Αναρτήθηκε από: Βελίκης Ιωάννης, Ψυχολόγος PhD, τηλ. 6932683468
J. Lacan
Κείμενο : Κυβέλου Ευαγγελία
Αθήνα 2007
(Το παρών κείμενο αποτελεί μέρος μιας μεγαλύτερης εργασίας που παρουσιάστηκε από την συγγραφέα στην Εταιρεία Ομαδικής Ανάλυσης και Οικογενειακής Θεραπείας τον Οκτώβριο του 2007)
Κατά τον Lacan η αφετηρία του οιδιπόδειου συμπλέγματος συμπίπτει με μια διαδικασία ωρίμανσης πολύ σημαντική για την ψυχική εξέλιξη του ατόμου, καθώς αποτελεί την διαδικασία μέσα από την οποία συγκροτείται το εγώ (Je), την οποία ονόμασε «στάδιο του καθρέφτη».(1)
Στην αρχή της ζωής του, το παιδί είναι πλήρως εξαρτημένο από την μητέρα του και δεν είναι σε θέση να αναγνωρίσει την εικόνα του στον καθρέφτη. Το Εγώ του δεν έχει δημιουργηθεί ακόμα.
Ο Baldwin, στις παρατηρήσεις βρεφών που είχε κάνει, είχε αποδείξει ότι το παιδί στην αρχή της ζωής του, δεν αναγνωρίζει την εικόνα του, ούτε και την εικόνα κανενός άλλου μέσα στον καθρέφτη. Σταδιακά, μετά τον έκτο μήνα αρχίζει το παιδί να παίζει ένα είδος κρυφτούλι στον καθρέφτη. Σκύβει, χάνει την εικόνα του από το βλέμμα του και μετά την ξαναεπαναφέρει.
Ο Lacan αυτές τις παρατηρήσεις θα τις επεξεργασθεί θεωρητικά, δομώντας την θεωρία του σταδίου του καθρέφτη.
Το στάδιο του καθρέφτη, τελείται σε τρεις θεμελιακούς χρόνους.
α) Κατ’ αρχήν το παιδί, δεν διαφοροποιεί τον εαυτό του από τους άλλους όντας μέσα σε μια σύγχυση.
Το παιδί μέχρι την ηλικία που λαμβάνει χώρα το στάδιο του καθρέφτη, δεν μπορεί να ξεχωρίσει τον εαυτό του από τους άλλους. Μπορούμε να δούμε ένα παιδί να πέφτει να κτυπάει και ένα άλλο παιδί εκεί κοντά να βάζει τα κλάματα.
Επίσης, δεν έχει αίσθηση ότι το σώμα του, αποτελεί μια ενότητα. Παραδείγματος χάριν, μπορεί να τραβάει τα μαλλιά του με το χέρι του και ενώ κλαίει γιατί πονάει, δεν αφήνει το χέρι του διότι δεν αντιλαμβάνεται ότι είναι το ίδιο που προκαλεί τον πόνο. Όταν η μητέρα ελευθερώσει το χέρι του, αυτό ησυχάζει.
Αυτή την εμπειρία της μη επίγνωσης της συνοχής του σώματος, ο Lacan θα την ονομάσει φαντασίωση του τεμαχισμένου σώματος.
Κατάλοιπα αυτής της αναπτυξιακής φάσεις μπορούμε να δούμε στην ενήλικη ζωή στα όνειρα, ή μέσα στο λόγο. Όταν θέλουμε να πούμε ότι δεν είμαστε καλά μπορούμε να πούμε φράσεις όπως «έχω γίνει κομμάτια», «έχω διαλυθεί». Μπορούμε επίσης να βρούμε μέσα σε ταινίες τρόμου, π.χ. ένα χέρι, χωρίς σώμα και κεφάλι, αποκομμένο, να πράττει κάτι. Αυτό δημιουργεί φόβο γιατί απευθύνεται σε εκείνο τον αρχέγονο απωθημένο κομμάτι του είναι μας όπου το κάθε μέλος του σώματος μας μπορούσε να έχει μια ανεξάρτητη ζωή. Μπορούμε ακόμα, να βρούμε μέσα σε έργα ζωγραφικής όπως αυτά του Picasso.
Στην παθολογία, την φαντασίωση του τεμαχισμένου σώματος, την συναντάμε στην σχιζοφρένια. Το τεράστιο άγχος του ψυχωσικού είναι το άγχος του κατακερματισμού, και έχει τις καταβολές του σε αυτή ακριβώς την αναπτυξιακή φάση. Ένας ψυχωσικός ασθενής μου, μου έλεγε, «Δεν με βλέπεις; δεν έχω κεφάλι, μου έχουν κόψει τα χέρια» ή «δεν το έκανα εγώ αυτό, αυτά το έκαναν» και έδειχνε τα χέρια του. Αυτά τα άτομα δεν έχουν την συνοχή του σώματος τους. Αυτή η συνοχή θα είχε πραγματωθεί σταδιακά αν οι ψυχωσικοί είχαν την δυνατότητα του περάσματος από το στάδιο του καθρέφτη.
β) Σε αυτό το δεύτερο χρόνο, το παιδί σιγά- σιγά θα αρχίσει να ξεχωρίζει την εικόνα του και να ταυτίζεται με αυτήν. Αυτή είναι η πρωταρχική ταύτιση η οποία γίνεται. Το παιδί αντιλαμβάνεται ότι αυτό που βλέπει δεν είναι ένα πραγματικό ον αλλά μια εικόνα και διακρίνει την δική του εικόνα από την εικόνα των άλλων.
Η πρώτη αυτή ταύτιση γίνεται με μια εικόνα σώματος. Με την δική του εικόνα που βλέπει μέσα στον καθρέφτη και θα οδηγήσει σε ένα «ενδοργανικό καθρέφτη». Θα ενδοβάλει δηλαδή αυτή την εικόνα του, θα την φέρει μέσα του.
Η πρωταρχική ταύτιση έχει μεγάλη σημασία για την διαμόρφωση του Ιδεώδες Εγώ (Je-Idéal) (2).
Ο Freud, χρησιμοποίησε το μύθο του Νάρκισσου που καθρεφτιζόταν στο νερό της λίμνης για να αναπτύξει την θεωρία του περί του πρωτογενούς ναρκισσισμού και έλεγε ότι «το εγώ, είναι πρώτα απ’ όλα ένα σωματικό εγώ». Αυτό το εγώ, που είναι ακόμα αδιαμόρφωτο και που για πρώτη φορά συντίθεται μέσα από την ταύτιση με την εικόνα του σώματος, ο Lacan το αποκάλεσε εγώ (Je), διαφοροποιώντας το από το Εγώ (Μοi).
Όταν το παιδί βλέπει την εικόνα του μέσα στον καθρέφτη, συνήθως αυτός ο αντικατοπτρισμός, συνοδεύεται από τα λόγια και από το βλέμμα της μητέρας του.
Οι μητέρες, ενστικτωδώς πηγαίνουν το παιδί τους στον καθρέφτη παρουσιάζοντας το στο ίδιο και του λένε το όνομα του. Δεν λένε αυτός είσαι, λένε το όνομα του. Η εικόνα ονοματίζεται. (3) Η μητέρα, προσδιορίζοντας την εικόνα με ένα όνομα, αποσπά το παιδί από την απλή σαγήνη του αντικατοπτρισμού, εισάγοντας το σημαίνον όνομα του παιδιού. Εάν το παιδί εγκλωβιστεί στην σαγήνη του ειδώλου, χωρίς την παρεμβολή, με το βλέμμα-τον λόγο-την ονοματοδοσία από την πλευρά της μητέρας, ο αντικατοπτρισμός μπορεί να οδηγήσει στο φαινόμενο του διπλού ( le double (4) ). Με τίμημα την ψύχωση (5) .
Η πλαισίωση της εικόνας με τα λόγια, αλλά ακόμα πιο πολύ με τα συναισθήματα της μητέρας, είναι αποφασιστικά για την δημιουργία του εγώ (Je), του παιδιού.
Η εικόνα που αποκτά όνομα και επενδύεται συναισθηματικά από την επιθυμία της μητέρας για το παιδί της, είναι αυτή με την οποία το παιδί θα κάνει την πρώτη ταύτιση μέσα στον καθρέφτη. Αυτό με το οποίο θα ταυτισθεί, είναι με αυτό που η μητέρα του βλέπει για αυτό.
Το μικρό παιδί, καθρεφτίζεται μέσα στα μάτια της μητέρας του. Είναι η επιθυμία της μητέρας του για αυτό, που θα το κάνει σημαντικό, θα του δώσει νόημα. Τα συναισθήματα της είναι η εικόνα του. Είναι η εικόνα που θα έχει αφ’ εξής για τον εαυτό του.
Αυτή η εικόνα λοιπόν που βλέπει το παιδί, δεν είναι μια αντικειμενική εικόνα, αλλά μια Imago, δηλαδή μια φαντασιακά επενδεδυμένη εικόνα. Είναι μια Imago του ίδιου του σώματος του.(6) Το είδωλο του, που κατοπτρίζεται, δεν είναι μια πραγματική αντανάκλαση αλλά μια αντανάκλαση φαντασιακή, που θα έρθει να τεκμηριωθεί από αντικειμενικά γεγονότα. Αυτή η αντανάκλαση έχει να κάνει όχι με την πραγματικότητα αλλά με την ψυχική πραγματικότητα.
Αυτή την ψυχική πραγματικότητα την βλέπουμε κλινικά, όταν ζητήσουμε από ενήλικες να μας περιγράψουν τι βλέπουν μπροστά στον καθρέφτη.
Άτομα σε κατάθλιψη, συνήθως παιδιά μιας καταθλιπτικής μητέρας, αποφεύγουν την θέα τους στον καθρέφτη, όπως η μητέρα τους χαμένη μέσα στην δική της θλίψη δεν τα έβλεπε, έτσι και αυτοί τώρα αδυνατούν να δουν τους εαυτούς τους. Ακόμα και όταν σηκώσουν το βλέμμα τους, αυτό που περιγράφουν, είναι μια υποτιμημένη εικόνα που δεν τους αρέσει (7) .
Οι σχιζοφρενείς, βλέπουν παραμορφωμένα πρόσωπα και τεμαχισμένα μέλη. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ή μητέρα τους δεν τους θέλησε σαν ένα ενιαίο σύνολο για να τους το προβάλει στην συνέχεια μέσα από το βλέμμα της. Αυτοί, δεν μπόρεσαν να περάσουν και να ολοκληρώσουν την ψυχική διαδικασία της τρίτης φάσης του σταδίου του καθρέφτη, που αφορά την απαρτίωση της εικόνας του σώματος σε ενιαία οντότητα κάτι που προϋποθέτει πάντα κάποιος άλλος να σε έχει πρώτα δεκτή σαν ολότητα και να στο έχει επιστρέψει.
Αυτό όμως, σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία, δεν σημαίνει ότι η μητέρα έχει όλη την ευθύνη για την ψύχωση του παιδιού της, καθώς το ίδιο το παιδί ως υποκείμενο επιλέγει την τοποθέτηση του ως προς την δομή(8) που θα εξελίξει.
Η συμπτωματολογία όμως ακόμα και των παραλύσεων, δηλαδή φαντασιωσικών ανεξαρτητοποιήσεων μελών, των υστερικών, καταδεικνύουν την ευθραυστότητα της φαντασιωσικής ψυχικής ανατομίας και αναφέρονται σε αυτή την αποσύνδεση των μελών του σώματος.
γ) Σε ένα τρίτο χρόνο, επέρχεται η ενοποίηση της κομματιασμένης εικόνας του σώματος. Αυτή την φάση, ο Lacan, την ονόμασε «ορθοπεδική».
Είναι η στιγμή της ταύτισης του παιδιού με την ίδια την εικόνα του.
Η συγκρότηση αυτή τελείται με την διαμεσολάβηση της επιθυμίας της μητέρας.
Η μητέρα είναι αυτή που συγκροτεί το παιδί της σαν μια ενιαία οντότητα και δίνει νόημα στην εικόνα του μέσα στον καθρέφτη. Βάση της εικόνας που δομεί η ίδια η μητέρα για το παιδί της και του την προβάλει με το βλέμμα της και τα λόγια της, θα δομηθεί το εγώ (Je) του παιδιού(9).
Το εγώ (Je), το πρώτο ενικό πρόσωπο, το οποίο θα εξελιχτεί σε Εγώ (Moi) ρυθμιστή δηλαδή στο σύστημα αντίληψης- συνείδησης της «αρχής της πραγματικότητας», θεμελιώνεται κατά αρχήν μέσω της πρωταρχικής ταύτισής του με την εικόνα του σώματός του και κατά δεύτερον μέσω της διαφοροποίησης του ειδώλου από το αντικείμενο.
Ακόμα όμως και βγαίνοντας το παιδί από αυτή την φάση της ταύτισης του σταδίου του καθρέφτη, όπου σκιαγραφείται ως υποκείμενο, εξακολουθεί να μην έχει κάνει διακριτή την διαφοροποίησή του από την μητέρα του. Εξακολουθεί να είναι σχεδόν ένα με την μητέρα του. Αυτή η οριστική διάκριση μέλλει να συντελεστεί κατά την φάση του Οιδιπόδειου συμπλέγματος.
[Για κάτι περισσότερο μπορείτε να επισκεφτείτε στο εξής blog το άρθρο:
Η Πατρική Λειτουργία και η Επιθυμία της μητέρας:
http://e-psychotherapia.blogspot.com/2010/09/blog-post_8648.html
Καθώς επίσης:
Η έννοια της επιθυμίας στην Λακανική θεωρία:
http://e-psychotherapia.blogspot.com/2009/10/blog-post_22.html
Φαντασιακό- Συμβολικό- Πραγματικό:
http://e-psychotherapia.blogspot.com/2010/09/blog-post.html
Ακόμα:
J. Lacan και η εποχή που αναπτύσσονται οι ιδέες του:
http://e-psychotherapia.blogspot.com/2010/11/jacques-lacan.html
Το έργο το Ζ. Λακάν:
http://e-psychotherapia.blogspot.com/2010/06/blog-post_3220.html
Βιογραφικά στοιχεία του Ζ. Λακάν:
http://e-psychotherapia.blogspot.com/2010/06/blog-post_27.htm ]
Σημειώσεις
(1) Ο τίτλος «στάδιο του καθρέφτη», αφορά την πρώτη παρέμβαση του Lacan το 1936 στο 14ο Διεθνές Συνέδριο Ψυχανάλυσης στο Μαρίεμπαντ. Αυτό το κείμενο δεν διασώθηκε. Το 1949, θα κάνει μια δεύτερη ανακοίνωση στο 16ο συνέδριο της Ψυχανάλυσης. J. Lacan [1949], «Le stade du miroir comme formateur de la fonction du « je » » telle qu’elle nous est revelée dans l’expérience psychanalytique », Écrits, Paris, Seuil, 1966, σσ. 93-100.
(2) [Ο Lacan διαφοροποίησε την έννοια του Ιδεώδους του Εγώ (Moi idéal)από αυτήν του Ιδεώδους του Εγώ (Idéal du Moi). Το Ιδεώδες Εγώ (Moi idéal), σχετίζεται με την φαντασίωση παντοδυναμίας της προοιδιπόδειας δυαδικής σχέσης και δομείται κατά την πρωταρχική ταύτιση, εξακολουθεί όμως να παίζει ρόλο ως πηγή κάθε δευτερογενούς ταυτίσεως. Το Ιδεώδες του Εγώ (Idéal du Moi), σχετίζεται με την οιδιπόδεια ταύτιση και την ενδοβολή των νόμων. Εισάγει δε, το υποκείμενο στην συμβολική τάξη σε αντίθεση με το Ιδεώδες Εγώ που είναι καθαρά φαντασιακής τάξεως.] Dylan Evans, Εισαγωγικό Λεξικό της Λακανικής Ψυχανάλυσης, ό.π., σσ. 153-154.
(3) Η Rosine Lefort περιγράφει με πολύ γλαφυρότητα δύο ψυχαναλύσεις παιδιών της Νάντιας δεκατριών μηνών και της Μαρί- Φρανσουάζ, τριάντα μηνών και τον ρόλο που έπαιξε σε αυτές η βλεμματική επαφή και η εικόνα μέσα από τον καθρέφτη. Για τη Μαρί- Φρανσουάζ, αυτιστική, δεν υπάρχει ταύτιση σε αυτό που βλέπει με την εικόνα της, «κι αυτό φαίνεται από το γεγονός πως αναζητά πίσω από τον καθρέφτη το αντικείμενο που βλέπει σ’ αυτόν, σαν ο καθρέφτης να ήταν τζάμι.» Lefort, R., 1980. στο Η γέννηση του Άλλου, Αθήνα, Εστία, 1996, σ. 349.
(4) Ο όρος le double,έχει χρησιμοποιηθεί σε ψυχαναλυτικά κείμενα και με τον όρο σωσίας. Τη θέση του διπλού μπορεί να έχει οποιοδήποτε αντικείμενο το οποίο ευρίσκεται ή αναπαρίσταται έξω από το σώμα και εκλαμβάνεται ως πραγματικό αντικείμενο. Rosine Lefort Η γέννηση του Άλλου, Ό.π. σσ.144-145.
(5) Όσοι έχουν δουλέψει με ψυχωσικούς, μπορούν να αναγνωρίσουν πόσο συχνά στα παραληρήματα τους αναφέρονται στο διπλό τους είδωλο.
(6) Η Françoise Dolto, υποστηρίζει ότι χάρη στην εικόνα του σώματος μας μπορούμε και επικοινωνούμε με τους άλλους. Η εικόνα του σώματος μας είναι πάντα ασυνείδητη και αποτελείται από μια βασική εικόνα, μια εικόνα λειτουργική και μια εικόνα των ερωτογονών ζωνών που εκφράζουν τις ενορμητικές τάσεις. «Είναι χάρη στο βλέμμα και τα λόγια της μητέρας που το παιδί σχηματίζει την εικόνα του σώματος του μέσα στον καθρέφτη και δομεί την σωματική συνοχή με αυτή την εικόνα. Στην συνέχεια αναγνωρίζει αυτή την εικόνα και της δίνει το όνομα του όπως έκανε και η μητέρα του την πρώτη φορά που κοιτάχτηκαν στον καθρέφτη.» Dolto, F., L’image inconsciente du corps, Paris, Seuil, 1984, σσ. 23-24.
(7) Από παρουσίαση βίντεο στο 6ο Διεθνές Ψυχαναλυτικό Συμπόσιο των Δελφών 27-31 Οκτωβρίου 2004, με θέμα: «Ψυχανάλυση και το Σώμα του Ανθρώπου: Πέρα από το Σωματοψυχικό Δυϊσμό».
(8) Ψύχωση, νεύρωση και διαστροφή.
(9) Ο Winnicott 1997. αναφερόμενος στο στάδιο του καθρέφτη του Lacan, γράφει: «Τι βλέπει το βρέφος όταν κοιτάζει το πρόσωπο της μητέρας; Θεωρώ ότι, κανονικά, εκείνο που βλέπει είναι ο εαυτός του. Με άλλα λόγια η μητέρα κοιτάζει το βρέφος και εκείνο που φαίνεται σ’ αυτήν είναι αυτό που βλέπει εκείνη….Αν το πρόσωπο της μητέρας είναι χωρίς ανταπόκριση, τότε ο καθρέφτης είναι ένα πράγμα που το κοιτάζεις αλλά δεν κοιτάζεσαι μέσα του.» Στο «Αντικατοπτρικός ρόλος της μητέρας και της οικογένειας στην ανάπτυξη του παιδιού», μέσα στο Το παιδί, το παιχνίδι και η πραγματικότητα, Αθήνα, Καστανιώτης, 2000, σσ. 194-195.
Φωτογραφία:Ρablo-Picasso-girl-before-a-mirror-1932
http://www.instituto-picasso.com/learn-spanish/picasso.htm
Αναρτήθηκε από Ευαγγελία Κυβέλου στις 12:10 μ.μ.
J. Lacan
Κείμενο : Κυβέλου Ευαγγελία
Αθήνα 2007
(Το παρών κείμενο αποτελεί μέρος μιας μεγαλύτερης εργασίας που παρουσιάστηκε από την συγγραφέα στην Εταιρεία Ομαδικής Ανάλυσης και Οικογενειακής Θεραπείας τον Οκτώβριο του 2007)
Κατά τον Lacan η αφετηρία του οιδιπόδειου συμπλέγματος συμπίπτει με μια διαδικασία ωρίμανσης πολύ σημαντική για την ψυχική εξέλιξη του ατόμου, καθώς αποτελεί την διαδικασία μέσα από την οποία συγκροτείται το εγώ (Je), την οποία ονόμασε «στάδιο του καθρέφτη».(1)
Στην αρχή της ζωής του, το παιδί είναι πλήρως εξαρτημένο από την μητέρα του και δεν είναι σε θέση να αναγνωρίσει την εικόνα του στον καθρέφτη. Το Εγώ του δεν έχει δημιουργηθεί ακόμα.
Ο Baldwin, στις παρατηρήσεις βρεφών που είχε κάνει, είχε αποδείξει ότι το παιδί στην αρχή της ζωής του, δεν αναγνωρίζει την εικόνα του, ούτε και την εικόνα κανενός άλλου μέσα στον καθρέφτη. Σταδιακά, μετά τον έκτο μήνα αρχίζει το παιδί να παίζει ένα είδος κρυφτούλι στον καθρέφτη. Σκύβει, χάνει την εικόνα του από το βλέμμα του και μετά την ξαναεπαναφέρει.
Ο Lacan αυτές τις παρατηρήσεις θα τις επεξεργασθεί θεωρητικά, δομώντας την θεωρία του σταδίου του καθρέφτη.
Το στάδιο του καθρέφτη, τελείται σε τρεις θεμελιακούς χρόνους.
α) Κατ’ αρχήν το παιδί, δεν διαφοροποιεί τον εαυτό του από τους άλλους όντας μέσα σε μια σύγχυση.
Το παιδί μέχρι την ηλικία που λαμβάνει χώρα το στάδιο του καθρέφτη, δεν μπορεί να ξεχωρίσει τον εαυτό του από τους άλλους. Μπορούμε να δούμε ένα παιδί να πέφτει να κτυπάει και ένα άλλο παιδί εκεί κοντά να βάζει τα κλάματα.
Επίσης, δεν έχει αίσθηση ότι το σώμα του, αποτελεί μια ενότητα. Παραδείγματος χάριν, μπορεί να τραβάει τα μαλλιά του με το χέρι του και ενώ κλαίει γιατί πονάει, δεν αφήνει το χέρι του διότι δεν αντιλαμβάνεται ότι είναι το ίδιο που προκαλεί τον πόνο. Όταν η μητέρα ελευθερώσει το χέρι του, αυτό ησυχάζει.
Αυτή την εμπειρία της μη επίγνωσης της συνοχής του σώματος, ο Lacan θα την ονομάσει φαντασίωση του τεμαχισμένου σώματος.
Κατάλοιπα αυτής της αναπτυξιακής φάσεις μπορούμε να δούμε στην ενήλικη ζωή στα όνειρα, ή μέσα στο λόγο. Όταν θέλουμε να πούμε ότι δεν είμαστε καλά μπορούμε να πούμε φράσεις όπως «έχω γίνει κομμάτια», «έχω διαλυθεί». Μπορούμε επίσης να βρούμε μέσα σε ταινίες τρόμου, π.χ. ένα χέρι, χωρίς σώμα και κεφάλι, αποκομμένο, να πράττει κάτι. Αυτό δημιουργεί φόβο γιατί απευθύνεται σε εκείνο τον αρχέγονο απωθημένο κομμάτι του είναι μας όπου το κάθε μέλος του σώματος μας μπορούσε να έχει μια ανεξάρτητη ζωή. Μπορούμε ακόμα, να βρούμε μέσα σε έργα ζωγραφικής όπως αυτά του Picasso.
Στην παθολογία, την φαντασίωση του τεμαχισμένου σώματος, την συναντάμε στην σχιζοφρένια. Το τεράστιο άγχος του ψυχωσικού είναι το άγχος του κατακερματισμού, και έχει τις καταβολές του σε αυτή ακριβώς την αναπτυξιακή φάση. Ένας ψυχωσικός ασθενής μου, μου έλεγε, «Δεν με βλέπεις; δεν έχω κεφάλι, μου έχουν κόψει τα χέρια» ή «δεν το έκανα εγώ αυτό, αυτά το έκαναν» και έδειχνε τα χέρια του. Αυτά τα άτομα δεν έχουν την συνοχή του σώματος τους. Αυτή η συνοχή θα είχε πραγματωθεί σταδιακά αν οι ψυχωσικοί είχαν την δυνατότητα του περάσματος από το στάδιο του καθρέφτη.
β) Σε αυτό το δεύτερο χρόνο, το παιδί σιγά- σιγά θα αρχίσει να ξεχωρίζει την εικόνα του και να ταυτίζεται με αυτήν. Αυτή είναι η πρωταρχική ταύτιση η οποία γίνεται. Το παιδί αντιλαμβάνεται ότι αυτό που βλέπει δεν είναι ένα πραγματικό ον αλλά μια εικόνα και διακρίνει την δική του εικόνα από την εικόνα των άλλων.
Η πρώτη αυτή ταύτιση γίνεται με μια εικόνα σώματος. Με την δική του εικόνα που βλέπει μέσα στον καθρέφτη και θα οδηγήσει σε ένα «ενδοργανικό καθρέφτη». Θα ενδοβάλει δηλαδή αυτή την εικόνα του, θα την φέρει μέσα του.
Η πρωταρχική ταύτιση έχει μεγάλη σημασία για την διαμόρφωση του Ιδεώδες Εγώ (Je-Idéal) (2).
Ο Freud, χρησιμοποίησε το μύθο του Νάρκισσου που καθρεφτιζόταν στο νερό της λίμνης για να αναπτύξει την θεωρία του περί του πρωτογενούς ναρκισσισμού και έλεγε ότι «το εγώ, είναι πρώτα απ’ όλα ένα σωματικό εγώ». Αυτό το εγώ, που είναι ακόμα αδιαμόρφωτο και που για πρώτη φορά συντίθεται μέσα από την ταύτιση με την εικόνα του σώματος, ο Lacan το αποκάλεσε εγώ (Je), διαφοροποιώντας το από το Εγώ (Μοi).
Όταν το παιδί βλέπει την εικόνα του μέσα στον καθρέφτη, συνήθως αυτός ο αντικατοπτρισμός, συνοδεύεται από τα λόγια και από το βλέμμα της μητέρας του.
Οι μητέρες, ενστικτωδώς πηγαίνουν το παιδί τους στον καθρέφτη παρουσιάζοντας το στο ίδιο και του λένε το όνομα του. Δεν λένε αυτός είσαι, λένε το όνομα του. Η εικόνα ονοματίζεται. (3) Η μητέρα, προσδιορίζοντας την εικόνα με ένα όνομα, αποσπά το παιδί από την απλή σαγήνη του αντικατοπτρισμού, εισάγοντας το σημαίνον όνομα του παιδιού. Εάν το παιδί εγκλωβιστεί στην σαγήνη του ειδώλου, χωρίς την παρεμβολή, με το βλέμμα-τον λόγο-την ονοματοδοσία από την πλευρά της μητέρας, ο αντικατοπτρισμός μπορεί να οδηγήσει στο φαινόμενο του διπλού ( le double (4) ). Με τίμημα την ψύχωση (5) .
Η πλαισίωση της εικόνας με τα λόγια, αλλά ακόμα πιο πολύ με τα συναισθήματα της μητέρας, είναι αποφασιστικά για την δημιουργία του εγώ (Je), του παιδιού.
Η εικόνα που αποκτά όνομα και επενδύεται συναισθηματικά από την επιθυμία της μητέρας για το παιδί της, είναι αυτή με την οποία το παιδί θα κάνει την πρώτη ταύτιση μέσα στον καθρέφτη. Αυτό με το οποίο θα ταυτισθεί, είναι με αυτό που η μητέρα του βλέπει για αυτό.
Το μικρό παιδί, καθρεφτίζεται μέσα στα μάτια της μητέρας του. Είναι η επιθυμία της μητέρας του για αυτό, που θα το κάνει σημαντικό, θα του δώσει νόημα. Τα συναισθήματα της είναι η εικόνα του. Είναι η εικόνα που θα έχει αφ’ εξής για τον εαυτό του.
Αυτή η εικόνα λοιπόν που βλέπει το παιδί, δεν είναι μια αντικειμενική εικόνα, αλλά μια Imago, δηλαδή μια φαντασιακά επενδεδυμένη εικόνα. Είναι μια Imago του ίδιου του σώματος του.(6) Το είδωλο του, που κατοπτρίζεται, δεν είναι μια πραγματική αντανάκλαση αλλά μια αντανάκλαση φαντασιακή, που θα έρθει να τεκμηριωθεί από αντικειμενικά γεγονότα. Αυτή η αντανάκλαση έχει να κάνει όχι με την πραγματικότητα αλλά με την ψυχική πραγματικότητα.
Αυτή την ψυχική πραγματικότητα την βλέπουμε κλινικά, όταν ζητήσουμε από ενήλικες να μας περιγράψουν τι βλέπουν μπροστά στον καθρέφτη.
Άτομα σε κατάθλιψη, συνήθως παιδιά μιας καταθλιπτικής μητέρας, αποφεύγουν την θέα τους στον καθρέφτη, όπως η μητέρα τους χαμένη μέσα στην δική της θλίψη δεν τα έβλεπε, έτσι και αυτοί τώρα αδυνατούν να δουν τους εαυτούς τους. Ακόμα και όταν σηκώσουν το βλέμμα τους, αυτό που περιγράφουν, είναι μια υποτιμημένη εικόνα που δεν τους αρέσει (7) .
Οι σχιζοφρενείς, βλέπουν παραμορφωμένα πρόσωπα και τεμαχισμένα μέλη. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ή μητέρα τους δεν τους θέλησε σαν ένα ενιαίο σύνολο για να τους το προβάλει στην συνέχεια μέσα από το βλέμμα της. Αυτοί, δεν μπόρεσαν να περάσουν και να ολοκληρώσουν την ψυχική διαδικασία της τρίτης φάσης του σταδίου του καθρέφτη, που αφορά την απαρτίωση της εικόνας του σώματος σε ενιαία οντότητα κάτι που προϋποθέτει πάντα κάποιος άλλος να σε έχει πρώτα δεκτή σαν ολότητα και να στο έχει επιστρέψει.
Αυτό όμως, σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία, δεν σημαίνει ότι η μητέρα έχει όλη την ευθύνη για την ψύχωση του παιδιού της, καθώς το ίδιο το παιδί ως υποκείμενο επιλέγει την τοποθέτηση του ως προς την δομή(8) που θα εξελίξει.
Η συμπτωματολογία όμως ακόμα και των παραλύσεων, δηλαδή φαντασιωσικών ανεξαρτητοποιήσεων μελών, των υστερικών, καταδεικνύουν την ευθραυστότητα της φαντασιωσικής ψυχικής ανατομίας και αναφέρονται σε αυτή την αποσύνδεση των μελών του σώματος.
γ) Σε ένα τρίτο χρόνο, επέρχεται η ενοποίηση της κομματιασμένης εικόνας του σώματος. Αυτή την φάση, ο Lacan, την ονόμασε «ορθοπεδική».
Είναι η στιγμή της ταύτισης του παιδιού με την ίδια την εικόνα του.
Η συγκρότηση αυτή τελείται με την διαμεσολάβηση της επιθυμίας της μητέρας.
Η μητέρα είναι αυτή που συγκροτεί το παιδί της σαν μια ενιαία οντότητα και δίνει νόημα στην εικόνα του μέσα στον καθρέφτη. Βάση της εικόνας που δομεί η ίδια η μητέρα για το παιδί της και του την προβάλει με το βλέμμα της και τα λόγια της, θα δομηθεί το εγώ (Je) του παιδιού(9).
Το εγώ (Je), το πρώτο ενικό πρόσωπο, το οποίο θα εξελιχτεί σε Εγώ (Moi) ρυθμιστή δηλαδή στο σύστημα αντίληψης- συνείδησης της «αρχής της πραγματικότητας», θεμελιώνεται κατά αρχήν μέσω της πρωταρχικής ταύτισής του με την εικόνα του σώματός του και κατά δεύτερον μέσω της διαφοροποίησης του ειδώλου από το αντικείμενο.
Ακόμα όμως και βγαίνοντας το παιδί από αυτή την φάση της ταύτισης του σταδίου του καθρέφτη, όπου σκιαγραφείται ως υποκείμενο, εξακολουθεί να μην έχει κάνει διακριτή την διαφοροποίησή του από την μητέρα του. Εξακολουθεί να είναι σχεδόν ένα με την μητέρα του. Αυτή η οριστική διάκριση μέλλει να συντελεστεί κατά την φάση του Οιδιπόδειου συμπλέγματος.
[Για κάτι περισσότερο μπορείτε να επισκεφτείτε στο εξής blog το άρθρο:
Η Πατρική Λειτουργία και η Επιθυμία της μητέρας:
http://e-psychotherapia.blogspot.com/2010/09/blog-post_8648.html
Καθώς επίσης:
Η έννοια της επιθυμίας στην Λακανική θεωρία:
http://e-psychotherapia.blogspot.com/2009/10/blog-post_22.html
Φαντασιακό- Συμβολικό- Πραγματικό:
http://e-psychotherapia.blogspot.com/2010/09/blog-post.html
Ακόμα:
J. Lacan και η εποχή που αναπτύσσονται οι ιδέες του:
http://e-psychotherapia.blogspot.com/2010/11/jacques-lacan.html
Το έργο το Ζ. Λακάν:
http://e-psychotherapia.blogspot.com/2010/06/blog-post_3220.html
Βιογραφικά στοιχεία του Ζ. Λακάν:
http://e-psychotherapia.blogspot.com/2010/06/blog-post_27.htm ]
Σημειώσεις
(1) Ο τίτλος «στάδιο του καθρέφτη», αφορά την πρώτη παρέμβαση του Lacan το 1936 στο 14ο Διεθνές Συνέδριο Ψυχανάλυσης στο Μαρίεμπαντ. Αυτό το κείμενο δεν διασώθηκε. Το 1949, θα κάνει μια δεύτερη ανακοίνωση στο 16ο συνέδριο της Ψυχανάλυσης. J. Lacan [1949], «Le stade du miroir comme formateur de la fonction du « je » » telle qu’elle nous est revelée dans l’expérience psychanalytique », Écrits, Paris, Seuil, 1966, σσ. 93-100.
(2) [Ο Lacan διαφοροποίησε την έννοια του Ιδεώδους του Εγώ (Moi idéal)από αυτήν του Ιδεώδους του Εγώ (Idéal du Moi). Το Ιδεώδες Εγώ (Moi idéal), σχετίζεται με την φαντασίωση παντοδυναμίας της προοιδιπόδειας δυαδικής σχέσης και δομείται κατά την πρωταρχική ταύτιση, εξακολουθεί όμως να παίζει ρόλο ως πηγή κάθε δευτερογενούς ταυτίσεως. Το Ιδεώδες του Εγώ (Idéal du Moi), σχετίζεται με την οιδιπόδεια ταύτιση και την ενδοβολή των νόμων. Εισάγει δε, το υποκείμενο στην συμβολική τάξη σε αντίθεση με το Ιδεώδες Εγώ που είναι καθαρά φαντασιακής τάξεως.] Dylan Evans, Εισαγωγικό Λεξικό της Λακανικής Ψυχανάλυσης, ό.π., σσ. 153-154.
(3) Η Rosine Lefort περιγράφει με πολύ γλαφυρότητα δύο ψυχαναλύσεις παιδιών της Νάντιας δεκατριών μηνών και της Μαρί- Φρανσουάζ, τριάντα μηνών και τον ρόλο που έπαιξε σε αυτές η βλεμματική επαφή και η εικόνα μέσα από τον καθρέφτη. Για τη Μαρί- Φρανσουάζ, αυτιστική, δεν υπάρχει ταύτιση σε αυτό που βλέπει με την εικόνα της, «κι αυτό φαίνεται από το γεγονός πως αναζητά πίσω από τον καθρέφτη το αντικείμενο που βλέπει σ’ αυτόν, σαν ο καθρέφτης να ήταν τζάμι.» Lefort, R., 1980. στο Η γέννηση του Άλλου, Αθήνα, Εστία, 1996, σ. 349.
(4) Ο όρος le double,έχει χρησιμοποιηθεί σε ψυχαναλυτικά κείμενα και με τον όρο σωσίας. Τη θέση του διπλού μπορεί να έχει οποιοδήποτε αντικείμενο το οποίο ευρίσκεται ή αναπαρίσταται έξω από το σώμα και εκλαμβάνεται ως πραγματικό αντικείμενο. Rosine Lefort Η γέννηση του Άλλου, Ό.π. σσ.144-145.
(5) Όσοι έχουν δουλέψει με ψυχωσικούς, μπορούν να αναγνωρίσουν πόσο συχνά στα παραληρήματα τους αναφέρονται στο διπλό τους είδωλο.
(6) Η Françoise Dolto, υποστηρίζει ότι χάρη στην εικόνα του σώματος μας μπορούμε και επικοινωνούμε με τους άλλους. Η εικόνα του σώματος μας είναι πάντα ασυνείδητη και αποτελείται από μια βασική εικόνα, μια εικόνα λειτουργική και μια εικόνα των ερωτογονών ζωνών που εκφράζουν τις ενορμητικές τάσεις. «Είναι χάρη στο βλέμμα και τα λόγια της μητέρας που το παιδί σχηματίζει την εικόνα του σώματος του μέσα στον καθρέφτη και δομεί την σωματική συνοχή με αυτή την εικόνα. Στην συνέχεια αναγνωρίζει αυτή την εικόνα και της δίνει το όνομα του όπως έκανε και η μητέρα του την πρώτη φορά που κοιτάχτηκαν στον καθρέφτη.» Dolto, F., L’image inconsciente du corps, Paris, Seuil, 1984, σσ. 23-24.
(7) Από παρουσίαση βίντεο στο 6ο Διεθνές Ψυχαναλυτικό Συμπόσιο των Δελφών 27-31 Οκτωβρίου 2004, με θέμα: «Ψυχανάλυση και το Σώμα του Ανθρώπου: Πέρα από το Σωματοψυχικό Δυϊσμό».
(8) Ψύχωση, νεύρωση και διαστροφή.
(9) Ο Winnicott 1997. αναφερόμενος στο στάδιο του καθρέφτη του Lacan, γράφει: «Τι βλέπει το βρέφος όταν κοιτάζει το πρόσωπο της μητέρας; Θεωρώ ότι, κανονικά, εκείνο που βλέπει είναι ο εαυτός του. Με άλλα λόγια η μητέρα κοιτάζει το βρέφος και εκείνο που φαίνεται σ’ αυτήν είναι αυτό που βλέπει εκείνη….Αν το πρόσωπο της μητέρας είναι χωρίς ανταπόκριση, τότε ο καθρέφτης είναι ένα πράγμα που το κοιτάζεις αλλά δεν κοιτάζεσαι μέσα του.» Στο «Αντικατοπτρικός ρόλος της μητέρας και της οικογένειας στην ανάπτυξη του παιδιού», μέσα στο Το παιδί, το παιχνίδι και η πραγματικότητα, Αθήνα, Καστανιώτης, 2000, σσ. 194-195.
Φωτογραφία:Ρablo-Picasso-girl-before-a-mirror-1932
http://www.instituto-picasso.com/learn-spanish/picasso.htm
Αναρτήθηκε από Ευαγγελία Κυβέλου στις 12:10 μ.μ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου