των ανθρώπων, που πια απολογούνταν στην εξομολόγηση ακόμη και αυτά που σκέφτηκαν ή αισθάνθηκαν, ανεξάρτητα αν προέβησαν ή όχι σε πράξεις. Έτσι καθιερώθηκε μία ηθική ενάντια στην ίδια τη φύση του ανθρώπου, που, σε αναλογία με το ανοσοποιητικό σύστημα, προκαλούσε ένα αυτοάνοσο ψυχικό νόσημα που σκότωνε τα ίδια τα «κύτταρα» της ψυχής: τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις επιθυμίες, από τη στιγμή που αυτά ήταν καθορισμένα ως «απαγορευμένα». Ο άνθρωπος υπέφερε μόνος του, και μόνο που περάσανε από το νου του!
Η πρώτη διαδικασία που επιχείρησε να αλλάξει αυτή την παντοδυναμία της ηθικής, και να αποκαταστήσει τη φυσιολογική ύπαρξη των σκέψεων, των συναισθημάτων και των επιθυμιών στον Άνθρωπο ήταν η ψυχανάλυση, στις αρχές του 19ου αιώνα. Από τότε η ψυχοθεραπεία επιχειρεί να περιορίσει το κακό που προκαλεί η ακραία πουριτανική εκκλησιαστική ηθική, από όποιο θρήσκευμα κι αν προέρχεται, και να διατηρήσει μόνο τα καλά της στοιχεία, τα στοιχεία εκείνα που βοηθούν τον άνθρωπο να είναι δημιουργικός, συμπονετικός, συνεργατικός, και ευτυχισμένος.
Ε) Η συνείδηση.
Η συνείδηση, ή μεταγνώση, είναι μία έννοια που ακόμη δεν έχει προσδιοριστεί, που ο κάθε φιλόσοφος την εννοεί με το δικό του τρόπο, που δεν έχει οριστεί και ίσως δεν οριστεί ποτέ. Φιλόσοφοι, ψυχολόγοι, νευροεπιστήμονες, προγραμματιστές Η/Υ επιχειρούν να την ορίσουν, το ίδιο και γλωσσολόγοι, φυσικοί, ή κοινωνικοί επιστήμονες, χωρίς όμως ακόμη να έχουν συμφωνήσει. Σε γενικότερο πλαίσιο, οι περισσότεροι συμφωνούν ότι συνείδηση είναι η γνώση όσων γνωρίζουμε, και η γνώση ότι γνωρίζουμε. Γι’ αυτό και καλείται ως μεταγνώση. Η γνώση της γνώσης.
Η συνείδηση μπορεί επίσης να ταυτίζεται ως ένα σημείο με το φροϋδικό Εγώ. Ως Εγώ ορίζονται οι δικές μου σκέψεις, τα συναισθήματα και οι επιθυμίες που διαφέρουν από αυτά των άλλων και τα στοιχεία αυτά γνωρίζω ότι είναι δικά μου. Η συνείδηση όμως δεν περιορίζεται στο Εγώ, αλλά περιλαμβάνει και τη γνώση των άλλων (των σκέψεων, των συναισθημάτων και των επιθυμιών τους), της κουλτούρας, της Ιστορίας, της Επιστήμης γενικότερα κ.ο.κ. Επομένως η συνείδηση είναι η γνώσεις που έχω αποκτήσει, και ταυτόχρονα η επαφή μου με τα πάντα: τις σκέψεις, των συναισθημάτων, των επιθυμιών μου, των συμπεριφορών των άλλων, των υποτιθέμενων στόχων και κινήτρων τους, της καθημερινότητας, της επικαιρότητας, των σεναρίων για το μέλλον κ.ο.κ.
Ως γνώση της γνώσης, σε πολλές θρησκείες το τέλειο της συνείδησης, αυτό που υποτιθέμενα τα γνωρίζει όλα, ταυτίζεται με το Θεό. Για πολλούς πολιτισμούς ισχύει το ρητό «η γνώση είναι δύναμη», και για την απόκτηση της πασχίζουν άνθρωποι, κοινωνίες και πολιτισμοί. Σύμφωνα με το μύθο, ο Προμηθέας έκλεψε τη φωτιά από τους Θεούς, και τιμωρήθηκε με αιώνια βασανιστήρια, προκειμένου οι άνθρωποι να γνωρίζουν. Επίσης, στην παλαιά Διαθήκη, ο λόγος που οι Πρωτόπλαστοι έχασαν τον Παράδεισο και τιμωρήθηκαν αυστηρά ήταν γιατί «έφαγαν από το Δέντρο της Γνώσης». Σε πολλές εποχές η επιστήμη καταδιώχθηκε, και καταδιώκεται ακόμη και σήμερα, γιατί η γνώση που φέρνει έρχεται σε αντίθεση με εδραιωμένες πεποιθήσεις και απειλεί τα συμφέροντα αυτών που τις επιβάλλουν. Η εκπαίδευση, σε πολλές περιπτώσεις, χρησιμοποιείται από τις ισχυρές ελίτ στο να αποτρέψουν τα πλήθη από τη γνώση και να μην συνειδητοποιήσουν την αλήθεια.
Στην πραγματικότητα, βέβαια, η συνείδηση, και η συνειδητοποίηση δεν είναι διαδικασίες που κατακτώνται αυτόματα. Ξεκινούν ως αμυδρές γνώσεις του εαυτού και των άλλων στην πολύ μικρή ηλικία, προχωρούν με την πορεία της ανάπτυξης ως την εφηβεία, εκεί κάνουν ένα άλμα μιας και η εφηβεία προκαλεί καταστροφή του παιδικού κόσμου και εισάγει τον έφηβο στον κόσμο των μεγάλων, και ολοκληρώνονται καθ’ όλη τη διάρκεια της ενήλικης ζωής. Έτσι, όσο κι’ αν προσπαθήσει κανείς να εκπαιδεύσει κάποιον να αποκτήσει «συνείδηση», δεν θα τα καταφέρει, αν ο δεύτερος δεν το έχει καλλιεργήσει. Είναι μία διαδικασία που απαιτεί χρόνο, εκπαίδευση, κόπο και τριβή.
Η συνείδηση μπορεί να φτάσει, σύμφωνα με τις περιγραφές αγίων ή ασκητών διαφόρων θρησκειών, στην αντίληψη του «Θείου» ή στην αντίληψη των πάντων. Η νευροβιολογία έχει εντοπίσει ως εγκεφαλική δομή που «παράγει» συνείδηση τη Νήσο του Reil, μία δομή του νεοφλοιού που είναι όμως σε επαφή με όλο το μεταιχμιακό και το υπόλοιπο νευρικό σύστημα, και αποκρυπτογραφεί συνεχώς τα πάντα που έρχονται σε επαφή με την αντίληψη: εσωτερικά ερεθίσματα (σκέψεις, αισθήματα, επιθυμίες), και εξωτερικά (λόγια, συναισθήματα, προθέσεις των άλλων, και γενικότερα όλα τα στοιχεία του περιβάλλοντος). Το ενδιαφέρον εδώ είναι ότι η Νήσος του Reil, έρχεται σε επαφή με όλο το σώμα, τις αισθήσεις του χώρου (ακοή, όραση), του χρόνου (επίφυση, υποθάλαμος), της θέλησης (μεταιχμιακό σύστημα, νεοφλοιός) και την ηθική (πρόσθιος μετωπιαίος λοβός του εγκεφάλου). Επομένως γνωρίζει, αν και εφόσον εκπαιδευτεί γι’ αυτό, τα πάντα.
Η Νήσος του Reil ταυτίζεται και με την ψυχή του Ντεκάρτ (αν και αυτός με τις νευρολογικές γνώσεις της εποχής του την τοποθετούσε στην επίφυση) και με το Τρίτο Μάτι των Ανατολικών Θρησκειών. Σε ασκητές της γιόγκα με χρόνια εξάσκηση, έχει αποδειχτεί ότι η συγκεκριμένη εγκεφαλική δομή ήταν λεπτότερη και είχε περισσότερη φαιά ουσία σε σχέση με τον μέσο πληθυσμό.
Ήδη αναφέρθηκε ότι για κάποιους φυσικούς, η διάσταση της πραγματικότητας που λείπει από το παζλ της Φυσικής είναι η συνείδηση, και σε αυτήν την κατεύθυνση βρίσκουν σύμφωνους και τους ψυχολόγους, και τους θεολόγους και τους φιλόσοφους.
Δεδομένου ότι με την ανάπτυξη της γνώσης και τη διεύρυνση της συνείδησης, τόσο η αντίληψη του χώρου, όσο και του χρόνου, και της θέλησης, και της ηθικής αναπτύσσονται και διευρύνονται, η συνείδηση είναι το κλειδί του Σύμπαντος, και η ανάπτυξη της μπορεί να αλλάξει τον κόσμο προς το καλύτερο. Αν φυσικά της επιτραπεί να αναπτυχθεί και της δοθούν τα απαραίτητα στοιχεία να διευρυνθεί. Με αυτήν την έννοια, η συνείδηση και η ανάπτυξη της σε κάθε άνθρωπο οφείλει να είναι ο στόχος κάθε γονιού, κάθε εκπαιδευτικού, κάθε ιερέα και κάθε πολιτικού. Έτσι θα επιτευχθεί και στην πράξη ο πολυδιάστατος Άνθρωπος που αναζητούν εδώ και χρόνια οι Φυσικοί!
του Γιάννη Βελίκη
Στη σύγχρονη Φυσική συζητιέται πολύ τελευταία το θέμα των πολλών διαστάσεων της πραγματικότητας. Εκτός των τριών του χώρου (μήκος, πλάτος, ύψος), και της τέταρτης του χρόνου, ακούγεται ότι ενδεχομένως η πραγματικότητα να περιλαμβάνει συνολικά επτά διαστάσεις, εννιά ή και δώδεκα. Και μάλιστα, σε αυτές τις άλλες διαστάσεις να ζουν, ταυτόχρονα με το δικό μας, και άλλοι κόσμοι, άλλα σύμπαντα. Το πώς, ωστόσο, γίνεται αυτό, κανείς από τους λαμπρότερους Φυσικούς της εποχής μας δεν έχει καταφέρει να μας το αποκωδικοποιήσει και εξηγήσει.
Κάποιοι επιστήμονες ήδη θεωρούν ως πέμπτη διάσταση τη συνείδηση, κι αυτό το εξηγούν ως εξής: τη στιγμή που ένας φυσικός επιχειρεί να μετρήσει την κίνηση ενός υποατομικού σωματιδίου, με μάζα π.χ. 1-20 cm3, θέλοντας ή μη θα επηρεάσει την κίνηση του. Σε τόσο μικρές μάζες, ακόμη και η ενέργεια του οργάνου μέτρησης που θα χρησιμοποιηθεί, ακόμη και το ελάχιστο ηλεκτρόνιο που θα συγκρουστεί με το υποατομικό σωματίδιο, για να βεβαιώσει στον ερευνητή το που βρίσκεται, θα το επηρεάσει. Συνεπώς είναι αδύνατο να μάθουμε το που ακριβώς βρίσκεται «πραγματικά» ένα τέτοιο σωματίδιο, αφού όταν θα το μάθουμε, στην ουσία, θα μάθουμε το που είναι μετά την επιρροή της μέτρησης μας. Αν λοιπόν, η πραγματική του θέση είναι αδύνατο να βρεθεί, τότε όλα εξαρτώνται από το αποτέλεσμα της μέτρησης, την οποία όμως μέτρηση την αποφασίζει ο ερευνητής. Αν την εφαρμόσει με τον α’ τρόπο θα βρει το σωματίδιο στην α1 θέση, αν την εφαρμόσει με το β’ τρόπο θα βρει το σωματίδιο στη β1 θέση κ.ο.κ.
Επομένως άπτεται στη θέληση του ερευνητή στο πως θα μετρήσει ένα τόσο απειροελάχιστο φαινόμενο. Εκτός τώρα από της θέλησης του, ένα γεγονός που περιπλέκει ακόμη περισσότερο τα πράγματα είναι ότι δεν καταλαβαίνουν με τον ίδιο τρόπο τα αποτελέσματα της μέτρησης όλοι οι επιστήμονες. Σε τόσο απειροελάχιστες μικρομετρήσεις υπάρχουν μεγάλα περιθώρια σχετικά με το τί αντιλαμβάνονται και τί όχι οι ερευνητές. Ένας ερευνητής μπορεί να αντιληφθεί το α’ αποτέλεσμα ως ορθό, ενώ άλλος ερευνητής το β’. Συνεπώς τόσο οι θέληση, όσο και η συνείδηση των ερευνητών επηρεάζουν την αντίληψη των αποτελεσμάτων. Ναι, αλλά αυτό το γεγονός ακυρώνει, ή τουλάχιστον σχετικοποιεί την αποτελεσματικότητα της επιστήμης. Αφού το αποτέλεσμα μιας μέτρησης εξαρτάται από τη θέληση και τη συνείδηση των ερευνητών, στην αντίληψη της πραγματικότητας των πολύ μικρών ή πολύ μεγάλων διαστάσεων, παρεμβάλλεται ο υποτιμημένος, από την επιστήμη, υποκειμενικός ψυχικός παράγοντας.
Το δεδομένο αυτό έρχεται να προστεθεί στις ήδη υπάρχουσες παραδοχές της ψυχολογίας περί της «υποκειμενικής αντίληψης της πραγματικότητας». Γνωρίζουμε για παράδειγμα, ότι μεταξύ ενός ερεθίσματος S και μιας αντίδρασης R μεσολαβεί το μαύρο κουτί της υποκειμενικής επεξεργασίας. Π.χ. αν 100 άνθρωποι ακούσουν σε ένα πολυκατάστημα από τα μεγάφωνα τη φράση «κυκλοφορεί ένας κλέφτης στο κατάστημα» (ερέθισμα S) δεν θα αντιδράσουν όλοι (αντίδραση R) με τον ίδιο τρόπο. Αλλιώς θα αντιδράσει ο σωματώδης, αλλιώς η ηλικιωμένη, αλλιώς ο ψύχραιμος, αλλιώς ο φοβητσιάρης. Μεταξύ του ερεθίσματος S και της συμπεριφοράς R μεσολαβεί η ψυχική διεργασία που συμπεριλαμβάνει τη μνήμη παλαιών εμπειριών, την αντίληψη του συγκεκριμένου ερεθίσματος, την εγρήγορση εκείνης της στιγμής, τα συναισθήματα που προκαλούνται, τις σκέψεις που επακολουθούν κ.λπ. Η σύγχρονη νευροβιολογία έχει εξάλλου αποδείξει, ότι σε κάθε ερέθισμα του περιβάλλοντος μας ο εγκέφαλος συμπληρώνει με αυθαίρετο και υποκειμενικό τρόπο τα στοιχεία που λείπουν. Γι’ αυτό το λόγο οι εντυπώσεις που αποκομίζουν οι θεατές ενός έργου ζωγραφικής ή μιας συναυλίας ποικίλουν πάρα πολύ.
Μήπως λοιπόν η αντίληψη της πραγματικότητας είναι εν γένει υποκειμενικό – ψυχικό ζήτημα; Και μήπως οι διαστάσεις της πραγματικότητας που συζητούν οι σύγχρονοι φυσικοί δεν είναι άλλες από ψυχικές διαστάσεις; Οι παράλληλοι κόσμοι και τα σύμπαντα μήπως «τρέχουν» μέσα στο Νου μας; Η Φιλοσοφία είναι τελικά η επιστήμη των επιστημών, και φιλόσοφοι από τους προσωκρατικούς, τους κλασσικούς, τους Ζεν, τον Κομφούκιο, ως τον Καστοριάδη, τον Φουκώ, και το Ράσσελ είχαν δίκιο: τα πάντα είναι στο μυαλό μας; Η απάντηση με τα ως τώρα δεδομένα δείχνει να είναι θετική. Τα πάντα γίνονται αντιληπτά, και μετά από επεξεργασία καταλήγουν σε συμπεράσματα, με αυθαίρετο, υποκειμενικό, και προσωπικό τρόπο. Δεν υπάρχει αντικειμενική πραγματικότητα αλλά άπειρες υποκειμενικές, που για κάποιους λόγους σε λίγα ή πολλά σημεία συμφωνούν, και αυτές τους οι συμφωνίες σχηματίζουν τις εκάστοτε περιορισμένες στο χρόνο κοινωνικές παραδοχές – τον κοινό νου. Οι άνθρωποι, δε, φαίνεται ότι όντως ζουν σε πολλές διαστάσεις, τις οποίες και θα επιχειρήσουμε να περιγράψουμε στη συνέχεια.
Α) Οι διαστάσεις του χώρου.
Το έμβρυο, μετά τους πρώτους μήνες της κύησης, αντιλαμβάνεται τους ήχους: και από το σώμα της μητέρας και από το περιβάλλον της. Μετά τη γέννηση του εκτός της αντίληψης των ήχων, αναπτύσσεται και αυτή της όρασης. Πριν όμως ακόμη καταφέρει να δει, αντιλαμβάνεται το τρισδιάστατο του χώρου από τους ήχους: συγκεκριμένα από τη διαφορά του χρόνου με τον οποίο φτάνει ο κάθε ήχος στο κάθε αυτί. Αν, για παράδειγμα, ένας κρότος φτάσει στο δεξί αυτί γρηγορότερα από ότι στο αριστερό, το παιδί αντιλαμβάνεται ότι αυτός η ήχος ακούστηκε από δεξιά. Το σύστημα προσανατολισμού και αντίληψης του χώρου μέσω των ήχων, άλλωστε, χρησιμοποιείται ευρέως στη φύση κυρίως από τα πτηνά της νύχτας, όπως τις νυχτερίδες, που αντιλαμβάνονται την κίνηση θηράματος με ακρίβεια εκατοστού.
Στην αντίληψη του ήχου προστίθεται σταδιακά μετά τη γέννηση και αυτή της όρασης. Στην αρχή γίνεται αντιληπτό ένα άσπρο φως, ενώ σιγά – σιγά το φως αυτό διαχωρίζεται σε χρώματα, και χάρη στη λειτουργία των δύο ματιών προσδιορίζεται και η απόσταση, με ένα μηχανισμό παρόμοιο με αυτόν της ακοής. Πειράματα ψυχολόγων έχουν δείξει ότι το κάθε παιδί κατακτά με το δικό του ρυθμό τα διάφορα στάδια της αντίληψης του χώρου, και το επίπεδο αντίληψης κυμαίνεται από πολύ φτωχό σε παιδιά με προβλήματα αντίληψης και ΑΜΕΑ ως πολύ πλούσιο σε παιδιά – θαύματα.
Στην ενήλικη ζωή, συνήθως το επίπεδο αντίληψης του χώρου είναι λίγο πολύ κοινό για τους περισσότερους. Εξαιρέσεις αποτελούν στο ένα άκρο οι ηλικιωμένοι, που μπορεί να μην αντιληφθούν ένα σκαλοπάτι και να πέσουν, και στο άλλο άκρο, άνθρωποι με τρομερές ικανότητες όπως οι ελεύθεροι σκοπευτές, οι διάσημοι ποδοσφαιριστές, οι ακροβάτες και οι οδηγοί αγωνιστικών οχημάτων. Στις εξαιρέσεις περιλαμβάνονται και οι καλλιτέχνες εικαστικών ή γλύπτες που μας εκπλήσσουν με τα έργα τους, τα οποία δημιουργούνται χάρη στις ιδιαίτερες ικανότητες τους στην αντίληψη του χώρου.
Β) Η αντίληψη του χρόνου.
Η τέταρτη διάσταση, αυτή του χρόνου, φαίνεται ότι γίνεται αντιληπτή από όλη τη φύση σε μερικά σημεία της, και μόνο από τον Άνθρωπο σε μερικά άλλα.
Όλα τα φυτά και τα ζώα λειτουργούν με βιολογικά ρολόγια. Την άνοιξη θα ανθίσουν ή θα ζευγαρώσουν, το χειμώνα θα μείνουν χωρίς φύλλα ή θα πέσουν σε χειμέρια νάρκη. Αντίστοιχα και ο άνθρωπος, χάρη στη λειτουργία της επίφυσης, αλλά και βιολογικών ρολογιών που λειτουργούν μέσα σε κάθε κύτταρο, περνά τους κύκλους των εποχών σε πλήρη συντονισμό με το περιβάλλον που ζει, είτε αυτό το αντιλαμβάνεται είτε όχι. Μάλιστα, οι περισσότεροι πολιτισμοί έχουν καθιερώσει γιορτές για το πέρασμα της κάθε εποχής και το καλωσόρισμα της επόμενης.
Ωστόσο, ο Άνθρωπος αντιλαμβάνεται και άλλες διαστάσεις του χρόνου που η υπόλοιπη φύση αγνοεί, και αυτή είναι η πρώτη ειδοποιός διαφορά του με τους προγόνους του, που άλλαξε την εξέλιξη του προς κάτι τελείως διαφορετικό. Ο Άνθρωπος, χάρη σε εξειδικευμένες δομές του υποθαλάμου αλλά και του νεοφλοιού του, αντιλαμβάνεται το ότι ο χρόνος χωρίζεται σε παρελθόν, παρόν και μέλλον. Αυτή η γνώση του επιτρέπει να «χρησιμοποιήσει» τη γνώση του παρελθόντος ώστε να αποφύγει διάφορες δυσμενείς επιπτώσεις του μέλλοντος. Επίσης, η αντίληψη του χρόνου τον οδηγεί στη γνώσει ότι είναι θνητός, γεγονός που δημιουργεί την αντίληψη της τραγικής μοίρας του αναπόφευκτου, και σε αντιστάθμισμα προκαλεί τη γένεση όλου του πολιτισμού, της φιλοσοφίας και της θρησκείας. Η γνώση του αναπόφευκτου τέλους και η αγωνιώδης προσπάθεια αυτή η γνώση να γίνει αποδεκτή και να ξεπεραστεί, ίσως προκάλεσε την εκπληκτική εξέλιξη του Ανθρώπινου εγκεφάλου ως το πιο περίπλοκο όργανο στο Σύμπαν.
Η αντίληψη του χρόνου διαφοροποιείται ανάλογα με τον άνθρωπο, τη στιγμή της εξέλιξης του, τη συναισθηματική του κατάσταση, τις προσδοκίες του. Αλλιώς αντιλαμβάνεται το χρόνο ένα παιδί, από έναν ηλικιωμένο, έναν ασθενή που πονάει, έναν φυλακισμένο που βασανίζεται, ένα ναρκομανή που έχει πάρει ηρωίνη, ένα μεθυσμένο, ή έναν που γλεντά σε κέντρο διασκέδασης. Το πόσο σχετικός μπορεί να είναι ο χρόνος μπορεί να φανεί από το όνειρο: στο όνειρο, σε διάρκεια λίγων δέκατων του δευτερολέπτου, μπορούμε να ζήσουμε το σενάριο χρόνων. Ή ακόμη, όπως λέγεται, οι ετοιμοθάνατοι, μπορούν να ξαναζήσουν όλη τη ζωή τους σε δευτερόλεπτα. Όταν πονάμε μπορεί ο χρόνος να γίνεται αντιληπτός ως στάσιμος, και όταν χαιρόμαστε να «μην καταλαβαίνουμε πώς πέρασε η ώρα». Πολλές διαλογιστικές ανατολικές τεχνικές, ή και προσευχές, σκοπεύουν στο να υπερβούμε τις σχετικές και υποκειμενικές αντιλήψεις του χρόνου και να αντιληφθούμε το παρόν υπερβατικά, σα να μην υπάρχει παρελθόν και μέλλον, προκειμένου να αντιληφθούμε το «αιώνιο παρόν» και να έχουμε βίωση του «εις τους αιώνες των αιώνων».
Το βέβαιο είναι ότι, σε κάθε περίπτωση, όσο καλύτερη είναι η αντίληψη του χρόνου τόσο πιο εύκολη και αποδοτική γίνεται η ζωή ενός ανθρώπου: αντιλαμβάνεται και αποδέχεται το γεγονός της θνητότητας του, προγραμματίζει τη ζωή του, τα μαθήματα και τις εργασίες του, είναι καλύτερος επαγγελματίας, προλαβαίνει κακές καταστάσεις του μέλλοντος κ.ο.κ. Σήμερα εκπονούνται σεμινάρια ορθής διαχείρισης χρόνου στα περισσότερα γνωστά πανεπιστήμια (για αποδοτική μελέτη), επιχειρήσεις (για αποδοτική εργασία), και ψυχοθεραπευτικά γκρουπ (για καλύτερη ποιότητα ζωής και επίτευξη δύσκολων στόχων). Η καλή αντίληψη του χρόνου και η σωστή διαχείριση του έχει αποδειχθεί να συνδέεται με κάθε έννοια οργάνωσης και επιτυχίας.
Γ) Η θέληση.
Η πέμπτη διάσταση στον Άνθρωπο είναι η θέληση. Επίσης μοναδική για τον Άνθρωπο ιδιότητα, η θέληση είναι κάτι περισσότερο από την ικανοποίηση των βασικών ενστίκτων. Παρά το ότι παρατηρείται και σε κάποια εξελιγμένα είδη του ζωικού βασιλείου, όπως στα σκυλιά, στα πρωτεύοντα κ.λπ., στην πλήρη της έννοια γίνεται κατανοητή και χρησιμοποιείται μόνο από τον Άνθρωπο.
Η θέληση ταυτίζεται με την ενέργεια στη φύση. Η θέληση αλλάζει τον κόσμο, ή τον διατηρεί σε μία κατάσταση όταν η φυσική του τάση είναι να αλλάξει. Για τον Αριστοτέλη η ψυχή του Ανθρώπου αποτελείται από τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τη βούληση (θέληση). Για το Χριστιανισμό, ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο επειδή το θέλησε.
Η θέληση, πολλές φορές περισσότερο από τις σκέψεις ή τα συναισθήματα, καταλήγει σε συμπεριφορές, και όταν ένας άνθρωπος θέλει κάτι, δύσκολα μπορεί να δεχτεί να μην το θέλει. Ταυτίζεται όχι με το Αυτό του Φρόιντ, όπου εδράζονται τα ένστικτα, αλλά με το Εγώ. Τη πρώτη στιγμή που το βρέφος θα πει «όχι», δημιουργείται το Εγώ του που εκφράζει τη θέληση του. Η θέληση είναι η ψυχική ενέργεια που κάνει τον Άνθρωπο να ανεβαίνει στα πιο ψηλά βουνά, να επιβιώνει σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, να νικάει το πιο δύσκολο εχθρό, να αλλάζει τον κόσμο. Η θέληση αντίστοιχα είναι αυτή που προκαλεί πολέμους, που βασανίζει ανθρώπους για τις πολιτικές τους απόψεις, που δίνει ενέργεια στις πιο κακόβουλες πράξεις. Γι’ αυτό και μέριμνα ανέκαθεν των γονιών, των εκπαιδευτικών, των ιερέων και των κυβερνητών ήταν να μπορέσουν να επηρεάσουν τη θέληση των ανθρώπων (παιδιών, μαθητών, πιστών, ή υπηκόων) στην κατεύθυνση που θεωρούσαν ως ορθή.
Η θέληση στα πιο γνωστά παραδείγματα ανθρώπων από τη μυθολογία και την Ιστορία άλλαξε τον κόσμο, όντας εναντιωμένη στην εκάστοτε εξουσία. Η Αντιγόνη εναντιώνεται στον Κρέοντα, ο Σωκράτης στις επίσημες πολιτικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις, ο Γκάντι στο Ηνωμένο Βασίλειο, ο Μάρτιν Λούθερ Κίγκ στην παντοδυναμία των λευκών κ.α. Πρόσφατα μπλόγκερς του ίντερνετ παρακάμπτουν τη λογοκρισία στις Ασιατικές και Αραβικές χώρες, ενώ αντίστοιχα παραδείγματα υπάρχουν σε όλες τις δικτατορίες όλων των εποχών. Η θέληση κινεί τον κόσμο, και οι μάχες που δίνονται συνεχώς γίνονται για να αποδειχτεί το ποια και ποιανού θέληση θα κυριαρχήσει.
Ο Νίτσε ανέφερε ότι «οι άλλοι είναι η κόλαση μου», δείχνοντας ότι η θέληση των άλλων συνήθως περιορίζει τη δική μας. Όταν βεβαίως η θέληση μας είναι διαφορετική από αυτή των άλλων, οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουμε είναι τεράστιες. Δεν ανέφερε όμως, το ότι όταν η θέληση μας συνταυτίζεται με τη θέληση των άλλων, τότε η συνολική δύναμη της πολλαπλασιάζεται. Όλες οι επαναστάσεις και οι αλλαγές του κόσμου έγιναν από την ταυτόχρονη θέληση πολλών ανθρώπων.
Η θέληση, συνεπώς, όταν χειραγωγηθεί και χρησιμοποιηθεί με τον κατάλληλο τρόπο, μπορεί να «μετακινήσει βουνά», είναι η δύναμη του νου που μπορεί να αλλάξει τα πάντα είτε προς το καλύτερο είτε προς το χειρότερο. Και εδώ ακριβώς έρχεται η έκτη διάσταση στον Άνθρωπο που είναι η ηθική.
Δ) Η ηθική.
Η ηθική είναι για την ψυχή ότι είναι το ανοσοποιητικό για το σώμα. Ένα σύστημα που αποφασίζει κάθε στιγμή αν ένα ψυχικό ερέθισμα είναι αποδεκτό ή όχι, φίλος ή εχθρός. Βεβαίως ως ψυχικό ερέθισμα νοείται οτιδήποτε γίνεται αντιληπτό από το γνωστικό – ψυχικό όργανο, και μπορεί να προέρχεται από το εσωτερικό (σκέψη, συναίσθημα, βούληση) ή το εξωτερικό (ήχος, λόγια, συμπεριφορά κάποιου άλλου) περιβάλλον.
Η ηθική, όπως άλλωστε και το ανοσοποιητικό, ξεκινάει να «χτίζεται» από την πρώϊμη ηλικία και επαναπροσδιορίζεται ως το τέλος της ζωής. Ωστόσο, η δυνατότητα εξέλιξης και αναπροσδιορισμού της εξαρτάται από άνθρωπο σε άνθρωπο. Σε άλλους αλλάζει εύκολα, σε άλλος δύσκολα. Σε άλλους μένει η ίδια από την εφηβεία και μετά, σε άλλους ακόμη και στα γεράματα αλλάζει. Η δε κοινωνία άλλοτε επιβραβεύει τη σταθερότητα της ηθικής (έμεινε σταθερός στις αξίες του ως το τέλος), άλλοτε την ψέγει (είναι μονολιθικός και μονόχνωτος άνθρωπος). Το ποιος επιβραβεύει μία σταθερή ηθική και ποιος μία εύκαμπτη είναι θέμα ανθρώπων, εποχής, στόχων, και ιστορίας.
Το ψυχικό ανοσοποιητικό, η ηθική, αναπτύσσεται σε ένα νέο άνθρωπο δεχόμενη στοιχεία από τις οικογενειακές σχέσεις, την εκπαίδευση, τη θρησκεία και την γενικότερη κοινωνική και πολιτική οργάνωση του περιβάλλοντος στο οποίο ζει. Η ανάπτυξη της συντελείται με λόγια, τιμωρίες, απαγορεύσεις, απειλές, επιβραβεύσεις κ.α. από όλους τους ισχυρούς φορείς που συναντά ο άνθρωπος στην ανάπτυξη και τη ζωή του. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το αντίστοιχο ανοσοποιητικό σύστημα της κοινωνίας είναι η δικαιοσύνη, οι νόμοι και η νοοτροπία, που μπορούν να εκθειάσουν κάποιον, να τον ανεβάσουν στο υψηλότερο σκαλοπάτι της ιεραρχίας, ή να τον απομονώσουν, να τον φυλακίσουν ή να τον περιθωριοποιήσουν. Ο άνθρωπος από νωρίς μαθαίνει τόσο το τί του επιτρέπεται και τί όχι, αλλά και πώς οι υπόλοιποι σκέφτονται και νιώθουν με αυτά που αυτός κάνει, για να μάθει να τους λαβαίνει υπόψη του και να κοινωνικοποιηθεί ομαλά.
Προκειμένου να δημιουργηθεί η «κατάλληλη» ηθική για ένα παιδί, η μητέρα του επιβραβεύει ή αποθαρρύνει τις συμπεριφορές του. Το παιδί συνήθως λόγω μίμησης, ταύτισης, και της μειονεκτικής θέσης στην οποία βρίσκεται ενσωματώνει στο δικό του όργανο αυτές τις συμπεριφορές, και έτσι αρχίζει να νιώθει ή να σκέπτεται με τον αντίστοιχο με της μητέρας του τρόπο, όταν συμπεριφέρεται με τον α’ ή β’ τρόπο. Το τελικό στάδιο έρχεται όταν, πριν ακόμη προβεί σε συμπεριφορά, επεξεργάζεται τις προβλέψεις του για το τι θα συμβεί αφού κάνει τη συμπεριφορά. Τότε η ηθική του, αποφασίζει για το τί είναι αποδεκτό να παρουσιάσει ως συμπεριφορά και τί όχι, δεδομένων των συνεπειών που περιμένει ότι θα έχει στους άλλους με αυτήν τη συμπεριφορά. Το ίδιο αργότερα γίνεται στο σχολείο, στο στρατό, στη δουλειά και στην δική του οικογένεια. Το «μαύρο κουτί» των σκέψεων, των συναισθημάτων, και των επιθυμιών που παρεμβάλλεται μεταξύ του ερεθίσματος S και της συμπεριφοράς R δεν είναι τίποτε άλλο από την ηθική, που αποφασίζει και για τη συμπεριφορά, τον τρόπο απάντησης στο ερέθισμα.
Η ηθική μπορεί να είναι συνειδητή ή ασυνείδητη. Στην πραγματικότητα, ένα μεγάλο μέρος των παρεμβάσεων της ψυχοθεραπείας, είναι το να γίνει κατανοητή στον ψυχοθεραπευόμενο το πώς λειτουργεί η ηθική του, και το τί μπορεί να κάνει για να αλλάξει τις πεποιθήσεις που διαταράσσουν τη ζωή του. Σε ανθρώπους που δεν δέχονται αλλαγές των προσωπικών τους ηθικών αξιών, η ψυχοθεραπεία αποτυχαίνει.
Σύμφωνα με το Φουκώ στο έργο του «Η ιστορία της σεξουαλικότητας», η ηθική των αρχαίων Ελλήνων ήταν απλή, και περιοριζόταν στα αποτελέσματα που θα έχει η συμπεριφορά τους απέναντι στο νόμο. Δεν ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για τις προθέσεις των ατόμων. Αντίθετα μετά την καθιέρωση του Χριστιανισμού, η ηθική απαξίωση αφορούσε όχι μόνο αυτόν που έκανε κάτι κακό σε κάποιον, αλλά και αυτόν που σκέφτηκε, αισθάνθηκε ή θέλησε κάτι κακό για τον εαυτό του ή άλλον, πριν ακόμη το κάνει, και ακόμη και αν δεν το κάνει ποτέ.
Η έννοια της αμαρτίας, με αυτόν τον τρόπο, διείσδυσε στα πιο μύχια του νου και της ψυχής των ανθρώπων, που πια απολογούνταν στην εξομολόγηση ακόμη και αυτά που σκέφτηκαν ή αισθάνθηκαν, ανεξάρτητα αν προέβησαν ή όχι σε πράξεις. Έτσι καθιερώθηκε μία ηθική ενάντια στην ίδια τη φύση του ανθρώπου, που, σε αναλογία με το ανοσοποιητικό σύστημα, προκαλούσε ένα αυτοάνοσο ψυχικό νόσημα που σκότωνε τα ίδια τα «κύτταρα» της ψυχής: τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις επιθυμίες, από τη στιγμή που αυτά ήταν καθορισμένα ως «απαγορευμένα». Ο άνθρωπος υπέφερε μόνος του, και μόνο που περάσανε από το νου του!
Η πρώτη διαδικασία που επιχείρησε να αλλάξει αυτή την παντοδυναμία της ηθικής, και να αποκαταστήσει τη φυσιολογική ύπαρξη των σκέψεων, των συναισθημάτων και των επιθυμιών στον Άνθρωπο ήταν η ψυχανάλυση, στις αρχές του 19ου αιώνα. Από τότε η ψυχοθεραπεία επιχειρεί να περιορίσει το κακό που προκαλεί η ακραία πουριτανική εκκλησιαστική ηθική, από όποιο θρήσκευμα κι αν προέρχεται, και να διατηρήσει μόνο τα καλά της στοιχεία, τα στοιχεία εκείνα που βοηθούν τον άνθρωπο να είναι δημιουργικός, συμπονετικός, συνεργατικός, και ευτυχισμένος.
Ε) Η συνείδηση.
Η συνείδηση, ή μεταγνώση, είναι μία έννοια που ακόμη δεν έχει προσδιοριστεί, που ο κάθε φιλόσοφος την εννοεί με το δικό του τρόπο, που δεν έχει οριστεί και ίσως δεν οριστεί ποτέ. Φιλόσοφοι, ψυχολόγοι, νευροεπιστήμονες, προγραμματιστές Η/Υ επιχειρούν να την ορίσουν, το ίδιο και γλωσσολόγοι, φυσικοί, ή κοινωνικοί επιστήμονες, χωρίς όμως ακόμη να έχουν συμφωνήσει. Σε γενικότερο πλαίσιο, οι περισσότεροι συμφωνούν ότι συνείδηση είναι η γνώση όσων γνωρίζουμε, και η γνώση ότι γνωρίζουμε. Γι’ αυτό και καλείται ως μεταγνώση. Η γνώση της γνώσης.
Η συνείδηση μπορεί επίσης να ταυτίζεται ως ένα σημείο με το φροϋδικό Εγώ. Ως Εγώ ορίζονται οι δικές μου σκέψεις, τα συναισθήματα και οι επιθυμίες που διαφέρουν από αυτά των άλλων και τα στοιχεία αυτά γνωρίζω ότι είναι δικά μου. Η συνείδηση όμως δεν περιορίζεται στο Εγώ, αλλά περιλαμβάνει και τη γνώση των άλλων (των σκέψεων, των συναισθημάτων και των επιθυμιών τους), της κουλτούρας, της Ιστορίας, της Επιστήμης γενικότερα κ.ο.κ. Επομένως η συνείδηση είναι η γνώσεις που έχω αποκτήσει, και ταυτόχρονα η επαφή μου με τα πάντα: τις σκέψεις, των συναισθημάτων, των επιθυμιών μου, των συμπεριφορών των άλλων, των υποτιθέμενων στόχων και κινήτρων τους, της καθημερινότητας, της επικαιρότητας, των σεναρίων για το μέλλον κ.ο.κ.
Ως γνώση της γνώσης, σε πολλές θρησκείες το τέλειο της συνείδησης, αυτό που υποτιθέμενα τα γνωρίζει όλα, ταυτίζεται με το Θεό. Για πολλούς πολιτισμούς ισχύει το ρητό «η γνώση είναι δύναμη», και για την απόκτηση της πασχίζουν άνθρωποι, κοινωνίες και πολιτισμοί. Σύμφωνα με το μύθο, ο Προμηθέας έκλεψε τη φωτιά από τους Θεούς, και τιμωρήθηκε με αιώνια βασανιστήρια, προκειμένου οι άνθρωποι να γνωρίζουν. Επίσης, στην παλαιά Διαθήκη, ο λόγος που οι Πρωτόπλαστοι έχασαν τον Παράδεισο και τιμωρήθηκαν αυστηρά ήταν γιατί «έφαγαν από το Δέντρο της Γνώσης». Σε πολλές εποχές η επιστήμη καταδιώχθηκε, και καταδιώκεται ακόμη και σήμερα, γιατί η γνώση που φέρνει έρχεται σε αντίθεση με εδραιωμένες πεποιθήσεις και απειλεί τα συμφέροντα αυτών που τις επιβάλλουν. Η εκπαίδευση, σε πολλές περιπτώσεις, χρησιμοποιείται από τις ισχυρές ελίτ στο να αποτρέψουν τα πλήθη από τη γνώση και να μην συνειδητοποιήσουν την αλήθεια.
Στην πραγματικότητα, βέβαια, η συνείδηση, και η συνειδητοποίηση δεν είναι διαδικασίες που κατακτώνται αυτόματα. Ξεκινούν ως αμυδρές γνώσεις του εαυτού και των άλλων στην πολύ μικρή ηλικία, προχωρούν με την πορεία της ανάπτυξης ως την εφηβεία, εκεί κάνουν ένα άλμα μιας και η εφηβεία προκαλεί καταστροφή του παιδικού κόσμου και εισάγει τον έφηβο στον κόσμο των μεγάλων, και ολοκληρώνονται καθ’ όλη τη διάρκεια της ενήλικης ζωής. Έτσι, όσο κι’ αν προσπαθήσει κανείς να εκπαιδεύσει κάποιον να αποκτήσει «συνείδηση», δεν θα τα καταφέρει, αν ο δεύτερος δεν το έχει καλλιεργήσει. Είναι μία διαδικασία που απαιτεί χρόνο, εκπαίδευση, κόπο και τριβή.
Η συνείδηση μπορεί να φτάσει, σύμφωνα με τις περιγραφές αγίων ή ασκητών διαφόρων θρησκειών, στην αντίληψη του «Θείου» ή στην αντίληψη των πάντων. Η νευροβιολογία έχει εντοπίσει ως εγκεφαλική δομή που «παράγει» συνείδηση τη Νήσο του Reil, μία δομή του νεοφλοιού που είναι όμως σε επαφή με όλο το μεταιχμιακό και το υπόλοιπο νευρικό σύστημα, και αποκρυπτογραφεί συνεχώς τα πάντα που έρχονται σε επαφή με την αντίληψη: εσωτερικά ερεθίσματα (σκέψεις, αισθήματα, επιθυμίες), και εξωτερικά (λόγια, συναισθήματα, προθέσεις των άλλων, και γενικότερα όλα τα στοιχεία του περιβάλλοντος). Το ενδιαφέρον εδώ είναι ότι η Νήσος του Reil, έρχεται σε επαφή με όλο το σώμα, τις αισθήσεις του χώρου (ακοή, όραση), του χρόνου (επίφυση, υποθάλαμος), της θέλησης (μεταιχμιακό σύστημα, νεοφλοιός) και την ηθική (πρόσθιος μετωπιαίος λοβός του εγκεφάλου). Επομένως γνωρίζει, αν και εφόσον εκπαιδευτεί γι’ αυτό, τα πάντα.
Η Νήσος του Reil ταυτίζεται και με την ψυχή του Ντεκάρτ (αν και αυτός με τις νευρολογικές γνώσεις της εποχής του την τοποθετούσε στην επίφυση) και με το Τρίτο Μάτι των Ανατολικών Θρησκειών. Σε ασκητές της γιόγκα με χρόνια εξάσκηση, έχει αποδειχτεί ότι η συγκεκριμένη εγκεφαλική δομή ήταν λεπτότερη και είχε περισσότερη φαιά ουσία σε σχέση με τον μέσο πληθυσμό.
Ήδη αναφέρθηκε ότι για κάποιους φυσικούς, η διάσταση της πραγματικότητας που λείπει από το παζλ της Φυσικής είναι η συνείδηση, και σε αυτήν την κατεύθυνση βρίσκουν σύμφωνους και τους ψυχολόγους, και τους θεολόγους και τους φιλόσοφους.
Δεδομένου ότι με την ανάπτυξη της γνώσης και τη διεύρυνση της συνείδησης, τόσο η αντίληψη του χώρου, όσο και του χρόνου, και της θέλησης, και της ηθικής αναπτύσσονται και διευρύνονται, η συνείδηση είναι το κλειδί του Σύμπαντος, και η ανάπτυξη της μπορεί να αλλάξει τον κόσμο προς το καλύτερο. Αν φυσικά της επιτραπεί να αναπτυχθεί και της δοθούν τα απαραίτητα στοιχεία να διευρυνθεί. Με αυτήν την έννοια, η συνείδηση και η ανάπτυξη της σε κάθε άνθρωπο οφείλει να είναι ο στόχος κάθε γονιού, κάθε εκπαιδευτικού, κάθε ιερέα και κάθε πολιτικού. Έτσι θα επιτευχθεί και στην πράξη ο πολυδιάστατος Άνθρωπος που αναζητούν εδώ και χρόνια οι Φυσικοί!
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου