Αναρτήθηκε από: Βελίκης Ιωάννης, Ψυχολόγος PhD, τηλ. 6932683468
Γιώργος Λάγγας
Για τo stirizo .gr
Η ανεργία είναι μια λέξη που κατακλύζει τους τελευταίους μήνες τις στήλες του γραπτού και ηλεκτρονικού τύπου άλλα και τα σχόλια των τηλεοπτικών και ραδιοφωνικών ειδησεογραφικών εκπομπών. Η δραματική αύξηση των ανέργων κυρίως στις ΗΠΑ , την Ευρώπη αλλά και στη χώρα μας δικαιολογεί αυτή την αυξημένη συχνότητα των αναφορών οι όποιες ωστόσο, δεν αισθάνομαι να αγγίζουν, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, με ανθρωποκεντρικούς όρους ,το μέγεθος και το βάθος του προβλήματος.
Διερευνώντας, τις ψυχολογικές επιπτώσεις της ανεργίας και αναζητώντας σχετικό εγχώριο υλικό , διαπίστωσα ότι υπάρχουν δυο βασικές προσεγγίσεις στο θέμα. Η πρώτη είναι ψυχιατρικού τύπου ,αναφέρεται στις ψυχικές διαταραχές που είναι αποτέλεσμα της ανεργίας και βασίζεται σε συμπεριφοριστικού τύπου έρευνες που αποδεικνύουν το σημαντικό βαθμό συσχέτισης της ανεργίας με σειρά ψυχικών διαταραχών. Η δεύτερη είναι πολιτικού τύπου και ουσιαστικά κατηγορεί την πρώτη ότι προσπαθώντας να ερμηνεύσει και εν συνεχεία να θεραπεύσει τις ψυχικές διαταραχές που δημιουργεί η ανεργία, στηρίζει ουσιαστικά το σημερινό σύστημα οργάνωσης της κοινωνίας που ευθύνεται για την ανεργία και τις επιπτώσεις της στον άνθρωπο. Με άλλα λόγια , το υφιστάμενο ψυχιατρικό-ψυχολογικό σύστημα κατηγορείται ότι συμπράττει με τις σημερινές εξουσιαστικές δομές της κοινωνίας για τη διατήρηση των τελευταίων, θεωρώντας «φυσικό επακόλουθο» της ανεργίας τις ψυχικές διαταραχές και επικεντρώνοντας τη δραστηριότητά του στη θεραπεία-προσαρμογή των ανέργων στο σύστημα αντί να συντελέσει στη αλλαγή και αναδόμηση του ιδίου του συστήματος.
Στο πλαίσιο της παραπάνω διαμάχης μεταξύ των προσεγγίσεων που προανέφερα, εντυπωσιάστηκα από τη σφοδρότητα της επίθεσης που δέχθηκε ,κυρίως μέσω διαφόρων ιστοσελίδων, ο Γρηγόρης Ποταμιάνος κλινικός ψυχολόγος ,καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου για το άρθρο του που φιλοξένησε η εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ (1)με τίτλο «ανεργία και υγεία».
Το άρθρο αυτό αναφέρει εισαγωγικά ότι η έλλειψη εργασίας δεν είναι μόνο ένα από τα σοβαρότερα κοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι σύγχρονες κοινωνίες αλλά και ένα προσωπικό βίωμα από την πλευρά του ανέργου, με συντριπτικές επιπτώσεις στη υγεία του. Στη συνέχεια διερευνά τα στάδια εξέλιξης του ανέργου που είναι τρία, δηλαδή, το στάδιο του σοκ στο οποίο υπόκειται αδυνατώντας να πιστέψει ότι δεν έχει πλέον εργασία, το στάδιο της άρνησης του γεγονότος και της αίσθησης αισιοδοξίας ότι η κατάσταση είναι προσωρινή και το στάδιο –μετά από κάποιες εβδομάδες η μήνες ανεπιτυχούς αναζήτησης εργασίας-που χαρακτηρίζεται από συμπτώματα άγχους, απαισιοδοξίας και πολλές φορές κατάθλιψης. Για τις επιπτώσεις της ανεργίας ο αρθρογράφος επικαλείται σειρά μελετών-ερευνών από τις οποίες προκύπτει –όπως είναι αναμενόμενο-η σαφής σχέση μεταξύ ανεργίας και νόσου τόσο στο γενικό πληθυσμό όσο και στους νέους. Στη σημαντικότερη , μεγαλύτερη(ν=14.313), αλλά και όχι πολύ πρόσφατη, θα προσέθετα μελέτη που διεξήχθη στον Καναδά το 1985,βρέθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές παραμέτρων υγείας μεταξύ εργαζόμενων και ανέργων ατόμων. Για παράδειγμα, οι άνεργοι βιώνουν μεγαλύτερα επίπεδα άγχους και στρες, και ακόμη αναφέρουν μεγαλύτερο αριθμό προβλημάτων υγείας (π.χ. καρδιαγγειακά προβλήματα, υψηλή πίεση, ζαλάδες και υπέρταση). Επίσης επισκέπτονται το γιατρό τους πιο συχνά και έχουν περισσότερες εισαγωγές στο νοσοκομείο συγκριτικά με τους εργαζόμενους. Οι άνεργοι με τη μεγαλύτερη ψυχιατρική συμπτωματολογία είναι συνήθως νέοι, κάτω των 40 ετών, χαμηλόμισθοι εργάτες. Ιδιαίτερα επίκαιρη είναι και η αναφορά στις αυτοκτονίες, σύμφωνα με τις οποίες οι οικονομικές κρίσεις συμβάλλουν τόσο στις απόπειρες όσο και στις «επιτυχείς» αυτοκτονίες. Αναφέρεται μεταξύ άλλων ότι σε παλιότερη μελέτη( 1971-2 σε δείγμα 100.000 ανδρών στην Αυστραλία )αποπειράθηκαν να αυτοκτονήσουν 3050.Απο αυτούς 21 (0,7%) ήταν διευθυντές και επαγγελματίες,109(3,6%) ειδικευμένοι εργάτες,234 (7,7%)ανειδίκευτοι εργάτες και2.686(88%) άνεργοι. Τα ποσοστά εν προκειμένω είναι εύγλωττα αν και θα ήταν ακριβέστερο να γνωρίζουμε τα ποσοστά κάθε κατηγορίας στο συνολικό πληθυσμό η τα ποσοστά απόπειρας αυτοκτονίας κατά κατηγορία. Υποθέτω ότι τα τελευταία αυτά ποσοστά θα δικαιολογούν το παραπάνω συμπέρασμα της μελέτης και του καλού καθηγητή .
Επίμαχο πιστεύω σημείο του άρθρου, είναι το σημείο όπου ο κ. Ποταμιάνος αναφέρει ότι «Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι η ανεργία έχει επιπτώσεις στην υγεία γενικά και στην ψυχική υγεία ειδικότερα. Αυτό που ακόμα δεν είναι σαφές, είναι ο τρόπος με τον οποίον οι ψυχολογικοί, βιολογικοί και κοινωνικοί μηχανισμοί αλληλεπιδρούν με αποτέλεσμα η ανεργία να οδηγεί στη διαταραχή της υγείας.»
Προσέξτε μια από τις αντιδράσεις στο άρθρο που εκφράζει την άλλη άποψη(2)
«Το εν λόγω άρθρο αναδεικνύει μια Ψυχολογία (θεώρηση που διακατέχει και τις περισσότερες επιστήμες) που ενδεδυμένη τη "δήθεν " επιστημονική της ουδετερότητα και αντικειμενικότητα εξυπηρετεί τα συμφέροντα του κυρίαρχου συστήματος (εν προκειμένω του καπιταλισμού). Μια Ψυχολογία που μελετά τα φαινόμενα και πολύ περισσότερο τα υποκείμενα αποκομμένα από το κοινωνικό τους πλαίσιο. Μια Ψυχολογία που αναζητά την "παθολογία" αλλά κα την "ίαση" αποκλειστικά εντός του ατόμου, που κατακερματίζει και διαχωρίζει τις ποικίλες εκφάνσεις της ατομικής και κοινωνικής ζωής σα να μην αλληλοδιαπλέκονται, σα να πρόκειται για εμπειρίες παράλληλες και ασυνεχείς. Μέσα από τα παραπάνω το άτομο στοχοποιείται και ενοχοποιείται για την κατάστασή του, καλείται να βρει το λάθος μέσα του για να το διορθώσει (με την καθοδήγηση μιας αυθεντίας), αποτελεί αντικείμενο ερευνών και δημοσιεύσεων. Ούτε λόγος για την κοινωνική συνθήκη και την επίδρασή της, για το συνυφασμό της ατομικότητας με την κοινωνικότητα, για τη δυναμική αλληλεπίδραση του ατόμου με το περιβάλλον του. Ούτε καν η υπονόηση ότι η απάντηση στις ψυχολογικές διαστάσεις της ανεργίας θα ήταν πρωταρχικά και κύρια η ανθρώπινη εργασία και διαβίωση.
Ακόμα και από την άποψη του υποκειμενικού βιώματος, το άρθρο αντιμετωπίζει τον άνεργο με τον τρόπο της κλασσικής ψυχιατρικής. Με μια καταγραφή συμπτωμάτων δηλαδή που έχει νόημα μόνο για τις φαρμακευτικές εταιρίες: άγχος, κατάθλιψη, αϋπνία. Δε συνεισφέρει το παραμικρό στην κατανόηση της δυναμικής της ψυχικής κατάστασης ενός ανέργου. Αντίθετα παρουσιάζει τον άνεργο ως ψυχικά ασθενή, αυτοκτονικό, μίζερο και ντροπιασμένο. Ο άνεργος του συγγραφέα του άρθρου είναι ένα πλάσμα κακόμοιρο που χρήζει περίθαλψης και όχι ένα υποκείμενο εν δυνάμει απειλητικό για το σύστημα, ειδικά όταν αποτελεί μέλος μιας συλλογικότητας και ειδικά σε μια μεγάλη πολιτική, κοινωνική και οικονομική κρίση όπως η σημερινή. Το άρθρο επιλέγει τους αριθμούς και τις στατιστικές. Εμείς αναζητούμε τα νοήματα»
Θα μπορούσα να συμφωνήσω με πολλά από τα σημεία που θίγει ο σχολιογράφος αλλά η γενικευμένη και απόλυτη αντίθεσή του δεν με βοηθά σε αυτό. Εξάλλου, ο Γρ. Ποταμιάνος ,προς το τέλος του άρθρου του επιφυλάσσεται τόσο για τους « ψυχοκοινωνικούς μηχανισμούς οι οποίοι καθορίζουν τη σχέση ανεργίας και ψυχικής υγείας οι όποιοι δεν είναι σαφείς προς το παρόν(!) όσο και για μια σειρά από καυτά ερωτήματα τόσο για τη μορφή των ψυχολογικών υπηρεσιών, οι οποίες θα έπρεπε να παρέχονται στον άνεργο όσο και για τον ρόλου του ειδικού επιστήμονα, ο οποίος καλείται να αντιμετωπίσει ψυχολογικές διαταραχές που αποτελούν έκφραση ενός κοινωνικού φαινομένου.» και σε ένα βαθμό τουλάχιστον αφήνει περιθώρια διεύρυνσης της θέσης του.
Ωστόσο, δεν μπορώ να μη δεχτώ τα προφανή, δηλαδή ότι,
-Η ανεργία (μη εργασία)δεν μπορεί παρά να είναι συνέπεια του σημερινού συστήματος οργάνωσης της κοινωνίας και παραγωγικής διαδικασίας, αφού η εργασία όπως την ξέρουμε σήμερα είναι δικό της αναπόσπαστο στοιχείο. Άρα όσο θα υπάρχει εργασία –τουλάχιστον με τη συγκεκριμένη μορφή που την ξέρουμε σήμερα-θα υπάρχει και ανεργία.
-¨Όπως προκύπτει από όλες τις σχετικές μελέτες και έρευνες υπάρχει αναμφισβήτητη ,σημαντικού βαθμού συσχέτιση μεταξύ ανεργίας και σειράς ψυχικών διαταραχών οι οποίες πολλές φορές μπορούν να οδηγήσουν και στην αυτοκτονία.
-ο ειδικός της ψυχικής υγείας δεν μπορεί πάρα να συμβάλλει στην προσπάθεια αντιμετώπισης των ψυχολογικών συνεπειών της ανεργίας με φάρμακα, ψυχοθεραπεία ,συμβουλευτική υποστήριξη η και όποιο άλλο μέσο ,ανάλογα με την προσέγγιση που ακολουθεί.
- Η προσπάθεια αυτή, να βοηθήσει τη ψυχολογική κατάσταση του ανέργου τη συγκεκριμένη στιγμή που τη χρειάζεται, θεωρώ ότι δεν πρέπει να συγχέεται με τις όποιες πολιτικές απόψεις, θέσεις και σχετικές δραστηριότητές του διαμορφώνονται, εξελίσσονται και αναπτύσσονται σε μακροπρόθεσμη βάση και συνιστούν τις συγκεκριμένες πεποιθήσεις του. Όποιος με οποιοδήποτε τρόπο αντιμετωπίζει η βοηθά στην αντιμετώπιση των αρνητικών συνεπειών του υπάρχοντος συστήματος, δεν σημαίνει ότι αναγκαστικά υπηρετεί τη διαιώνισή του όπως και όποιος αρνείται κάθε βοήθεια στην αντιμετώπισή τους ,δεν σημαίνει ότι αναγκαστικά το αντιμάχεται.
Από την άλλη πλευρά όμως πιστεύω ότι ,ανεξάρτητα προθέσεων ,ο τρόπος αντιμετώπισης του ανέργου από τον ειδικό της ψυχικής υγείας μπορεί ,πράγματι ,να είναι πολύ διαφορετικός ανάλογα με την προσέγγιση που ακολουθεί και αυτό είναι σημαντικό όχι μόνο στο «εδώ και τώρα» σε ατομική βάση αλλά και σε μακροπρόθεσμο κοινωνικό επίπεδο. Θα προσπαθήσω να περιγράψω αμέσως παρακάτω πως διαμορφώνεται η ψυχολογική θέση του ανέργου σύμφωνα με τη θεωρία προσωπικότητας της προσωποκεντρικής προσέγγισης ,όπως εγώ το αντιλαμβάνομαι.
Κάθε άτομο ,προετοιμάζεται από το περιβάλλον του και κυρίως από τους «σημαντικούς άλλους» για να ζήσει στο συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο που καθορίζει η εκάστοτε τοπική και χρονική κοινωνική συγκυρία. Ανάλογα με τη συγκυρία αυτή, τα ζητούμενα είναι διαφορετικά. Το πρόβλημα είναι ότι τα ζητούμενα για τον κάθε «σημαντικό άλλο» μπορεί να είναι διαφορετικά από αυτά του οργανισμού ο οποίος εμπεριέχει την ολότητα του παιδιού-ατόμου.
Στις σημερινές, δυτικές η δυτικότροπες κοινωνίες ,οι γονείς και λοιποί «σημαντικοί άλλοι» θέτουν στα παιδιά τα δικά τους ζητούμενα που μετατρέπονται σε «όρους αξίας» οι οποίοι αποτελούν και προϋπόθεση για να δεχτούν τη θετική αναγνώριση τόσο από τους ίδιους όσο και από την κοινωνία κατ επέκταση. Για να προσποριστεί τη θετική αναγνώριση το παιδί αναγκάζεται να αποδεχτεί αυτούς τους όρους αξίας που μπορεί να το οδηγήσουν σε κατεύθυνση διαφορετική από αυτήν που θα αναπτυσσόταν χωρίς την ύπαρξή τους. Σταδιακά ,για να αποφύγει τη δοκιμασία, βιώνει τη συμπεριφορά του ανάλογα με το τι πιστεύει ότι προσδοκούν οι άλλοι από αυτό και οι αξίες άλλων γίνονται δικοί του όροι αξίας. Στη σημερινή κοινωνία, αυτοί οι όροι αξίας συνδέονται με τη νίκη στον ανελέητο ανταγωνισμό στο σχολείο, τις εξετάσεις ,τις ανώτερες και ανώτατες σχολές, την απόκτηση όσο το δυνατό περισσότερων πτυχίων- «πιστοποιητικών αναγνώρισης» και τελικά την επαγγελματική επιτυχία και την απόκτηση χρημάτων. Αυτός ο τελευταίος όρος φαίνεται να είναι και ο σημαντικότερος ,όπως αποδεικνύουν οι έρευνες που προαναφέραμε, αφού η έλλειψη χρημάτων αξιολογείται από τους ανέργους ως η σημαντικότερη απώλεια ,πολύ μεγαλύτερη από την έλλειψη απασχόλησης, την κοινωνική προβολή, την επαγγελματική καταξίωση κλπ
Με το πέρασμα του χρόνου ,το παιδί διευρύνει τον κύκλο των σημαντικών άλλων(φίλοι ,δάσκαλοι, καθηγητές κλπ) με αποτέλεσμα την προσθήκη νέων όρων αξίας η την ενίσχυση των υφιστάμενων. Εν προκειμένω,η ταύτιση της προσωπικής επιτυχίας με την απόκτηση πλούτου αποκτά ,με τη βοήθεια της κατεστημένης κοινωνικοοικονομικής πραγματικότητας -όπως αυτή εκφράζεται στην καθημερινότητα του ανθρώπου από τον ευρύτερο κύκλο των σημαντικών άλλων-κυρίαρχο χαρακτήρα και μετατρέπεται σε υπέρτατο «όρο αξίας» .Η κυριαρχία αυτή αποσυνδέει την επιδίωξη από τα μέσα για την επίτευξή της και σταδιακά τείνει να εξαφανίσει κάθε είδους αλήθειας η προσχήματος μπορεί να δικαιολογεί την απόκτηση χρήματος.
Ένας νέος εαυτός μετεξελίσσεται και διαμορφώνει μια συνειδητοποιημένη- για τον ενήλικα πλέον-αυτοεικόνα. Μιά αυτοεικόνα που δεν μπορεί σε καμιά περίπτωση να χωρέσει τη ανεργία η οποία μεταφράζεται για τον άνεργο σε προσωπική ανικανότητα, ανεπάρκεια και πλήρη αποτυχία .Ως συνέπεια το άτομο χάνει κάθε αυτοεκτίμηση, και βιώνει την πλήρη απόρριψη του εαυτού του καθώς συγκρούεται μετωπικά με την αυτοεικόνα του .
Αλλά μπορεί άραγε να χωρέσει την ανεργία ένα οποιοδήποτε άτομο ανεξάρτητα από την αυτοεικόνα του? Μήπως ένα άτομο που θα αναπτυσσόταν με διαφορετικούς όρους αξίας η –ιδανικά- βιώνοντας άνευ όρων αποδοχή? Πιστεύω όχι, αν μάλιστα οι συνέπειες απειλούσαν τη στοιχειώδη επιβίωση του ίδιου και της οικογένειας του. Ωστόσο, σε κάθε περίπτωση μια προσωπική ανάπτυξη του ατόμου με τέτοιο, προσωποκεντρικό, τρόπο, θα το καθιστούσε ικανό να αντιμετωπίσει με εντελώς διαφορετικό τρόπο όχι μόνο την ανεργία αλλά τον τρόπο επιλογής της συμμετοχής του στην παραγωγική διαδικασία αλλά και το μοντέλο ζωής του γενικότερα .Και αν μια τέτοια στάση, ένας τρόπος ζωής σαν αυτόν, μπορούσε να αποκτήσει μαζικό χαρακτήρα ,πιθανόν η κοινωνία να μπορούσε με τη σειρά της να κοιτάξει λίγο πέρα από την καταστροφική σαγήνη ενός τεράστιου χαρτονομίσματος που περιορίζει την ορατότητά της στο ελάχιστο και οι λέξεις εργασία και ανεργία να αποκτήσουν άλλο νόημα και άλλες διαστάσεις και να μην έχουν τις σημερινές σοβαρές ψυχολογικές επιπτώσεις.
Γιώργος Λάγγας
Για τo stirizo .gr
Η ανεργία είναι μια λέξη που κατακλύζει τους τελευταίους μήνες τις στήλες του γραπτού και ηλεκτρονικού τύπου άλλα και τα σχόλια των τηλεοπτικών και ραδιοφωνικών ειδησεογραφικών εκπομπών. Η δραματική αύξηση των ανέργων κυρίως στις ΗΠΑ , την Ευρώπη αλλά και στη χώρα μας δικαιολογεί αυτή την αυξημένη συχνότητα των αναφορών οι όποιες ωστόσο, δεν αισθάνομαι να αγγίζουν, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, με ανθρωποκεντρικούς όρους ,το μέγεθος και το βάθος του προβλήματος.
Διερευνώντας, τις ψυχολογικές επιπτώσεις της ανεργίας και αναζητώντας σχετικό εγχώριο υλικό , διαπίστωσα ότι υπάρχουν δυο βασικές προσεγγίσεις στο θέμα. Η πρώτη είναι ψυχιατρικού τύπου ,αναφέρεται στις ψυχικές διαταραχές που είναι αποτέλεσμα της ανεργίας και βασίζεται σε συμπεριφοριστικού τύπου έρευνες που αποδεικνύουν το σημαντικό βαθμό συσχέτισης της ανεργίας με σειρά ψυχικών διαταραχών. Η δεύτερη είναι πολιτικού τύπου και ουσιαστικά κατηγορεί την πρώτη ότι προσπαθώντας να ερμηνεύσει και εν συνεχεία να θεραπεύσει τις ψυχικές διαταραχές που δημιουργεί η ανεργία, στηρίζει ουσιαστικά το σημερινό σύστημα οργάνωσης της κοινωνίας που ευθύνεται για την ανεργία και τις επιπτώσεις της στον άνθρωπο. Με άλλα λόγια , το υφιστάμενο ψυχιατρικό-ψυχολογικό σύστημα κατηγορείται ότι συμπράττει με τις σημερινές εξουσιαστικές δομές της κοινωνίας για τη διατήρηση των τελευταίων, θεωρώντας «φυσικό επακόλουθο» της ανεργίας τις ψυχικές διαταραχές και επικεντρώνοντας τη δραστηριότητά του στη θεραπεία-προσαρμογή των ανέργων στο σύστημα αντί να συντελέσει στη αλλαγή και αναδόμηση του ιδίου του συστήματος.
Στο πλαίσιο της παραπάνω διαμάχης μεταξύ των προσεγγίσεων που προανέφερα, εντυπωσιάστηκα από τη σφοδρότητα της επίθεσης που δέχθηκε ,κυρίως μέσω διαφόρων ιστοσελίδων, ο Γρηγόρης Ποταμιάνος κλινικός ψυχολόγος ,καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου για το άρθρο του που φιλοξένησε η εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ (1)με τίτλο «ανεργία και υγεία».
Το άρθρο αυτό αναφέρει εισαγωγικά ότι η έλλειψη εργασίας δεν είναι μόνο ένα από τα σοβαρότερα κοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι σύγχρονες κοινωνίες αλλά και ένα προσωπικό βίωμα από την πλευρά του ανέργου, με συντριπτικές επιπτώσεις στη υγεία του. Στη συνέχεια διερευνά τα στάδια εξέλιξης του ανέργου που είναι τρία, δηλαδή, το στάδιο του σοκ στο οποίο υπόκειται αδυνατώντας να πιστέψει ότι δεν έχει πλέον εργασία, το στάδιο της άρνησης του γεγονότος και της αίσθησης αισιοδοξίας ότι η κατάσταση είναι προσωρινή και το στάδιο –μετά από κάποιες εβδομάδες η μήνες ανεπιτυχούς αναζήτησης εργασίας-που χαρακτηρίζεται από συμπτώματα άγχους, απαισιοδοξίας και πολλές φορές κατάθλιψης. Για τις επιπτώσεις της ανεργίας ο αρθρογράφος επικαλείται σειρά μελετών-ερευνών από τις οποίες προκύπτει –όπως είναι αναμενόμενο-η σαφής σχέση μεταξύ ανεργίας και νόσου τόσο στο γενικό πληθυσμό όσο και στους νέους. Στη σημαντικότερη , μεγαλύτερη(ν=14.313), αλλά και όχι πολύ πρόσφατη, θα προσέθετα μελέτη που διεξήχθη στον Καναδά το 1985,βρέθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές παραμέτρων υγείας μεταξύ εργαζόμενων και ανέργων ατόμων. Για παράδειγμα, οι άνεργοι βιώνουν μεγαλύτερα επίπεδα άγχους και στρες, και ακόμη αναφέρουν μεγαλύτερο αριθμό προβλημάτων υγείας (π.χ. καρδιαγγειακά προβλήματα, υψηλή πίεση, ζαλάδες και υπέρταση). Επίσης επισκέπτονται το γιατρό τους πιο συχνά και έχουν περισσότερες εισαγωγές στο νοσοκομείο συγκριτικά με τους εργαζόμενους. Οι άνεργοι με τη μεγαλύτερη ψυχιατρική συμπτωματολογία είναι συνήθως νέοι, κάτω των 40 ετών, χαμηλόμισθοι εργάτες. Ιδιαίτερα επίκαιρη είναι και η αναφορά στις αυτοκτονίες, σύμφωνα με τις οποίες οι οικονομικές κρίσεις συμβάλλουν τόσο στις απόπειρες όσο και στις «επιτυχείς» αυτοκτονίες. Αναφέρεται μεταξύ άλλων ότι σε παλιότερη μελέτη( 1971-2 σε δείγμα 100.000 ανδρών στην Αυστραλία )αποπειράθηκαν να αυτοκτονήσουν 3050.Απο αυτούς 21 (0,7%) ήταν διευθυντές και επαγγελματίες,109(3,6%) ειδικευμένοι εργάτες,234 (7,7%)ανειδίκευτοι εργάτες και2.686(88%) άνεργοι. Τα ποσοστά εν προκειμένω είναι εύγλωττα αν και θα ήταν ακριβέστερο να γνωρίζουμε τα ποσοστά κάθε κατηγορίας στο συνολικό πληθυσμό η τα ποσοστά απόπειρας αυτοκτονίας κατά κατηγορία. Υποθέτω ότι τα τελευταία αυτά ποσοστά θα δικαιολογούν το παραπάνω συμπέρασμα της μελέτης και του καλού καθηγητή .
Επίμαχο πιστεύω σημείο του άρθρου, είναι το σημείο όπου ο κ. Ποταμιάνος αναφέρει ότι «Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι η ανεργία έχει επιπτώσεις στην υγεία γενικά και στην ψυχική υγεία ειδικότερα. Αυτό που ακόμα δεν είναι σαφές, είναι ο τρόπος με τον οποίον οι ψυχολογικοί, βιολογικοί και κοινωνικοί μηχανισμοί αλληλεπιδρούν με αποτέλεσμα η ανεργία να οδηγεί στη διαταραχή της υγείας.»
Προσέξτε μια από τις αντιδράσεις στο άρθρο που εκφράζει την άλλη άποψη(2)
«Το εν λόγω άρθρο αναδεικνύει μια Ψυχολογία (θεώρηση που διακατέχει και τις περισσότερες επιστήμες) που ενδεδυμένη τη "δήθεν " επιστημονική της ουδετερότητα και αντικειμενικότητα εξυπηρετεί τα συμφέροντα του κυρίαρχου συστήματος (εν προκειμένω του καπιταλισμού). Μια Ψυχολογία που μελετά τα φαινόμενα και πολύ περισσότερο τα υποκείμενα αποκομμένα από το κοινωνικό τους πλαίσιο. Μια Ψυχολογία που αναζητά την "παθολογία" αλλά κα την "ίαση" αποκλειστικά εντός του ατόμου, που κατακερματίζει και διαχωρίζει τις ποικίλες εκφάνσεις της ατομικής και κοινωνικής ζωής σα να μην αλληλοδιαπλέκονται, σα να πρόκειται για εμπειρίες παράλληλες και ασυνεχείς. Μέσα από τα παραπάνω το άτομο στοχοποιείται και ενοχοποιείται για την κατάστασή του, καλείται να βρει το λάθος μέσα του για να το διορθώσει (με την καθοδήγηση μιας αυθεντίας), αποτελεί αντικείμενο ερευνών και δημοσιεύσεων. Ούτε λόγος για την κοινωνική συνθήκη και την επίδρασή της, για το συνυφασμό της ατομικότητας με την κοινωνικότητα, για τη δυναμική αλληλεπίδραση του ατόμου με το περιβάλλον του. Ούτε καν η υπονόηση ότι η απάντηση στις ψυχολογικές διαστάσεις της ανεργίας θα ήταν πρωταρχικά και κύρια η ανθρώπινη εργασία και διαβίωση.
Ακόμα και από την άποψη του υποκειμενικού βιώματος, το άρθρο αντιμετωπίζει τον άνεργο με τον τρόπο της κλασσικής ψυχιατρικής. Με μια καταγραφή συμπτωμάτων δηλαδή που έχει νόημα μόνο για τις φαρμακευτικές εταιρίες: άγχος, κατάθλιψη, αϋπνία. Δε συνεισφέρει το παραμικρό στην κατανόηση της δυναμικής της ψυχικής κατάστασης ενός ανέργου. Αντίθετα παρουσιάζει τον άνεργο ως ψυχικά ασθενή, αυτοκτονικό, μίζερο και ντροπιασμένο. Ο άνεργος του συγγραφέα του άρθρου είναι ένα πλάσμα κακόμοιρο που χρήζει περίθαλψης και όχι ένα υποκείμενο εν δυνάμει απειλητικό για το σύστημα, ειδικά όταν αποτελεί μέλος μιας συλλογικότητας και ειδικά σε μια μεγάλη πολιτική, κοινωνική και οικονομική κρίση όπως η σημερινή. Το άρθρο επιλέγει τους αριθμούς και τις στατιστικές. Εμείς αναζητούμε τα νοήματα»
Θα μπορούσα να συμφωνήσω με πολλά από τα σημεία που θίγει ο σχολιογράφος αλλά η γενικευμένη και απόλυτη αντίθεσή του δεν με βοηθά σε αυτό. Εξάλλου, ο Γρ. Ποταμιάνος ,προς το τέλος του άρθρου του επιφυλάσσεται τόσο για τους « ψυχοκοινωνικούς μηχανισμούς οι οποίοι καθορίζουν τη σχέση ανεργίας και ψυχικής υγείας οι όποιοι δεν είναι σαφείς προς το παρόν(!) όσο και για μια σειρά από καυτά ερωτήματα τόσο για τη μορφή των ψυχολογικών υπηρεσιών, οι οποίες θα έπρεπε να παρέχονται στον άνεργο όσο και για τον ρόλου του ειδικού επιστήμονα, ο οποίος καλείται να αντιμετωπίσει ψυχολογικές διαταραχές που αποτελούν έκφραση ενός κοινωνικού φαινομένου.» και σε ένα βαθμό τουλάχιστον αφήνει περιθώρια διεύρυνσης της θέσης του.
Ωστόσο, δεν μπορώ να μη δεχτώ τα προφανή, δηλαδή ότι,
-Η ανεργία (μη εργασία)δεν μπορεί παρά να είναι συνέπεια του σημερινού συστήματος οργάνωσης της κοινωνίας και παραγωγικής διαδικασίας, αφού η εργασία όπως την ξέρουμε σήμερα είναι δικό της αναπόσπαστο στοιχείο. Άρα όσο θα υπάρχει εργασία –τουλάχιστον με τη συγκεκριμένη μορφή που την ξέρουμε σήμερα-θα υπάρχει και ανεργία.
-¨Όπως προκύπτει από όλες τις σχετικές μελέτες και έρευνες υπάρχει αναμφισβήτητη ,σημαντικού βαθμού συσχέτιση μεταξύ ανεργίας και σειράς ψυχικών διαταραχών οι οποίες πολλές φορές μπορούν να οδηγήσουν και στην αυτοκτονία.
-ο ειδικός της ψυχικής υγείας δεν μπορεί πάρα να συμβάλλει στην προσπάθεια αντιμετώπισης των ψυχολογικών συνεπειών της ανεργίας με φάρμακα, ψυχοθεραπεία ,συμβουλευτική υποστήριξη η και όποιο άλλο μέσο ,ανάλογα με την προσέγγιση που ακολουθεί.
- Η προσπάθεια αυτή, να βοηθήσει τη ψυχολογική κατάσταση του ανέργου τη συγκεκριμένη στιγμή που τη χρειάζεται, θεωρώ ότι δεν πρέπει να συγχέεται με τις όποιες πολιτικές απόψεις, θέσεις και σχετικές δραστηριότητές του διαμορφώνονται, εξελίσσονται και αναπτύσσονται σε μακροπρόθεσμη βάση και συνιστούν τις συγκεκριμένες πεποιθήσεις του. Όποιος με οποιοδήποτε τρόπο αντιμετωπίζει η βοηθά στην αντιμετώπιση των αρνητικών συνεπειών του υπάρχοντος συστήματος, δεν σημαίνει ότι αναγκαστικά υπηρετεί τη διαιώνισή του όπως και όποιος αρνείται κάθε βοήθεια στην αντιμετώπισή τους ,δεν σημαίνει ότι αναγκαστικά το αντιμάχεται.
Από την άλλη πλευρά όμως πιστεύω ότι ,ανεξάρτητα προθέσεων ,ο τρόπος αντιμετώπισης του ανέργου από τον ειδικό της ψυχικής υγείας μπορεί ,πράγματι ,να είναι πολύ διαφορετικός ανάλογα με την προσέγγιση που ακολουθεί και αυτό είναι σημαντικό όχι μόνο στο «εδώ και τώρα» σε ατομική βάση αλλά και σε μακροπρόθεσμο κοινωνικό επίπεδο. Θα προσπαθήσω να περιγράψω αμέσως παρακάτω πως διαμορφώνεται η ψυχολογική θέση του ανέργου σύμφωνα με τη θεωρία προσωπικότητας της προσωποκεντρικής προσέγγισης ,όπως εγώ το αντιλαμβάνομαι.
Κάθε άτομο ,προετοιμάζεται από το περιβάλλον του και κυρίως από τους «σημαντικούς άλλους» για να ζήσει στο συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο που καθορίζει η εκάστοτε τοπική και χρονική κοινωνική συγκυρία. Ανάλογα με τη συγκυρία αυτή, τα ζητούμενα είναι διαφορετικά. Το πρόβλημα είναι ότι τα ζητούμενα για τον κάθε «σημαντικό άλλο» μπορεί να είναι διαφορετικά από αυτά του οργανισμού ο οποίος εμπεριέχει την ολότητα του παιδιού-ατόμου.
Στις σημερινές, δυτικές η δυτικότροπες κοινωνίες ,οι γονείς και λοιποί «σημαντικοί άλλοι» θέτουν στα παιδιά τα δικά τους ζητούμενα που μετατρέπονται σε «όρους αξίας» οι οποίοι αποτελούν και προϋπόθεση για να δεχτούν τη θετική αναγνώριση τόσο από τους ίδιους όσο και από την κοινωνία κατ επέκταση. Για να προσποριστεί τη θετική αναγνώριση το παιδί αναγκάζεται να αποδεχτεί αυτούς τους όρους αξίας που μπορεί να το οδηγήσουν σε κατεύθυνση διαφορετική από αυτήν που θα αναπτυσσόταν χωρίς την ύπαρξή τους. Σταδιακά ,για να αποφύγει τη δοκιμασία, βιώνει τη συμπεριφορά του ανάλογα με το τι πιστεύει ότι προσδοκούν οι άλλοι από αυτό και οι αξίες άλλων γίνονται δικοί του όροι αξίας. Στη σημερινή κοινωνία, αυτοί οι όροι αξίας συνδέονται με τη νίκη στον ανελέητο ανταγωνισμό στο σχολείο, τις εξετάσεις ,τις ανώτερες και ανώτατες σχολές, την απόκτηση όσο το δυνατό περισσότερων πτυχίων- «πιστοποιητικών αναγνώρισης» και τελικά την επαγγελματική επιτυχία και την απόκτηση χρημάτων. Αυτός ο τελευταίος όρος φαίνεται να είναι και ο σημαντικότερος ,όπως αποδεικνύουν οι έρευνες που προαναφέραμε, αφού η έλλειψη χρημάτων αξιολογείται από τους ανέργους ως η σημαντικότερη απώλεια ,πολύ μεγαλύτερη από την έλλειψη απασχόλησης, την κοινωνική προβολή, την επαγγελματική καταξίωση κλπ
Με το πέρασμα του χρόνου ,το παιδί διευρύνει τον κύκλο των σημαντικών άλλων(φίλοι ,δάσκαλοι, καθηγητές κλπ) με αποτέλεσμα την προσθήκη νέων όρων αξίας η την ενίσχυση των υφιστάμενων. Εν προκειμένω,η ταύτιση της προσωπικής επιτυχίας με την απόκτηση πλούτου αποκτά ,με τη βοήθεια της κατεστημένης κοινωνικοοικονομικής πραγματικότητας -όπως αυτή εκφράζεται στην καθημερινότητα του ανθρώπου από τον ευρύτερο κύκλο των σημαντικών άλλων-κυρίαρχο χαρακτήρα και μετατρέπεται σε υπέρτατο «όρο αξίας» .Η κυριαρχία αυτή αποσυνδέει την επιδίωξη από τα μέσα για την επίτευξή της και σταδιακά τείνει να εξαφανίσει κάθε είδους αλήθειας η προσχήματος μπορεί να δικαιολογεί την απόκτηση χρήματος.
Ένας νέος εαυτός μετεξελίσσεται και διαμορφώνει μια συνειδητοποιημένη- για τον ενήλικα πλέον-αυτοεικόνα. Μιά αυτοεικόνα που δεν μπορεί σε καμιά περίπτωση να χωρέσει τη ανεργία η οποία μεταφράζεται για τον άνεργο σε προσωπική ανικανότητα, ανεπάρκεια και πλήρη αποτυχία .Ως συνέπεια το άτομο χάνει κάθε αυτοεκτίμηση, και βιώνει την πλήρη απόρριψη του εαυτού του καθώς συγκρούεται μετωπικά με την αυτοεικόνα του .
Αλλά μπορεί άραγε να χωρέσει την ανεργία ένα οποιοδήποτε άτομο ανεξάρτητα από την αυτοεικόνα του? Μήπως ένα άτομο που θα αναπτυσσόταν με διαφορετικούς όρους αξίας η –ιδανικά- βιώνοντας άνευ όρων αποδοχή? Πιστεύω όχι, αν μάλιστα οι συνέπειες απειλούσαν τη στοιχειώδη επιβίωση του ίδιου και της οικογένειας του. Ωστόσο, σε κάθε περίπτωση μια προσωπική ανάπτυξη του ατόμου με τέτοιο, προσωποκεντρικό, τρόπο, θα το καθιστούσε ικανό να αντιμετωπίσει με εντελώς διαφορετικό τρόπο όχι μόνο την ανεργία αλλά τον τρόπο επιλογής της συμμετοχής του στην παραγωγική διαδικασία αλλά και το μοντέλο ζωής του γενικότερα .Και αν μια τέτοια στάση, ένας τρόπος ζωής σαν αυτόν, μπορούσε να αποκτήσει μαζικό χαρακτήρα ,πιθανόν η κοινωνία να μπορούσε με τη σειρά της να κοιτάξει λίγο πέρα από την καταστροφική σαγήνη ενός τεράστιου χαρτονομίσματος που περιορίζει την ορατότητά της στο ελάχιστο και οι λέξεις εργασία και ανεργία να αποκτήσουν άλλο νόημα και άλλες διαστάσεις και να μην έχουν τις σημερινές σοβαρές ψυχολογικές επιπτώσεις.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου