Τι είναι οι μαθησιακοί τύποι;

Υπάρχουν παιδιά που δείχνουν να μην είναι προορισμένα να γίνουν ο καλύτερος μαθητής ή μαθήτρια της τάξης τους. Αντίθετα, δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις σχολικές απαιτήσεις. Συχνά, οι γονείς τους αντιμετωπίζουν αυτά τα παιδιά ως «ύποπτα» για μαθησιακές δυσκολίες ή –ακόμα πιο απλοϊκά- καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι… δεν παίρνουν τα γράμματα. Όμως πολλές φορές στις σχολικές επιδόσεις του παιδιού δεν παίζει ρόλο μόνο η αντιληπτική του ικανότητα αλλά και οι μέθοδοι με τις οποίες μεταδίδεται η γνώση. Γιατί κάθε παιδί έχει ένα δικό του τρόπο να αφομοιώσει καλύτερα τις πληροφορίες, έχει αυτό που ονομάζεται το δικό του «μαθησιακό τύπο».

Τι είναι ο μαθησιακός τύπος

Στη βιβλιογραφία υπάρχουν πολλοί διαφορετικοί ορισμοί για τον τρόπο με τον οποίο μαθαίνει κάθε άνθρωπος. Κάποιοι από αυτούς είναι «γνωστικοί τύποι», «μαθησιακοί τύποι», «γνωστικοί έλεγχοι», «τύποι επεξεργασίας πληροφορίας», «τύποι σκέψης», «μαθησιακά στυλ». Όπως κι αν την ονομάσει κανείς, πρόκειται για μια έννοια πολυδιάστατη που σχετίζεται με τις γνωστικές διαδικασίες (αντίληψη και επεξεργασία πληροφοριών), την προσωπικότητα (χαρακτηριστικά προσωπικότητας, συναισθηματικές αντιδράσεις), το κοινωνικό πλαίσιο (μαθησιακό περιβάλλον) και βέβαια τις φυσιολογικές παραμέτρους (εγκεφαλική λειτουργία) που συνθέτουν το ιδιαίτερο «παζλ» της διαδικασίας της μάθησης. Με άλλα λόγια τον τρόπο με τον οποίο κάθε άτομο δέχεται, οργανώνει, επεξεργάζεται και αφομοιώνει τις πληροφορίες. Κατανοώντας σε ποιον τέτοιο τύπο ανήκει κάθε μαθητής, μπορούμε να συμβάλλουμε ώστε να μπορεί να αντεπεξέλθει καλύτερα στις σχολικές υποχρεώσεις, αφομοιώνοντας στο μέγιστο βαθμό τις γνώσεις που του παρέχει το εκπαιδευτικό σύστημα.

Τα χαρακτηριστικά κάθε τύπου

Οι μαθησιακοί τύποι μπορούν σχηματικά να χωριστούν σε πέντε κατηγορίες που έχουν ως βάση τους δύο αντίθετους πόλους, καθένας από τους οποίους έχει τα δικά του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.

Οπτικός /Ακουστικός

Ο οπτικός τύπος αυτός αντιλαμβάνεται καλύτερα τις πληροφορίες μέσω εικόνων, θυμάται καλύτερα αυτό που βλέπει (π.χ. εικόνες, διαγράμματα, σχεδιαγράμματα, φωτογραφίες, ταινίες). Αντίθετα, ο ακουστικός παίρνει περισσότερα από τις λέξεις, τις γραπτές και προφορικές επεξηγήσεις.

Λεκτικός

Προσλαμβάνει καλύτερα τις πληροφορίες μέσω του λόγου, γραπτού και προφορικού, θυμάται λέξεις, γραπτά και προφορικά δεδομένα.

Σειριακός / Σφαιρικός

Ο σειριακός χρειάζεται να ακολουθήσει συγκεκριμένα «βήματα» για να κατανοήσει τις πληροφορίες ή για να μπορέσει να βρει λύση. Για να αντιληφθεί κάτι πρέπει να μπορεί και να το εξηγήσει, ενώ διαθέτει μεγάλη αναλυτική ικανότητα. Ο σφαιρικός έχει περισσότερο ολιστικό τρόπο προσέγγισης, πολλές φορές συλλαμβάνει τις πληροφορίες ξαφνικά και μπορεί να επιλύσει προβλήματα χωρίς κι ο ίδιος να καταλάβει πώς το έκανε. Έχει την ικανότητα να συνδέει δεδομένα και πληροφορίες που οι άλλοι δεν βλέπουν ή δεν μπορούν να συνδέσουν.

Ενεργητικός / Στοχαστικός

Ο ενεργητικός τύπος αντιλαμβάνεται καλύτερα την πληροφορία όταν εμπλέκεται σε αυτή ενεργητικά. Γι’ αυτόν δεν έχει νόημα απλά να ακούσει παθητικά ένα μάθημα, αλλά θέλει να συμμετάσχει μέσω της επίλυσης προβλημάτων ή της συμμετοχής σε μια μικρή ομάδα μελέτης. Ο στοχαστικός για να κατανοήσει την πληροφορία πρέπει να την αναλύσει και να την σκεφτεί πολλές φορές. Μελετά καλύτερα μόνος του και χρειάζεται χρόνο να συλλέξει και να επεξεργαστεί τις πληροφορίες.

Αισθητηριακός / Διαισθητικός

Ο αισθητηριακός τύπος είναι περισσότερο πρακτικός, βασίζεται σε γεγονότα και παρατήρηση, , λύνει προβλήματα χρησιμοποιώντας μεθοδικές διαδικασίες και δίνει έμφαση στη λεπτομέρεια. Λειτουργεί αργά αλλά πάντα προσεκτικά. Ο διαισθητικός προτιμά τις έννοιες, τις ερμηνείες, θέλει την ποικιλία, κουράζεται από τις λεπτομέρειες και τις επαναλήψεις και είναι γρήγορος αλλά συχνά απρόσεχτος.

Ο ρόλος των εγκεφαλικών ημισφαιρίων

Σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του μαθησιακού τύπου του παιδιού, παίζει η λειτουργία του εγκεφάλου του, δηλαδή ο τρόπος με τον οποίο ο εγκέφαλός του επεξεργάζεται τις πληροφορίες. Ο τρόπος αυτός διαφέρει σημαντικά από τον έναν άνθρωπο στον άλλο, ανάλογα με το ημισφαίριο που επικρατεί. Ο εγκέφαλός μας αποτελείται από δύο ημισφαίρια, το αριστερό και το δεξιό. Το καθένα από αυτά εξειδικεύεται σε συγκεκριμένες λειτουργίες και αξιοποιεί τους δικούς του αισθητήρες και επεξεργαστές πληροφοριών. Σε κάθε άνθρωπο υπερισχύει, σε μεγάλο ή μικρό βαθμό, ένα από τα δύο ημισφαίρια. Αυτό σημαίνει πως ο καθένας μας έχει το δικό του μοναδικό τρόπο να αντιλαμβάνεται και να επεξεργάζεται τις πληροφορίες που δέχεται από το περιβάλλον. Το αριστερό ημισφαίριο ειδικεύεται στην σειριακή επεξεργασία πληροφοριών. Δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στα επιμέρους στοιχεία και όχι τόσο στο σύνολο. Ένα άτομο με ανεπτυγμένο αριστερό ημισφαίριο είναι καλό στη μεθοδολογία και την έρευνα. Συνήθως μπορεί να χειρίζεται πολύ καλά τη γλώσσα και έχει σκέψη μαθηματική, λογική και «επιστημονική». Προσέχει πρώτα τις λεπτομέρειες και μετά τη συνολική εικόνα των πραγμάτων ή των εικόνων και αφού αναλύσει τα επιμέρους στοιχεία σχηματίζει τη συνολική του εκτίμηση. Αντίθετα το δεξιό ημισφαίριο, ειδικεύεται στο σύνολο και όχι στις λεπτομέρειες. Επεξεργάζεται τα δεδομένα που έχει ταυτόχρονα, συνολικά και μετά προχωρά στη λεπτομέρεια. Ένα άτομο με ανεπτυγμένο το δεξιό ημισφαίριο έχει δημιουργική σκέψη, διαίσθηση, φαντασία, πρακτική ευφυΐα, καλή οπτική απεικόνιση των πραγμάτων και ιδιαίτερη έμφαση στην καλλιτεχνία. Προσέχει τα στοιχεία πρώτα στο σύνολό τους και μετά τις λεπτομέρειές τους για να σχηματίσει τη συνολική του εικόνα.

Tips

Αν το παιδί είναι τύπος…

…οπτικός: Διαγράμματα, σκίτσα ή φωτογραφίες θα το βοηθήσουν πολύ στην κατανόηση του μαθήματος. Μάθετέ του να υπογραμμίζει με έντονο χρώμα τα σημαντικά κομμάτια που πρέπει να θυμάστε και, όποτε είναι εφικτό, ενισχύστε τη διαδικασία της μάθησης με σχετικά CDROM.

…ακουστικός: Η εργασία με ομάδα είναι πολύ χρήσιμη, αφού θα μπορεί να συζητάει για το μάθημα και να ακούει όσα θα πρέπει να θυμάται.

…λεκτικός: Ο προφορικός αλλά και ο γραπτός λόγος είναι το δυνατό του σημείο, γι’ αυτό προτιμά τα θεωρητικά μαθήματα, αλλά χρησιμοποιώντας τον μπορεί να εξελίξει τις ικανότητές τους και στα πιο πρακτικά.

…σειριακός: Ακολουθεί τη θεωρία βήμα βήμα χωρίς να παραλείπει τίποτα. Δώστε του τα δεδομένα και βοηθήστε το να τα βάλει σε μια σειρά για να μπορεί να τα θυμάται καλύτερα.

…σφαιρικός: Μια περίληψη του μαθήματος είναι χρήσιμη βοήθεια για να μπορέσει να το κατανοήσει λεπτομερώς. Βοηθήστε το επίσης να συνδέσει τη νέα ύλη με αυτά που ήδη έχει μάθει.

…ενεργητικός: Η συνεργασία με τους συμμαθητές του και οι συζητήσεις μαζί τους (ή μαζί με εσάς) για το μάθημα και τις πληροφορίες που διδάχτηκαν θα το βοηθήσουν πολύ.

…στοχαστικός: Βεβαιωθείτε ότι κάνει συχνά διαλείμματα στη διάρκεια της μελέτης σας και ότι προσπαθεί να μην αποστηθίζει απλώς το μάθημα αλλά να το κατανοεί σε βάθος. Εάν κρατά σημειώσεις την ώρα του μαθήματος ή γράψει μια δική του περίληψη θα βοηθηθεί επίσης στο να το μάθει καλύτερα.

…αισθητηριακός: Βρείτε χειροπιαστά και πρακτικά παραδείγματα για να το βοηθήσετε να κατανοήσει καλύτερα τις αφηρημένες έννοιες και τις θεωρίες.

…διαισθητικός: Αντιστοιχίστε τις πληροφορίες που πρέπει να μάθει με γενικότερες θεωρίες. Αφιερώστε χρόνο στην επανάληψη και επιστήσατε την προσοχή του στην πιθανότητα να κάνει λάθη από βιασύνη.

Ποθητού Μαρία

Επιθυμία και ψυχανάλυση

Όλη μας η ζωή ακολουθεί την ίδια λογική: η φαντασιακή τάξη μάς δημιουργεί ψεύτικες εικόνες επιτυχίας, ευτυχίας, πληρότητας που μας επιτρέπουν εντούτοις να επιβιώνουμε την ανθρώπινη μοίρα των καθημερινών ματαιώσεων και αποτυχιών. Όπως η επιθυμία περνάει από την αναγνώριση, το ερώτημα «τι θέλει ο άλλος για να με αγαπήσει» μας βασανίζει.

Του Κώστα Δουζίνα(*)

Μια εγγλέζικη διαφήμιση για αυτοκίνητα δείχνει μια μικροαστική οικογένεια να θαυμάζει το νέο μοντέλο που μόλις απόκτησε, ενώ οι γείτονες κρυφοκοιτούν γεμάτοι ζήλια πίσω από τη μάντρα του κήπου. Η φωνή που συνοδεύει λέει «Μη μείνετε πίσω από τους Σμιθ» – Σμιθ είναι το πιο συνηθισμένο αγγλικό επίθετο, κάτι σαν Παπαδόπουλος. Το υποκείμενο είναι δημιούργημα της επιθυμίας του άλλου (του γείτονα) και η επιθυμία μεσολαβείται από το αντικείμενο (το αυτοκίνητο). Οπως υποστηρίξαμε στο προηγούμενο, η επιθυμία και ο αγώνας για αναγνώριση παίζουν κεντρικό ρόλο στη σύσταση της ταυτότητας. Η ψυχανάλυση προσθέτει ότι η επιθυμία του άλλου, του άλλου ανθρώπου ή του «μεγάλου Αλλου», της «συμβολικής τάξης» της γλώσσας, του νόμου και των κοινωνικών θεσμών, είναι λειψή, συχνά λαθεμένη, ενώ η αναγνώριση που μας δίνουν αποτελεί συνήθως παραγνώριση. Μια βαθιά δυσαρμονία χαρακτηρίζει το υποκείμενο και προσδιορίζει τις σχέσεις με τους άλλους.
Έλλειψη, εικόνες και λέξεις
Η ψυχαναλυτική θεωρία εξηγεί λεπτομερώς τη διαδικασία σύστασης του εαυτού. Σύμφωνα με τον Ζακ Λακάν, τον μαθητή του Φρόιντ, το βρέφος διαχωρίζεται από τη μητέρα όχι στη γέννα, αλλά όταν αρχίζει να μιλάει, μπαίνοντας έτσι στη συμβολική τάξη. Η απόκτηση της ομιλίας και οι κοινωνικές εντολές και απαγορεύσεις –που αντιπροσωπεύονται από τον πατέρα– λειτουργούν σαν ένας τρίτος πόλος που παρεμβαίνει και διασπά την αρχική δυάδα μητέρας και βρέφους. Ο διαχωρισμός εγγράφει την απώλεια, την απουσία και την έλλειψη στην καρδιά του νεογέννητου. Η έλλειψη αυτή καλύπτεται εν μέρει με την ταύτιση του βρέφους με σημαίνοντα, με εικόνες και λέξεις.
Πρώτα εικόνες. Στο περίφημο «στάδιο του καθρέφτη», το βρέφος ηλικίας από έξι έως δεκαοκτώ μηνών βιώνει μια αίσθηση αγαλλίασης όταν αναγνωρίζει για πρώτη φορά την εικόνα του στον καθρέφτη ή στο βλέμμα της μητέρας. Η αντανάκλαση στον καθρέφτη κάνει το βρέφος να ταυτιστεί με ένα πλήρες και ολοκληρωμένο σώμα και με την αίσθηση ότι αποτελεί μια ανεξάρτητη και ακέραιη μονάδα. Ομως, η εικόνα της ολότητας διαφέρει από την εμπειρία των αισθήσεων: τα μέλη του βρέφους είναι ανυπάκουα, το σώμα του κομματιασμένο, αφοδεύει και ουρεί χωρίς έλεγχο, πεινάει και πονάει χωρίς αιτία. Η βιολογική εξήγηση είναι ότι οι ικανότητες αντίληψης και όρασης αναπτύσσονται πολύ πριν από τις κινητικές λειτουργίες και τον σωματικό συντονισμό.
Η πρώτη αίσθηση ταυτότητας είναι λοιπόν έξω από το εγώ, μια εικόνα του εγώ που φανερώνεται στα μάτια. Το εγώ δεν προηγείται αλλά ακολουθεί αυτή την εικόνα, δημιουργείται κατ’ εικόνα της εικόνας. Η αίσθηση ενότητας και μοναδικότητας που έχουμε είναι φαντασιακή με δύο έννοιες. Αποτελεί ψευδαίσθηση, οπτικό φαινόμενο και φανταστικό ομοίωμα. Το ασυντόνιστο σώμα προβάλλεται σε μια αξιαγάπητη οπτική εικόνα, αποτέλεσμα μιας μελλοντικά προσδοκώμενης ολότητας, η οποία κατασκευάζεται στη φαντασία. Ολη μας η ζωή ακολουθεί την ίδια λογική: η φαντασιακή τάξη μάς δημιουργεί ψεύτικες εικόνες επιτυχίας, ευτυχίας, πληρότητας που μας επιτρέπουν εντούτοις να επιβιώνουμε την ανθρώπινη μοίρα των καθημερινών ματαιώσεων και αποτυχιών. Οπως η επιθυμία περνάει από την αναγνώριση, το ερώτημα «τι θέλει ο άλλος για να με αγαπήσει» μας βασανίζει ακατάπαυστα, αλλά δεν βρίσκει απάντηση μεγαλώνοντας την εναγώνια αναζήτηση. Οσο περισσότερο κάποιος εμφανίζεται ασφαλής, σίγουρος, γεμάτος αλαζονεία, τόσο περισσότερο καταδιώκεται υπόγεια από αμφιβολίες και Ερινύες και προσπαθεί απελπισμένα να τις αποκρύψει.
Η οπτική διαδικασία αποξένωσης και φαντασίωσης ολοκληρώνεται με την είσοδο στη γλώσσα. Η γλώσσα δημιουργεί αυθαίρετες συνδέσεις ανάμεσα στα σημαίνοντα (τη λέξη «τραπέζι») και τα σημαινόμενα (την έννοια του τραπεζιού) και ανάμεσα στις λέξεις και τα πράγματα (το τραπέζι πάνω στο οποίο γράφω αυτή τη στιγμή). Η δύναμη του σημαίνοντος είναι και πάλι δημιουργική. Η σωματική μας ενότητα και χρονική συνέχεια οργανώνεται γύρω από το όνομα που μας έχει δοθεί, Φαίδρα, Αλεξάνδρα ή Κώστας, ή το «εσύ» που η μητέρα απευθύνει στο βρέφος. Το όνομα «Κώστας» μου δίνει ταυτότητα και συνέχεια στον χρόνο και κάνει τους άλλους να με αναγνωρίζουν. Αλλά το σημαίνον αυτό, οι δύο ασήμαντες συλλαβές «Κω» – «στας» δεν έχουν την παραμικρή σχέση με τη συνείδηση και αίσθηση εαυτού. Το υποκείμενο αποκτά την ύπαρξή του μέσω της γλώσσας, όταν αποξενώνεται δηλαδή για δεύτερη φορά από τη σωματική και αισθητηριακή εμπειρία, στον ψυχρό κόσμο των σημείων. Η ταυτότητα και η σωματική ολότητα κατασκευάζονται με την εσωτερίκευση εξωτερικών εικόνων και λέξεων και την επαναλαμβανόμενη αναγνώριση των σημείων του εαυτού από τον άλλο.
Ο νόμος του πατέρα
Η διαδικασία διαχωρισμού και διαφοροποίησης του εαυτού από τη μητέρα ολοκληρώνεται με τον νόμο του πατέρα. Η διπλή οιδιπόδεια απαγόρευση της αιμομιξίας και της πατροκτονίας εμποδίζει το βρέφος να επιστρέψει στην πρωταρχική ενότητα με το μητρικό σώμα και οδηγεί το παιδί στην ταύτιση με τον πατέρα, δηλαδή με την κανονική κοινωνική τάξη με τις διαφοροποιήσεις και ιεραρχίες της. Για την ψυχανάλυση, επομένως, η ανθρωπότητα συγκροτείται μέσω της διαίρεσης και του διαχωρισμού: διαίρεση από το μητρικό σώμα, μέσω του οιδιπόδειου νόμου του πατέρα, από το ίδιο το σώμα μας μέσω της ναρκισσιστικής ταύτισης με την εικόνα, από τον άλλο άνθρωπο μέσω της αντικατάστασής μας από σημεία. Πρέπει να αποδεχτώ ότι είμαι αυτό που δεν είμαι, να μεταφέρω τη ναρκισσιστική αγάπη σε αγάπη για τον άλλο, πρέπει να πω με τον Ρεμπό «Je est un autre». Το εγώ είναι από την αρχή άλλο. Γεννιέται από τη συνάντησή του με τον μεγάλο Αλλο, το γλωσσικό-νομικό σύμπαν που διαχωρίζει και διαφοροποιεί εντάσσοντάς μας στις περίπλοκες κοινωνικές κατηγοριοποιήσεις, αφεντικά και εργάτες, ιδιοκτήτες και νοικάρηδες, καθηγητές και φοιτητές.
Ωστόσο, ένα υπόλοιπο της αρχικής ενότητας με το μητρικό σώμα επιβιώνει στην είσοδο στη συμβολική τάξη. Αυτό το υπόλοιπο, που ο Λακάν το ονομάζει Πραγματικό, φαλλό ή «μικρό αντικείμενο α», συμβολίζει την ακεραιότητα που χάσαμε χωρίς ποτέ να έχουμε και διακαώς επιθυμούμε. Μια ολότητα που είναι ταυτόχρονα αδύνατη (αφού ο εαυτός δημιουργείται μόνο μετά τον διαχωρισμό και δεν έχει πρόσβαση στην αρχική προ-γλωσσική ενότητα) και απαγορευμένη (μέσω της λειτουργίας των οιδιπόδειων απαγορεύσεων). Αυτό το υπόλειμμα του Πραγματικού μετά την απαγόρευσή του από το συμβολικό, είναι το βαθύτερο μυστικό μας, ο «πυρήνας» του υποκείμενου. Δημιουργεί μια ασταμάτητη πίεση επιστροφής στην αρχική δυαδική ενότητα (την «ορμή του θανάτου»), η οποία γεννάει μια τρομακτική όσο και πανίσχυρη απόλαυση, την jouissance. Το αντικείμενο της επιθυμίας μας – η πλήρωση του κενού της ύπαρξης – διαρκώς αναβάλλεται. Αλλά η ορμή του θανάτου έλκεται ακατάπαυστα από την έλλειψη και επιστρέφει στον σκοτεινό αυτό τόπο συνεχώς. Περιστρεφόμαστε στο χείλος της αβύσσου της επιθυμίας, τριγυρίζουμε ασταμάτητα στις αποτυχίες και τα συμπτώματά μας, σε ένα μοιραίο γαϊτανάκι που ταυτόχρονα μας απωθεί και μας έλκει, μας τραυματίζει και μας χαρίζει ενέργεια και δημιουργικότητα.
Οι οιδιπόδειες απαγορεύσεις προσπαθούν να μας προστατεύσουν από αυτή την αβυσσαλέα επιθυμία. Είναι προτιμότερο να ταυτιστούμε συμβολικά με τον κοινωνικό άλλο, που εμποδίζει την απόλαυση, παρά να παραδοθούμε στην άβυσσο του Πραγματικού. Κατασκευάζουμε λοιπόν φανταστικά σενάρια που μετατοπίζουν τη ριζική επιθυμία προς κανονικά αντικείμενα και απολαύσεις. Προσκολλώμεθα σε φετίχ, όπως το αυτοκίνητο του γείτονα, μια καλύτερη δουλειά, περισσότερα χρήματα ή κοινωνική αναγνώριση. Όμως, η απόκτηση της φαντασίωσης δεν ικανοποιεί την επιθυμία. Αυτή αμέσως μετατοπίζεται και προσκολλάται σε νέο αντικείμενο, σε ένα πιο γρήγορο αυτοκίνητο ή μια ακόμα προαγωγή ή ένα πιο κατάλληλο σύντροφο, επ’ άπειρον. Ο στόχος της επιθυμίας πάντοτε αναβάλλεται, γιατί η επιστροφή στο Πραγματικό είναι αδύνατη και απαγορευμένη.
Να δίνεις ό,τι δεν έχεις
Εδώ ακουμπάμε τη βάση του κοινωνικού δεσμού. Όταν διατυπώνουμε ένα αίτημα δεν ζητάμε απλώς από τον άλλο να ικανοποιήσει μια ανάγκη, αλλά και να μας προσφέρει ανεπιφύλακτα την αγάπη του. Κάθε φορά που η ανάγκη για ένα αντικείμενο μπαίνει στη γλώσσα και απευθύνεται στον άλλο –δηλαδή κάθε φορά που μιλάμε– ζητάμε αναγνώριση από τον άλλο και τη συμβολική τάξη. Ενα βρέφος που ζητάει το στήθος χρειάζεται τροφή, αλλά απαιτεί ταυτόχρονα την προσοχή και την αγάπη της μητέρας. Η επιθυμία είναι πάντοτε επιθυμία για τον άλλο και δηλώνει ακριβώς το πλεόνασμα της ζήτησης επί της ανάγκης. Μια μετανάστρια που υποστηρίζει ότι η μη πρόσληψή της σε μια δουλειά αποτελεί φυλετική διάκριση, προβάλλει δύο σχετικά ανεξάρτητες αξιώσεις: αναφέρεται πρώτα στην ανάγκη της για εργασία. Αλλά, ταυτόχρονα, η άδικη άρνηση εργασίας αμαυρώνει την ευρύτερη ταυτότητά της, με το εγγενές φυλετικό της στοιχείο. Κάθε πολιτική αξίωση και δικαίωμα συνδέει λοιπόν ένα μέρος του σώματος ή της προσωπικότητας με κάτι που υπερβαίνει την ανάγκη: την επιθυμία εκείνου που αρθρώνει το αίτημα να αναγνωριστεί και να αγαπηθεί ως πλήρες και ακέραιο άτομο, κάτι που δεν υπάρχει και δεν μπορεί να αποκτηθεί.
Κι αυτό γιατί ούτε ο μεγάλος Άλλος της συμβολικής τάξης (γλώσσα, νόμος, κράτος) ούτε το άλλο πρόσωπο μπορούν να ανταποκριθούν στο αίτημα απροϋπόθετης αναγνώρισης. Ο μεγάλος Άλλος είναι η αιτία και το σύμβολο της έλλειψης και δεν αποτελεί μια ενοποιημένη, ακέραιη και διάφανη τάξη. Τίποτε δεν μπορεί να κάνει το δίκαιο για παράδειγμα εσωτερικά συνεπές, συνεκτικό και ολοκληρωμένο παρά τους ισχυρισμούς της νομικής ιδεολογίας. Εξίσου, το άλλο πρόσωπο, του οποίου την αγάπη λαχταράμε, υπόκειται στον ίδιο με μας διαχωρισμό και έλλειψη. Ο άλλος δεν μπορεί να προσφέρει αυτό που μου λείπει, γιατί λείπει και από εκείνον.
Έχουμε λοιπόν δύο είδη επιθυμίας. Πρώτα την επιθυμία του άλλου, που συνήθως αστοχεί μια και ο άλλος δεν μπορεί να μας δώσει αυτό που ούτε εμείς ούτε αυτός έχει. Αναγκάζεται λοιπόν η επιθυμία να φτιάχνει φαντασιακές κατασκευές και να μετατοπίζεται κάθε φορά που ματαιώνονται. Η δεύτερη ριζική επιθυμία είναι το πλεόνασμα της ζήτησης επί της ανάγκης, το κομμάτι κάθε αιτήματος που δεν μπορεί να αναχθεί σε ανάγκη. Επειδή δεν μπορούμε και δεν πρέπει να πλησιάσουμε το πραγματικό αντικείμενο του πόθου, το εκτοπίζουμε συνεχώς σε ανεπαρκή αντικατάστατα. Το αντικείμενο του πόθου πάντοτε αναβάλλεται γιατί αναφέρεται στην επιθυμία να γίνουμε ξανά ολόκληροι, να αγαπηθούμε πλήρως από τον άλλο. Αγάπη εδώ σημαίνει να δώσουμε στον άλλο αυτό που δεν έχουμε. Αυτή η δεύτερη επιθυμία βρίσκεται πίσω από κάθε μεγάλη ριζική αλλαγή και ενώνει εαυτό και συλλογικότητες. Εδώ πιθανώς πρέπει να διερευνήσουμε το μέλλον του σοσιαλισμού και της νέας Ελλάδας.


(*) O Κώσταw Δουζίνας είναι καθηγητής της Νομικής, αντιπρύτανης και διευθυντής του Ινστιτούτου Ανθρωπιστικών Ερευνών στο Κολέγιο Μπίρκμπεκ του Πανεπιστημίου του Λονδίνου

Τα παιδιά από άθρησκες οικογένειες είναι πολύ πιο φιλεύσπλαχνα και αλτρουιστικά

Του Γιώργου Μανουσέλη
Αντίθετα με ό,τι συνήθως πιστεύουμε, τα παιδιά που μεγαλώνουν σε θρησκόληπτες οικογένειες τείνουν να εκδηλώνουν μια πολύ λιγότερο ανεκτική, γενναιόδωρη και αλτρουιστική συμπεριφορά απέναντι στους άλλους σε σύγκριση με παιδιά της ίδιας ηλικίας που προέρχονται από άθεες ή μη θρησκευόμενες οικογένειες!
Σε αυτό το απροσδόκητο συμπέρασμα κατέληξε εκτεταμένη έρευνα ομάδας κοινωνικών ψυχολόγων υπό τον γαλλικής καταγωγής καθηγητή ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου Jean Decety. Οι ειδικοί ανέλυσαν το κοινωνικό και ψυχολογικό προφίλ 1.170 παιδιών ηλικίας από 5 έως 12 ετών και των οικογενειών τους που ζουν σε έξι διαφορετικές χώρες (ΗΠΑ, Ιορδανία, Καναδά, Κίνα, Ν. Αφρική, Τουρκία).
Τα εντυπωσιακά συμπεράσματα της έρευνας, που μόλις δημοσιεύτηκε στο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό «Current Biology», φαίνεται πως διαψεύδουν την ευρέως διαδεδομένη πεποίθηση ότι η καλλιέργεια της θρησκευτικής πίστης οδηγεί άμεσα και συμβάλλει στη διαμόρφωση φιλάνθρωπων και περισσότερο ηθικών αισθημάτων, καθώς και ότι τα παιδιά που έχουν δεχτεί μια σοβαρή θρησκευτική μύηση και παιδεία θα είναι πολύ πιο ευαίσθητα στις δυσκολίες ή στις δυστυχίες των συνανθρώπων τους.
Στόχος της έρευνας ήταν να διαπιστωθεί αν και σε ποιο βαθμό η θρησκεία επηρεάζει τις λεγόμενες «προκοινωνικές συμπεριφορές» των παιδιών, δηλαδή τις φιλικές ή αλτρουιστικές συμπεριφορές που εκδηλώνονται χωρίς να υπάρχει κάποιο όφελος ή ανταμοιβή.
Για τον σκοπό αυτό οι οικογένειες και τα παιδιά χωρίστηκαν σε τρεις μεγάλες ομάδες, οι οποίες αντιστοιχούσαν στις τρεις επικρατέστερες θρησκευτικές αντιλήψεις ή στάσεις -χριστιανοί, μουσουλμάνοι και άθεοι-, ενώ ένα μικρότερο ποσοστό αντιστοιχούσε σε ιουδαϊστές, βουδιστές και αγνωστικιστές.
Τα παιδιά και οι οικογένειές τους υποβλήθηκαν σε μια σειρά από τεστ στη χώρα τους από ερευνητές των τοπικών πανεπιστημίων.
Χάρη σε ειδικά ερωτηματολόγια και με την προβολή βίντεο που έδειχναν σκηνές καθημερινής παιδικής αναλγησίας ή βίας, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι οι μικροί που πίστευαν σε κάποια θρησκεία επιδείκνυαν σαφώς λιγότερη ενσυναίσθηση, ευαισθησία και αλληλεγγύη για τα δεινά των άλλων παιδιών και των συνανθρώπων τους.
Κάποια άλλα τεστ που μετρούσαν τη γενναιοδωρία έδειξαν σαφώς ότι, ανεξάρτητα από τον τόπο προέλευσης, τα παιδιά που πίστευαν σε κάποια θρησκεία ήταν πολύ λιγότερο διατεθειμένα να δείξουν γενναιόδωρη ή φιλεύσπλαχνη συμπεριφορά απ’ ό,τι τα παιδιά από οικογένειες άθεων.
Πιθανότατα αυτά τα αναπάντεχα συμπεράσματα να απογοήτευσαν το γνωστό και χριστιανικής εμπνεύσεως αμερικανικό ίδρυμα John Templeton Foundation που χρηματοδότησε την έρευνα, αφού αποκαλύπτουν και επιστημονικά ό,τι οι περισσότεροι άνθρωποι διαπιστώνουν εμπειρικά: η ηθική και φιλάνθρωπη συμπεριφορά ενός ατόμου επηρεάζεται ελάχιστα από τη θρησκεία του.
Οπως υποστηρίζουν στο σχετικό άρθρο τους ο Jean Decety και οι συνεργάτες του, «τα δεδομένα αυτής της έρευνας αμφισβητούν τόσο την άποψη ότι η θρησκευτική πίστη είναι ζωτικής σημασίας για την ανάπτυξη της ηθικής όσο και τη διαδεδομένη πεποίθηση ότι η εκκοσμίκευση του ηθικού λόγου συμβάλλει στη μείωση της ανθρώπινης καλοσύνης. Το ακριβώς αντίθετο συμβαίνει».

Μας ωφελεί όλους ο πλούτος των ολίγων;

Ζίγκμουντ Μπάουμαν

Μια πρόσφατη μελέτη από το Παγκόσμιο Ινστιτούτο για την Έρευνα της Οικονομικής Ανάπτυξης του Πανεπιστημίου των Ηνωμένων Εθνών παρουσιάζει ότι το 1% των πιο πλούσιων ενηλίκων κατείχε μόνο του το 40% των παγκόσμιων περιουσιακών στοιχείων το 2000, και ότι το 10% των πιο πλουσίων έλεγχε το 85% του παγκόσμιου συνολικού πλούτου. Το κατώτερο ήμισυ του παγκόσμιου ενήλικου πληθυσμού κατείχε το 1% του παγκόσμιου πλούτου. [i] Αυτό δεν είναι τίποτα άλλο από ένα στιγμιότυπο μιας συνεχούς διαδικασίας… Όλο και πιο δυσάρεστα και χειρότερα από ποτέ εμφανίζονται καθημερινά τα νέα για την ισότητα των ανθρώπων καθώς και για την ποιότητα της ζωής όλων μας.
«Οι κοινωνικές ανισότητες θα έκαναν τους δημιουργούς των σύγχρονων ερευνητικών προγραμμάτων να ντρέπονται» – σε αυτό το συμπέρασμα κατέληξαν οι Μισέλ Ροκάρ, Ντομινίκ Μπουργκ και Φλοράν Ογκανιέρ στο άρθρο τους «Human species, endangered» («Το ανθρώπινο είδος υπό εξαφάνιση»), το οποίο συνέγραψαν και δημοσίευσαν στην εφημερίδα Λε Μοντ στις 3 Απριλίου του 2011. Στην εποχή του Διαφωτισμού, την περίοδο των Φράνσις Μπέικον, Ντεκάρτ ή ακόμα και του Χέγκελ, το βιοτικό επίπεδο σε κανένα μέρος της γης δεν ήταν ποτέ διπλάσιο σε σχέση με την πιο φτωχή της περιοχή. Σήμερα, η πιο πλούσια χώρα, το Κατάρ, καυχιέται ότι το κατά κεφαλήν εισόδημά της είναι 428 φορές υψηλότερο από την πιο φτωχή, την Ζιμπάμπουε. Και αυτές, ας μην ξεχνάμε, ότι είναι συγκρίσεις κατά μέσο όρο – και παρόμοιες με τη αστεία συνταγή για πατέ κρέας λαγού και αλόγου: πάρε ένα λαγό και ένα άλογο…
Η επίμονη διατήρηση της φτώχειας του πλανήτη μέσα στη δίνη της οικονομικής ανάπτυξης του φονταμενταλισμού είναι αρκετή, έτσι ώστε να κάνει τους ανθρώπους να σκεφτούν τις άμεσες όσο και τις παράπλευρες απώλειες αυτής της κατανομής του πλούτου. Το όλο και πιο βαθύ χάσμα που χωρίζει τους φτωχούς και με λιγότερες προοπτικές ανθρώπους από εκείνους που είναι εύποροι, αισιόδοξοι, γεμάτοι αυτοπεποίθηση και ζωηράδα – μια βαθειά άβυσσος που μόνο οι πιο μυώδη και σχεδόν ασυνείδητοι πεζοπόροι μπορούν να την ανεβούν – είναι ένας προφανής λόγος να το αναλογιστούμε σοβαρά. Όπως επέστησαν την προσοχή οι συγγραφείς του παρατεθειμένου άρθρου, το πρωτεύον θύμα της εντεινόμενης ανισότητας θα είναι η δημοκρατία –τα όλο και περισσότερο δυσεύρετα, σπάνια και δυσπρόσιτα εργαλεία της επιβίωσης και της αποδεκτής ζωής γίνονται αντικείμενο ενός αμείλικτου ανταγωνισμού (ίσως και πολέμων) ανάμεσα στους ενισχυμένους οικονομικά και στους εγκαταλελειμμένους και χωρίς βοήθεια άπορους.
Έτσι, μια από τις πιο βασικές ηθικές αιτιολογήσεις για την οικονομία της ελεύθερης αγοράς, ότι δηλαδή η επιδίωξη του ατομικού κέρδους είναι επίσης ο καλύτερος μηχανισμός για την επιδίωξη του κοινού οφέλους, έχει τεθεί υπό αμφισβήτηση και έχει διαψευσθεί. Τις δυο δεκαετίες πριν από την αρχή της τελευταίας οικονομικής κρίσης, στο μεγαλύτερο μέρος των κρατών του Ο.Ο.Σ.Α (Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης) το πραγματικό εισόδημα των νοικοκυριών για το πλουσιότερο 10% του πληθυσμού αυξήθηκε πολύ πιο γρήγορα από ότι για το φτωχότερο 10%. Σε κάποιες χώρες, τα πραγματικά εισοδήματα εκείνων που βρίσκονται στο κατώτερο σημείο έχουν στην πραγματικότητα μειωθεί. Επομένως, οι εισοδηματικές διαφορές έχουν αυξηθεί σημαντικά.
«Στις ΗΠΑ το μέσο εισόδημα του πλουσιότερου 10% είναι πλέον 14 φορές του φτωχότερου 10%» – αισθάνεται υποχρεωμένος να παραδεχθεί ο Τζέρεμι Γουόρνερ, βοηθός αρχισυντάκτη της Ντέιλι Τέλεγκραφ, μία από τις εφημερίδες που εδώ και πολύ καιρό εκφράζουν τον ενθουσιασμό τους για την επιδεξιότητα και πρόοδο του «αόρατου χεριού» της αγοράς, την οποία εμπιστεύονται εξίσου και οι συντάκτες και οι συνδρομητές για να δώσουν λύση σε όσα πιο πολλά (αν όχι στα περισσότερα) προβλήματα δημιουργούνται από τις αγορές. Και προσθέτει: «Η αύξηση της εισοδηματικής ανισότητας, η οποία προφανώς είναι ανεπιθύμητη από κοινωνική άποψη, δεν έχει απαραίτητα μεγάλη σημασία, εάν όλοι γίνονται ταυτόχρονα πλουσιότεροι. Όταν όμως οι περισσότερες ανταμοιβές της οικονομικής προόδου πηγαίνουν σε ένα συγκριτικά μικρό αριθμό, που είναι ήδη υψηλόμισθος, πράγμα που συμβαίνει στην πράξη, σαφώς θα αποτελέσει πρόβλημα». [ii]
Αυτή η ομολογία, που διατυπώνεται προσεκτικά και απρόθυμα και που είναι εν μέρει αληθής, φτάνει στο αποκορύφωμα μιας πληθώρας από αποτελέσματα έρευνας και επίσημα στατιστικά στοιχεία καταγράφοντας την ολοένα αυξανόμενη απόσταση που χωρίζει αυτούς που βρίσκονται στην κορυφή με αυτούς που βρίσκονται στη βάση της κοινωνικής ιεραρχίας. Σε έντονη αντίθεση με τις δηλώσεις των πολιτικών, που αποσκοπούν στο να ανακυκλωθούν σε πεποιθήσεις του λαού – η οποίες δεν εξετάζονται πλέον, δεν διερωτώνται και ελέγχονται – ο πλούτος που συγκεντρώνεται στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας έχει αποτύχει να «διαχυθεί προς τα κάτω» μέσω των μηχανισμών της αγοράς και να κάνει τους υπόλοιπους από εμάς πιο πλούσιους ή να αισθανόμαστε πιο ασφαλείς και πιο αισιόδοξοι για το μέλλον το δικό μας και των παιδιών μας, ή πιο χαρούμενοι…
Στην ανθρώπινη ιστορία, η ανισότητα με την πασιφανή τάση της για εκτεταμένη και ταχεία αυτοαναπαραγωγή δεν είναι κάτι καινούργιο. Πρόσφατα το μακροχρόνιο πρόβλημα της ανισότητας, οι αιτίες και οι συνέπειές της έχουν επανέλθει στο επίκεντρο της δημοσιότητας και έχει γίνει αντικείμενο έντονων συζητήσεων και αποκαλυπτικών δεδομένων.
Το πιο σημαντικό σε αυτά τα δεδομένα είναι η ανακάλυψη, ή ακόμα καλύτερα η κάπως καθυστερημένη συνειδητοποίηση, ότι το «μεγάλο χάσμα» στις αμερικανικές, βρετανικές και σε πολλές άλλες κοινωνίες «είναι πλέον μικρότερο ανάμεσα στη ανώτερη, στη μεσαία και στην κατώτερη κοινωνική τάξη, από ό, τι ανάμεσα στη μικροσκοπική ομάδα της ελίτ της κοινωνίας και σχεδόν σε όλους τους υπόλοιπους. [iii] Για παράδειγμα, «ο αριθμός των δισεκατομμυριούχων στις ΗΠΑ πολλαπλασιάστηκε 40 φορές 25 χρόνια μέχρι και το 2007 – ενώ ο συνολικός πλούτος των 400 πιο πλούσιων Αμερικανών αυξήθηκε από τα $169 στα $1500 δισεκατομμύρια».
Μετά το 2007, κατά τη διάρκεια της πιστωτικής κατάρρευσης, η οποία είχε ως επακόλουθα την οικονομική ύφεση και την αύξηση της ανεργίας, η τάση απέκτησε ένα πραγματικά αυξανόμενο ρυθμό: αντί να έχει τον ίδιο αντίκτυπο στον καθένα όπως ήταν αναμενόμενο και είχε περιγραφεί, η κοινωνική μάστιγα ήταν σκληρή και επιλεκτική όσον αφορά την κατανομή των πληγμάτων της: το 2011, ο αριθμός των δισεκατομμυριούχων στις ΗΠΑ έφτασε σε ιστορικό ρεκόρ μέχρι σήμερα στους 1210, ενώ το 2010, ο συνδυασμένος πλούτος αυξήθηκε από $3,500 το 2007 στα $4,500 δισεκατομμύρια.
«Το 1990, κάποιος χρειαζόταν περιουσία περίπου £50 εκατομμυρίων για να μπει στον κατάλογο με τους 200 πιο πλούσιους κατοίκους στην Βρετανία, ο οποίος δημοσιευόταν κάθε χρόνο στην Σάντεϊ Τάιμς. Από το 2008, αυτός ο αριθμός έχει εκτοξευθεί στα £430 εκατομμύρια. Πρόκειται για μια σχεδόν εννεαπλάσια αύξηση». [iv] Συνολικά, «ο συνδυασμένος πλούτος των 1000 πιο πλούσιων ανθρώπων παγκοσμίως είναι σχεδόν ο διπλάσιος από τα 2,5 εκατομμύρια πλούτου των πιο φτωχών». Σύμφωνα με το Παγκόσμιο Ινστιτούτο Οικονομικής Ανάπτυξης με έδρα το Ελσίνκι, το πιο πλούσιο 1% του παγκόσμιου πληθυσμού είναι σήμερα σχεδόν 2000 φορές πλουσιότερο από ότι το 50% της βάσης της κοινωνικής ιεραρχίας. [v] Συγκρίνοντας πρόσφατα διαθέσιμες εκτιμήσεις σχετικά με την παγκόσμια ανισότητα, ο Ντανίλο Ζόλο [vi] κατέληξε στο συμπέρασμα ότι «με ελάχιστα στοιχεία μπορεί να επιβεβαιωθεί ότι ο ήλιος δύει προς την Εποχή των Δικαιωμάτων στην εποχή της παγκοσμιοποίησης.
Η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας εκτιμά ότι τα τρία εκατομμύρια ανθρώπων ζουν στις μέρες μας κάτω από το όριο της φτώχειας, που καθορίζεται στο ποσό των δύο δολαρίων ημερησίως. Το 1998, ο Τζον Γκάλμπρεϊθ, στον πρόλογο της Έκθεσης για την Ανθρώπινη Ανάπτυξη των Ηνωμένων Εθνών, τεκμηρίωσε ότι το 20% του παγκόσμιου πληθυσμού είχε το μονοπώλιο του 86% όλων των αγαθών και υπηρεσιών που παράγονταν σε όλο τον κόσμο, ενώ το 20% των πιο φτωχών κατανάλωνε μόνο το 1,3%. Σήμερα, σχεδόν μετά από 15 χρόνια, αυτά τα ποσοστά οδεύουν από το κακό στο χειρότερο: το πλουσιότερο 20% του πληθυσμού καταναλώνει το 90% των παραγόμενων προϊόντων, ενώ το φτωχότερο 20% καταναλώνει το 1%. Εκτιμάται επίσης ότι το 40% του παγκόσμιου πλούτου ανήκει στο 1% του παγκόσμιου πληθυσμού, εφόσον οι πόροι των 20 πιο πλούσιων ανθρώπων στον κόσμο ισοδυναμούν με εκείνους που έχουν δισεκατομμύρια άποροι.
Δέκα χρόνια πριν, ο Γκλεν Φάιρμπο [vii] επεσήμανε ότι η μακροχρόνια τάση της παγκόσμιας ανισότητας έδειχνε κάποια σημάδια αντιστροφής– από την αύξηση της ανισότητας στα κράτη και τη σταθερή ή μειωμένη ανισότητα μεταξύ των κρατών στην μείωση της ανισότητας στα κράτη και στην αύξηση της ανισότητας μέσα σε αυτά. Ενώ οι «αναπτυσσόμενες» ή «αναδυόμενες» εθνικές οικονομίες πέτυχαν μια μαζική εισροή κεφαλαίων από την αναζήτησή τους για νέο γρήγορο κέρδος υποσχόμενες «παρθένα εδάφη», κατοικημένα από φθηνό και υπάκουο εργατικό δυναμικό, το οποίο δεν είχε μολυνθεί από το μικρόβιο του καταναλωτισμού και ήταν έτοιμο να εργαστεί παίρνοντας το βασικό μισθό για την επιβίωσή του – οι χώροι εργασίας στις αναπτυγμένες οικονομίες εξαφανίζονταν με μεγάλη ταχύτητα αφήνοντας το τοπικό εργατικό δυναμικό σε μια υποβαθμισμένη διαπραγματευτική θέση. Δέκα χρόνια αργότερα, ο Φρανσουά Μπουργκινιόν [viii] κατέληξε ότι εάν η παγκόσμια ανισότητα (ανάμεσα στις εθνικές οικονομίες) συνεχίζει να μειώνεται υπολογίζοντας το μέσο κατά κεφαλήν εισόδημα, η απόσταση μεταξύ των πιο πλούσιων και πιο φτωχών εθνικών οικονομιών θα συνεχίσει να μεγαλώνει και οι εισοδηματικές διαφορές στο εσωτερικό των χωρών θα συνεχίσουν να αυξάνονται.
Στην συνέντευξη που έδωσε στους Μονίκ Αλτάν και Ρότζερ Πολ Ντρουά [ix] ο οικονομολόγος και βραβευμένος με το βραβείο Γκονκούρ νομπελίστας Ερίκ Ορσενά συνόψισε ότι όλα αυτά και πολλά άλλα παρόμοια στατιστικά στοιχεία αλλάζουν. Επιπλέον, υποστήριζε ότι οι καινούργιες μεταβολές ωφελούσαν μόνο μια μικρή μειονότητα του παγκόσμιου πληθυσμού. Η πραγματική κλίμακα δεν θα μας διευκόλυνε να περιορίσουμε την ανάλυσή μας, όπως συνηθίζαμε να κάνουμε πριν από μια δεκαετία, στα κατά μέσο όρο κέρδη του πλουσιότερου 10%. Για να κατανοήσει κάποιος τον μηχανισμό της σημερινής συνεχούςμεταβολής (ανεξάρτητα από την «κυκλική φάση»), χρειάζεται να εστιάσει στο πλουσιότερο 1%, ίσως ακόμα και στο 0,1%. Εάν δεν μπορέσει να το κάνει, τότε θα χάσει τον πραγματικό αντίκτυπο της αλλαγής, η οποία περιλαμβάνει την αποδόμηση της μεσαίας τάξης στην νέα τάξη του «πρεκαριάτου».
Αυτή η πρόταση έχει επιβεβαιωθεί από κάθε μελέτη, είτε αυτή βασίζεται στη χώρα καταγωγής του ερευνητή είτε προέρχεται από οπουδήποτε αλλού. Ωστόσο, όλες οι μελέτες συμφωνούν σε ένα άλλο σημείο: σχεδόν παντού στο κόσμο της ανισότητας το οτιδήποτε μεγαλώνει πολύ γρήγορα και αυτό σημαίνει ότι οι πλούσιοι, οι πραγματικά πολύ πλούσιοι γίνονται πλουσιότεροι, ενώ οι φτωχοί, οι πραγματικά πολύ φτωχοί γίνονται φτωχότεροι – πιο σίγουρα σε ένα σχετικό αλλά αυξανόμενο αριθμό περιπτώσεων με απόλυτους όρους. Επιπλέον: οι άνθρωποι που είναι πλούσιοι γίνονται πλουσιότεροι μόνο και μόνο επειδή είναι πλούσιοι.
Οι άνθρωποι που είναι φτωχοί γίνονται φτωχότεροι μόνο και μόνο επειδή είναι φτωχοί. Στις μέρες μας, η ανισότητα συνεχίζει να εντείνεται από τη δική της λογική και τη δική της ορμή. Δεν χρειάζεται κάποια βοήθεια ή κάποιο ώθηση από έξω – κανένα εξωτερικό ερέθισμα, καμία πίεση, καμία προτροπή. Σήμερα η κοινωνική ανισότητα φαίνεται να πλησιάζει όλο και περισσότερο στο να γίνει το πρώτο perpetuum mobile (αεικίνητο) στην ιστορία, το οποίο οι άνθρωποι, ύστερα από αμέτρητες αποτυχημένες προσπάθειες, έχουν εντέλει κατορθώσει να επινοήσουν και να θέσουν σε κίνηση. Αυτό είναι το δεύτερο από τα δεδομένα που μας υποχρεώνει να δούμε την κοινωνική ανισότητα από νέα διαφορετική σκοπιά.
Ήδη από το 1979, η μελέτη του Κάρνεγκι [x] έδειξε ξεκάθαρα ότι πολλά στοιχεία ήταν διαθέσιμα και προτείνονταν εκείνη την περίοδο, και ότι σύμφωνα με την κοινή πείρα ζωής επιβεβαιωνόταν καθημερινά: ότι το μέλλον κάθε παιδιού καθοριζόταν κατά κύριο λόγο από την κοινωνική κατάσταση του παιδιού, από το γεωγραφικό τόπο γέννησής του και από τη θέση των γονιών του στην κοινωνία που γεννήθηκε – και όχι από το μυαλό του, τα ταλέντα του, τα επιτεύγματα του ή την αφοσίωσή του.
Ο γιος ενός δικηγόρου μιας μεγάλης εταιρίας είχε 27 φορές περισσότερες πιθανότητες επιτυχίας από το γιο ενός μη σταθερού εργαζόμενου που δούλευε σε μια πιο δευτερεύουσα εταιρία (και οι δυο γιοι κάθονταν στο ίδιο θρανίο στην ίδια τάξη, ήταν εξίσου ικανοί, διάβαζαν με την ίδια αφοσίωση και περηφανεύονταν για την ίδια ιδιοφυία τους). Στην ηλικία των 40 χρονών, ο πρώτος θα έπαιρνε μισθό που θα τον τοποθετούσε στο 10% των πιο πλούσιων ανθρώπων της χώρας, σε αντίθεση με το συμμαθητή του που θα είχε μία στις οχτώ ευκαιρίες για να παίρνει έστω ένα μέσο εισόδημα. Περίπου τρεις δεκαετίες αργότερα, το 2007, η κατάσταση επιδεινώθηκε περισσότερο – το χάσμα επεκτάθηκε και διευρύνθηκε και για πρώτη φορά δεν υπήρχε η δυνατότητα να γεφυρωθεί. Σύμφωνα με μια μελέτη του Γραφείου του Κονγκρέσου (Congressional Office Bureau), ο πλούτος του 1% των πιο πλούσιων Αμερικανών είναι συνολικά $16.8 τρισεκατομμύρια, δύο τρισεκατομμύρια παραπάνω από το συνδυασμένο πλούτο του 90% της κατώτερης τάξης του πληθυσμού. Σύμφωνα με το Center for American Progress (Κέντρο για την Αμερικανική Ανάπτυξη), κατά τη διάρκεια αυτών των τριών δεκαετιών το μέσο εισόδημα του 50% των Αμερικανών της κατώτερης τάξης αυξήθηκε κατά 6% – ενώ το εισόδημα του 1% της ανώτερης τάξης αυξήθηκε κατά 229%.
Το 1960, το μέσο εισόδημα κατόπιν φορολογίας για τα ανώτερα διοικητικά στελέχη στις μεγαλύτερες εταιρίες των ΗΠΑ ήταν 12 φορές μεγαλύτερο από ότι το μέσο εισόδημα των εργαζομένων. Από το 1974, οι μισθοί και τα προνόμια των διευθυνόντων συμβούλων αυξήθηκαν περίπου 35 φορές σε σχέση με τις απολαβές των εργαζομένων της εταιρίας. Το 1980 οι μισθοί των διευθυνόντων συμβούλων ήταν κατά μέσο όρο 42 φορές πιο υψηλοί από τους μισθούς που έπαιρνε ο μέσος εργαζόμενος και δέκα χρόνια αργότερα διπλασιάστηκε στις 84 φορές. Αλλά τότε, γύρω στο 1980, η ανισότητα άρχισε να επιταχύνεται ραγδαία. Από τα μέσα της δεκαετίας του 90, σύμφωνα με το περιοδικό Μπίζνες Γουίκ (Business Week), ο συντελεστής ήταν ήδη 135 φορές μεγαλύτερος. Το 1999 είχε φτάσει στο τετρακοσιαπλάσιο επίπεδο και το 2000 αυξήθηκε ξανά στις 531 φορές. Και αυτοί είναι κάποιοι από τους ταχέως αυξανόμενους αριθμούς παρόμοιων πραγματικών περιστατικών (“facts of the matter”) και στατιστικών στοιχείων στην προσπάθεια τους να τους κατανοήσουν, να τους προσδιορίσουν σε ποσότητα και να τους καταμετρήσουν. Κάποιος μπορεί να συνεχίσει επ’ αόριστον να καθορίζει την τιμή τους, εφόσον εμφανίζονται συνεχώς νέα στατιστικά στοιχεία, τα οποία κάθε επιτυχημένη έρευνα προσθέτει στην ήδη συσσωρευμένη μάζα.
Ποιες είναι όμως οι κοινωνικές πραγματικότητες, στις οποίες αναφέρονται αυτά τα αριθμητικά στοιχεία;
Ο Τζόζεφ Στίγκλιτς κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι αποκαλύψεις που έφεραν δραματικά αποτελέσματα των δύο ή τριών εύλογα πιο επιτυχημένων δεκαετιών στην σειρά στην ιστορία του καπιταλισμού, που προηγήθηκαν της πιστωτικής κατάρρευσης το 2007 και της κατάθλιψης που ακολούθησε: η ανισότητα πάντα δικαιολογούταν με βάση το γεγονός ότι αυτοί που βρίσκονταν στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας συνέβαλλαν περισσότερο στην οικονομία, έχοντας το ρόλο «δημιουργών θέσεων απασχόλησης» – αλλά «έπειτα ήρθε το 2008 και 2009, και κάποιος μπορούσε να καταλάβει ότι αυτοί οι άνθρωποι που είχαν οδηγήσει την οικονομία στο χείλος της καταστροφής αποχωρούσαν με εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια».
Προφανώς, δεν μπορούσε να δικαιολογήσει εκείνη την περίοδο τις αμοιβές όσον αφορά τη συνεισφορά των δικαιούχων τους στην κοινωνία. Σε αυτό που συνέβαλλαν ουσιαστικά οι τελευταίοι δεν ήταν οι καινούργιες δουλειές, αλλά η προέκταση μιας σειράς από «περιττούς ανθρώπους» (όπως έχουν μετονομαστεί οι άνεργοι σήμερα – όχι χωρίς βάσιμους λόγους). Στο τελευταίο του βιβλίο The Price ofInequality (Το τίμημα της ανισότητας) (WW Norton & Company 2012), ο Στίγκλιτς συμπεραίνει ότι οι ΗΠΑ έχουν γίνει η χώρα «στην οποία οι πλούσιοι μένουν σε γκέτα κλειστής κοινωνίας, στέλνουν τα παιδιά τους σε ακριβά σχολεία και έχουν πρόσβαση σε πρώτης τάξεως ιατρική φροντίδα. Στο μεταξύ, οι υπόλοιποι ζουν σε ένα κόσμο που χαρακτηρίζεται από ανασφάλεια, από την καλύτερη προσπάθεια για μέτρια εκπαίδευση και από περιορισμένη ιατρική περίθαλψη».
Αυτή είναι η εικόνα των δύο κόσμων – με ελάχιστες επαφές ή κοινά σημεία μεταξύ τους και επίσης με την επικοινωνία μεταξύ τους να είναι ανύπαρκτη (στις ΗΠΑ όπως και στην Βρετανία, οι οικογένειες έχουν ξεκινήσει να αποταμιεύουν ένα μεγάλο μέρος από το μισθό τους για να καλύψουν το κόστος ζωής τους, και να μείνουν γεωγραφικά και κοινωνικά μακριά, “όσο πιο μακριά τόσο το καλύτερο, από τους «άλλους ανθρώπους» και πιο συγκεκριμένα από τους φτωχούς).

Στην έντονη και έξοχη ζωοτομία της ισχύουσας κατάστασης της ανισότητας, ο Ντάνιελ Ντόρλινγκ, καθηγητής της Ανθρώπινης Γεωγραφίας [xi] στο Πανεπιστήμιο του Σέφιλντ, δίνει σάρκα στα οστά της σκελετικής σύνθεσης του Στίγκλιτς – ενώ μεταφέρει ταυτόχρονα τη γωνία προοπτικής από τη μία χώρα σε παγκόσμιο επίπεδο: το φτωχότερο 10% του παγκόσμιου πληθυσμού συνήθως πεινάει. Το πλουσιότερο 10% δεν μπορεί να θυμηθεί ούτε μια στιγμή πείνας στην ιστορία της οικογένειάς του. Το φτωχότερο 10% μπορεί να εξασφαλίσει μόνο την πιο βασική εκπαίδευση για τα παιδιά του, ενώ το πλουσιότερο 10% ανησυχεί για το αν θα πληρώσει αρκετά δίδακτρα, έτσι ώστε τα παιδιά του να συναναστρέφονται μόνο με τους αποκαλούμενους «ισάξιους» και «καλύτερους» τους και έχει επιπλέον το φόβο της συναναστροφής των παιδιών του με «άλλα παιδιά».

Το φτωχότερο 10% μένει σχεδόν πάντα σε μέρη όπου δεν υπάρχει ούτε κοινωνική ασφάλιση ούτε επίδομα ανεργίας. Το πλουσιότερο 10% δεν μπορεί να φανταστεί τον εαυτό του να προσπαθεί να ζήσει μόνο με αυτά τα οφέλη. Το φτωχότερο 10% μπορεί να εξασφαλίσει μόνο καθημερινή απασχόληση στην πόλη ή είναι χωριάτες σε αγροτικές περιοχές, ενώ το πλουσιότερο 10% δεν μπορεί να διανοηθεί να μην έχει εξασφαλισμένο μηνιαίο μισθό. Πέρα από αυτά, η ανώτερη κλάση, οι πλουσιότεροι όλων, δε μπορούν να διανοηθούν το να ζουν με μισθό και όχι με εισόδημα που προέρχεται από τους τόκους που παράγει ο πλούτος τους.

Και καταλήγει: «Καθώς οι άνθρωποι πολώνονται γεωγραφικά, αρχίζουν να γνωρίζουν όλο και λιγότερα ο ένας για τον άλλον και να φαντάζονται όλο και περισσότερα». . . Ενώ στην πιο πρόσφατη αναφορά του με τον τίτλο «Inequality: the real cause of our economic woes» [xii] (Ανισότητα: η πραγματική αιτία των οικονομικών μας συμφορών), ο Στιούαρτ Λάνσεϊ στρατεύεται με τις ετυμηγορίες των Στίγκλιτς και Ντόρλινγκ ότι το στηριζόμενο από την εξουσία δόγμα που αναγνωρίζει στους πλούσιους ότι προσφέρουν κοινωνικό έργο με το να γίνονται πλουσιότεροι δεν είναι παρά μια μίξη ενός εσκεμμένου ψέματος με μια ηθική εθελοτυφλία: σύμφωνα με την οικονομική ορθοδοξία, μια μεγάλη δόση ανισότητας οδηγεί σε πιο αποτελεσματικές και ταχύτερα αναπτυσσόμενες οικονομίες. Αυτό συμβαίνει, διότι υψηλότερες αμοιβές και χαμηλότεροι φόροι στην κορυφή, όπως υποστηρίζεται, δίνουν ώθηση στην επιχειρηματικότητα και παράγουν μια μεγαλύτερη οικονομική πίτα.

Απέδωσε λοιπόν καρπούς το 30ετές πείραμα εκτίναξης της ανισότητας; Τα στοιχεία δείχνουν πως όχι. Το χάσμα πλούτου έχει διευρυνθεί, ωστόσο χωρίς την υποσχόμενη οικονομική πρόοδο. Από το 1980 τα ποσοστά ανάπτυξης και παραγωγικότητας του Η.Β. μειώθηκαν κατά το ένα τρίτο και η ανεργία είναι πέντε φορές μεγαλύτερη απ’ ό,τι στην πιο ισότιμη μεταπολεμική εποχή. Οι τρεις περίοδοι ύφεσης μετά το 1980 ήταν βαθύτερες και μεγαλύτερες σε διάρκεια από αυτές των δεκαετιών του 1950 και 1960, με κορύφωση την κρίση των τελευταίων τεσσάρων ετών. Το κύριο αποτέλεσμα του πειράματος μετά το 1980 είναι μια οικονομία περισσότερο πολωμένη και επιρρεπής στην κρίση.

Σημειώνοντας ότι «οι μειωμένοι μισθοί στερούν τη ζήτηση από τις οικονομίες που εξαρτώνται άμεσα από τις δαπάνες του καταναλωτή» και πράγματι «οι καταναλωτικές κοινωνίες χάνουν την ικανότητά τους να καταναλώνουν» κι ότι «η συγκέντρωση των διαδικασιών ανάπτυξης στα χέρια μιας μικρής παγκόσμιας οικονομικής ελίτ οδηγεί σε επενδυτικές φούσκες», ο Λάνσεϊ οδηγείται στο αναπόφευκτο συμπέρασμα: η σκληρή πραγματικότητα της κοινωνικής ανισότητας είναι κακή για όλους ή σχεδόν όλους μέσα σε μια κοινωνία. Και αρθρώνει μια πρόταση που θα έπρεπε, ωστόσο δεν το έχει κάνει ακόμα, να ακολουθεί μια τέτοια ετυμηγορία: «το κεντρικό δίδαγμα των 30 τελευταίων ετών είναι ότι το οικονομικό μοντέλο που επιτρέπει στα πλουσιότερα μέλη μια κοινωνίας να συσσωρεύουν όλο και μεγαλύτερο κομμάτι από την πίτα στο τέλος θα αυτοκαταστραφεί. Είναι ένα μάθημα που, όπως φαίνεται πρέπει να πάρουμε».

Χρειαζόμαστε και πρέπει να πάρουμε αυτό το μάθημα, μην τυχόν φτάσουμε στο σημείο από όπου δεν έχει γυρισμό: τη στιγμή όπου το τρέχον «οικονομικό μοντέλο», αφού μας έχει δώσει όλα τα σημάδια της επερχόμενης καταστροφής ενώ ταυτόχρονα αδυνατεί να ελκύσει την προσοχή μας και να μας παρακινήσει να λάβουμε δράση, εκπληρώσει την εν δυνάμει αυτοκαταστροφή του. Οι Ρίτσαρντ Γουίλκινσον και Κέιτ Πίκετ, συγγραφείς οι ίδιοι μιας κατατοπιστικής μελέτης The Spirit Level: Why More Equal Societies Almost Always Do Better (Το αλφάδι: Γιατί οι πιο ισότιμες κοινωνίες τα πηγαίνουν σχεδόν πάντα καλύτερα) (Allen Lane 2009), επισημαίνουν στο από κοινού τους έργο “Foreword” στο βιβλίο του Ντόρλινγκ ότι η πεποίθηση ότι «το να αμείβονται οι πλούσιοι με τεράστιους μισθούς και μπόνους» είναι δίκαιο λόγω των «σπάνιων ταλέντων τους» που «ωφελούν την υπόλοιπη κοινωνία» είναι ένα εξόφθαλμο ψέμα. Ένα ψέμα που μπορούμε να καταπιούμε με αυτοκυριαρχία μόνο με δική μας ευθύνη και, εν τέλει, εις βάρος της δικής μας αυτοκαταστροφής.

Από την εμφάνιση της έρευνας των Γουίλκινσον και Πίκετ, στοιχεία σχετικά με τις επιβλαβείς και συχνά ολέθριες επιπτώσεις των υψηλών και ολοένα αυξανόμενων επιπέδων ανισότητας πάνω στις παθογένειες της ανθρώπινης συνύπαρξης και η οξύτητα των κοινωνικών προβλημάτων προκύπτουν διαρκώς. Η συσχέτιση μεταξύ υψηλών επιπέδων οικονομικής ανισότητας και του αυξανόμενου όγκου κοινωνικών παθογενειών έχει μέχρι στιγμής γίνει ευρέως αποδεκτή. Ένας αυξανόμενος αριθμός ερευνητών κι αναλυτών επισημαίνουν, ωστόσο, ότι εκτός από τον αρνητικό αντίκτυπο που έχει στην ποιότητα ζωής, η ανισότητα έχει και δυσμενείς επιπτώσεις στην οικονομική απόδοση.

Αντί να την τονώσει, την κρατάει χαμηλά. Στην έρευνα που ήδη αναφέρθηκε ο Μπεργκινιόν συγκεντρώνει μερικές από τις αιτίες του τελευταίου αυτού φαινομένου, όπως για παράδειγμα τη στέρηση πρόσβασης από τους εν δυνάμει επιχειρηματίες στα τραπεζικά δάνεια λόγω της έλλειψης εγγυήσεων που απαιτούν οι πιστωτές ή το αυξανόμενο κόστος εκπαίδευσης που στερεί από τους ταλαντούχους νέους την ευκαιρία να αποκτήσουν τα προσόντα που πρέπει να αναπτύξουν και να εξασκήσουν τις ικανότητές τους. Προσθέτει σε αυτά τις αρνητικές επιπτώσεις της αύξησης της κοινωνικής έντασης και του κλίματος αβεβαιότητας: το ολοένα αυξανόμενο κόστος των υπηρεσιών ασφαλείας «τρώει» τους πόρους που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για καλύτερους οικονομικούς σκοπούς.

Για να συνοψίσουμε λοιπόν: δεν αληθεύει αυτό που τόσοι πολλοί από εμάς πιστεύουν και αυτό που μας έχουν πιέσει ή ωθήσει να πιστέψουμε, ενώ πολύ συχνά μπαίνουμε στον πειρασμό ή τείνουμε να πιστέψουμε; Αληθεύει ότι «ο πλούτος των πολλών μας ωφελεί όλους»; Για την ακρίβεια, δεν αληθεύει ότι όλη αυτή η παραποίηση της φυσικής ανισότητας μεταξύ των ανθρώπων είναι βλαβερή για την υγεία και το σθένος, καθώς και για τις δημιουργικές και παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας, την οποία κάθε ανθρώπινο μέλος έχει επενδύσει το ενδιαφέρον του για να μεγαλώσει και να διατηρήσει στο υψηλότερο δυνατό επίπεδο. Και δεν αληθεύει ότι η διαφοροποίηση των κοινωνικών θέσεων, ικανοτήτων, δικαιωμάτων και αμοιβών αντανακλά τις διαφορές στα φυσικά ταλέντα και στη συνεισφορά του κάθε μέλους της κοινωνίας στην ευημερία της. Το ψέμα είναι ο πιο πιστός σύμμαχος (ή μήπως το θεμέλιο;) της κοινωνικής ανισότητας.

Να προσέχεις το βλέμμα περισσότερο απ’ τα λόγια.

Μ. Βαμβουνάκη, Κυριακή απόγευμα στη Βιέννη (Εκδ. Ψυχογιός) – απόσπασμα

Να προσέχεις το βλέμμα περισσότερο απ’ τα λόγια...

Της θύμιζε κατά τις συνεδρίες τους εκείνο το ωραίο του Νίτσε: «Μ’ αρέσει εκείνος που η ψυχή του είναι πιο βαθιά απ’ την πληγή του».

Να δουλέψουμε με τις πληγές μας αλλά να μην τις γλείφουμε∙ κινδυνεύουμε να διαστρέψουμε τις ηδονές μας. Η ψυχή είναι πανίσχυρη. Μην κολλάς! Μην κολλάς ούτε στην ψυχανάλυση, προορίζεται μονάχα για τις πληγές, για την ψυχή σου θα προχωρήσεις πιο πέρα, στην πνευματική περιπέτεια.

Για να σου δώσω να καταλάβεις, είναι σαν να πηγαίνεις σε έναν ορθοπεδικό γιατί έσπασες το πόδι σου. Ο ορθοπεδικός θα σου γιατρέψει το κάταγμα, δε θα σου μάθει όμως ούτε να βαδίζεις, ούτε ποιο δρόμο θα περπατήσεις, ούτε πολύ περισσότερο τον προορισμό. Η ευθύνη σου είναι αμεταβίβαστη.

Αν κάτσεις εκεί να σου χαϊδεύουν, να σου κάνουν μασάζ στο σπασμένο πόδι σου, θα ατροφήσεις, θα μείνεις ακίνητη. Ο δρόμος είναι αποκλειστικά δικός σου. Πολύ δύσκολο αυτό αλλά τίποτα σαγηνευτικότερο. Ετοιμάσου να με εγκαταλείψεις πριν παραλύσεις στο ντιβάνι μου.

Να μην εμπιστεύεσαι με την πρώτη τα συναισθήματά σου, ούτε αγαπώ, ούτε δεν αγαπώ να λες εύκολα. Τα ένστικτα ξέρουν θαυμάσια να προσποιούνται πως είναι συναισθήματα ή να εκλογικεύουν την παρουσία τους με δήθεν πνευματικές ιδέες. Μην νομίζεις καν ότι συμπονάς τον άλλον όσο νομίζεις.

Πάρα πολλές φορές συμπονούμε από ταύτιση, όχι από ανθρωπιά. Παίρνουμε το δράμα του άλλου μέσα μας, φανταζόμαστε πως είμαστε εμείς που μας συμβαίνει και μ’ αυτή τη μετάθεση υποφέρουμε επειδή υποφέρουμε για μας. Συχνά δηλαδή η λύση για κάποιον είναι αυτολύπη.

Θέλω να πω δεν είναι ο άλλος το θέμα της στενοχώριας μας, αιτία είναι η ιδέα μας ότι ίσως συμβεί αυτό σε μας και προληπτικά το ζούμε. Πάλι ο εγωκεντρισμός κάνει παιχνίδι, πολύ δύσκολα συμπάσχουμε με τα παθήματα του όντως άλλου, πάρα πολύ δύσκολα τον καταλαβαίνουμε. Πώς να σου το πω;

Δε γίνομαι εγώ εσύ, κάνω εσένα εγώ… Εκείνο που έλεγαν οι αρχαίοι, πως «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος», στην πραγματικότητα των συναισθημάτων, εγώ σου λέω πως μέτρον πάντων: Εγώ. Ο πλησίον είναι τρομερά απόμακρη γη. Για να μη σου πω ανύπαρκτη…Η ουτοπία του άλλου! Μακάρι, και πιθανόν να υπερβάλλω.

Άλλο μετουσιώνω ένα πάθος μου, άλλο το εκλογικεύω. Η μετουσίωση είναι αγώνας και κάποτε υπέρβαση, η εκλογίκευση είνα πρόφαση εν αμαρτίαις. Μην κρίνεις από τις πράξεις αυτές καθαυτές, δεν εξηγούν πάντα την ουσία τους.

Να γυρεύεις την κρυμμένη πρόθεση, εκεί υπάρχει η εντιμότητα, η καθαρότητα ή όχι της καρδιάς. Ένας υπέρμετρα εγωιστής μπορεί να διαλέξει για επίδειξη το ρόλο αγίου. Να ζει με σκληρή άσκηση, να κινείται με εντυπωσιακή ευσέβεια, να μοιράζει περιουσίες στην ελεημοσύνη.

Όμως σκοπός του δεν είναι η συμπόνοια, είναι η προβολή, η επίδειξη, ένας αυτοθαυμασμός∙ ένας θρίαμβος στον δικό του κύκλο.

Να προσέχεις. Να προσέχεις το βλέμμα περισσότερο απ’ τα λόγια.

Tο παιδί που γεννά το γονιό του

 ‘Μαμά, μπαμπά, δε με κοιτάξατε και χάθηκα’, Αγγελική Μπολουδάκη, Εκδόσεις Αραξοβόλι


“Μια μέρα θα κάνω δικά μου παιδάκια και θα φτιάξω τότε για κείνα μια ζωή γιομάτη θέρμη, τρυφερότητα, περιποιήσεις και ευθυμία’. Δηλαδή, ό,τι είχα ονειρευτεί εγώ όταν ήμουν παιδί”.
Μαρί Καρντινάλ

Το παιδί φέρνει τους γονείς σε επαφή με τη δική τους παιδική ηλικία. Αν αυτά τα χρόνια ήταν γεμάτα από αγάπη, ενθάρρυνση, σεβασμό στην προσωπικότητά τους, είναι εύκολο να επικοινωνήσουν με το παιδί τους και να υποστηρίξουν τη μοναδικότητα της αλήθειας του. Εάν όμως η δική τους παιδική ηλικία χαρακτηριζόταν από συναισθηματικά ελλείμματα, χρειάζεται να θεραπεύσουν τα συναισθήματα που απορρέουν από αυτά, διαφορετικά θα προσκαλέσουν το παιδί τους να κυοφορήσει μια δική τους παιδική ηλικία, ελπίζοντας να ολοκληρωθούν.
Ένα παιδί προσαρμόζεται στις εικόνες που λαμβάνει από τους γονείς του, που είναι τα πιο σημαντικά πρόσωπα στη ζωή του. Είναι δεκτικό στα μηνύματα που του στέλνουν, ακόμα και αν αυτά τα μηνύματα αναστείλουν την εξέλιξή του. Η μοίρα του χαράζεται στις πρώτες περιόδους της ζωής του και απαιτείται πολλή προσπάθεια στη συνέχεια, για να γραφτεί ξανά ένα νέο πεπρωμένο.
Συχνά, οι γονείς κάνουν ένα λάθος: Δίνουν σε ένα μωρό ένα ρόλο. Ένα ρόλο που θα δώσει πνοή στα όνειρά τους, θα ικανοποιήσει επιθυμίες που άφησαν εκείνοι, και βέβαια οι προσταγές των γονέων θα γίνουν ακόμα πιο έντονες, όσο πιο βαθιά στο συρτάρι παραμένουν τα όνειρά τους. Έτσι, περιμένουν από το παιδί τους να γίνει ο εκφραστής αυτών των απωθημένων, χωρίς να αναλαμβάνουν να δώσουν διέξοδο στις επιθυμίες τους.
Όπως βέβαια μπορεί να νιώθουν βαθιά μέσα τους μια παλιά πληγή που αναβλύζει ακόμα και την έχει προκαλέσει ο δικός τους γονιός. Έτσι, αποτυπώνουν στο βρέφος τους τα χαρακτηριστικά του δικού τους γονιού και φέρονται στο παιδί τους σαν να είναι ένα άλλο πρόσωπο, προσδοκώντας να γιατρευτούν αυτές οι πληγές.
Το βρέφος προσφέρεται με το γελαστό του βλέμμα, το γεμάτο απορία, για εγγραφές, κάποιες από τις οποίες δεν έχουν καμιά σχέση με το ίδιο. Ενώ περιμένει από μας να το καθρεφτίσουμε, να αναγνωρίσουμε και να θαυμάσουμε τα δικά του χαρακτηριστικά για να αποκτήσει οντότητα, εμείς το κοιτάμε και του προσδίδουμε μέσα από το βλέμμα μας χαρακτηριστικά που δεν έχει, αλλά τα αφομοιώνει, επειδή εμείς είμαστε τα σημαντικά πρόσωπα στη ζωή του και η αξία του περνάει μέσα από εμάς.
Το μωρό μας, λοιπόν, γίνεται ένας πίνακας και εμείς αποτυπώνουμε πάνω του στοιχεία που μας θυμίζουν καθετί γνώριμο, το οποίο βιώσαμε με αρνητικό τρόπο κυρίως. Μας κρίνει, όπως η γιαγιά του, γίνεται επιθετικό, όπως ο παππούς του, είναι λυπημένο όπως εμάς. Οι ρόλοι περιμένουν, για να δοθούν. Και εκείνο γίνεται ο ηθοποιός ενός έργου, το οποίο σκηνοθετούμε εμείς. Αναπαριστά, αποτυπώνει και οργανώνει την προσωπικότητά του σύμφωνα με τα μηνύματα που του στέλνουν οι γονείς του.
Στην καλύτερη περίπτωση πρόκειται για ένα έργο, η εξέλιξη του οποίου βασίζεται στη μοναδική προσωπικότητα του παιδιού, λαμβάνοντας υπόψη τα ιδιαίτερά του ταλέντα, διανθισμένα από χαρακτηριστικά οικείων του προσώπων, όπου αισθάνεται ότι αγαπιέται από αυτά. Οι γονείς, που σέβονται το παιδί τους και το βοηθούν να υποστηρίξει τη μοναδικότητά του και να αυτονομηθεί, ενώ συνάμα δηλώνουν την παρουσία τους δίπλα του, ζυμώνουν με έντεχνο τρόπο αυτά τα υλικά, ώστε η μορφή που αναδύεται να χαρίζει αέρα στην αυθεντικότητά του.
Στη χειρότερη περίπτωση παρακολουθούμε ένα δράμα, όπου οι ρόλοι είναι προκαθορισμένοι από το παρελθόν. Το μωρό μπαίνει στην άκρη και αυτό που βλέπουμε σε εκείνο, δεν είναι παρά η αντανάκλαση κάποιου άλλου. Με αυτόν συνομιλούμε και το βρέφος υπακούει. Φοβόμαστε τη βία του ή την επιθετικότητά του. Μα ένα μωρό δεν μπορεί να γίνει εκφραστής βίας! Υπακούει σε αυτήν όμως, όταν του έχουμε δώσει αυτό το συγκεκριμένο ρόλο. Φοβόμαστε τη βία ενός δικού μας ανθρώπου που μας στιγμάτισε στο παρελθόν και κοιτάμε με φόβο το παιδί μας. Βλέπουμε στο παιδί μας τον επιθετικό πατέρα ή την επικριτική μητέρα και οργιζόμαστε ή νιώθουμε φόβο, με αποτέλεσμα να χάνουμε τον έλεγχο των συναισθημάτων μας και να μην μπορούμε να τα ενοποιήσουμε, για να μπορέσουμε να επικοινωνήσουμε μαζί του.
Μέσα σε μια πλάνη προσπαθούμε να ξαναγράψουμε το «έργο» της ζωής μας, σε μια προσπάθεια να το ξορκίσουμε. Ελπίζουμε να γίνει το μωρό μας ο καλός μπαμπάς ή η μαμά που θα μας εκτιμήσει, τα πρόσωπα δηλαδή που αισθανθήκαμε πως χάσαμε την αγάπη τους, και προσδοκούμε πως στο μωρό μας θα αποκαταστήσουμε την απώλεια.
Το μωρό μας γίνεται ο εκφραστής των προσδοκιών μας να αλλάξει το σενάριο της ζωής μας. Και εκείνο μένει αβοήθητο, έρμαιο των προβολών που κάνουμε σε αυτό. Κι ως εκ θαύματος προσαρμόζεται, όχι στην επιθυμία μας να γίνει κάτι διαφορετικό από το παρελθόν μας, αλλά αφομοιώνει στοιχεία που του προσάπτουμε και προσαρμόζεται σε αυτό που φοβόμαστε. Δεν συμβαίνει εδώ κάτι μαγικό. Απλά συλλαμβάνει τη ματιά μας. Το φόβο μας. Και καταγράφει. Εγγράφει μέσα του τα στοιχεία που υποσυνείδητα του στέλνουμε. Κάθε μήνυμα που είναι χρωματισμένο με συναίσθημα γίνεται πρόσφορο υλικό για αυτό.
Το παιδί περιμένει από τον γονιό του να κατανοήσει τα συναισθήματά του. Ελπίζει πως ο γονιός του θα γίνει ένα δοχείο, που θα εμπεριέχει τα επώδυνα συναισθήματά του, για να μπορέσει και το ίδιο να τα διαχειριστεί. Όταν όμως το κοιτάμε με συναισθήματα που ξεχειλίζουν από τους δικούς μας γονείς, ζητάμε από εκείνο να εμπεριέχει τα συναισθήματά μας, εκείνα που έχουν μείνει απωθημένα, γεμάτα παράπονο στον ψυχισμό μας. Του αδειάζουμε τα συναισθήματά μας και λαμβάνει μηνύματα που, ενώ δεν μπορεί να τα αποκωδικοποιήσει, προσαρμόζεται σε αυτά και ανταποκρίνεται στην υπόγεια δράση τους.
Αντιλαμβάνεται διαισθητικά τον φόβο ή την αγωνία μας και προσαρμόζεται σε μια συμπεριφορά, προκειμένου να προκαλεί αυτά τα συναισθήματα. Ο φόβος γίνεται κομμάτι της ταυτότητάς του και η συμπεριφορά του προσδιορίζεται από αντιδράσεις που προκαλούν φόβο σε μας. Κάθε φορά που μας προκαλεί αγωνία, εμείς το προσέχουμε με διαφορετικό τρόπο από ότι συνήθως και το έντονο συναίσθημα γοητεύει τα παιδιά, ακόμα κι αν ο απόηχος του είναι δραματικός, ακόμα κι αν οι αποχρώσεις του είναι σταχτιές.
Υπακούει στο ρόλο που του ζητούν τα υποσυνείδητα μας αιτήματα και τον υιοθετεί, για να αποκτήσει μια ταυτότητα, ακόμα και αν δε ταιριάζει στην ιδιοσυγκρασία του. Το παιδί εξαρτάται από την αγάπη μας. Φοβάται μην την χάσει και αλωθεί. Επομένως, προσαρμόζει τη συμπεριφορά του στα συνειδητά ή υποσυνείδητα αιτήματά μας, ακόμα και αν αυτά διαστρεβλώνουν την ανάπτυξή του.
Ένας ρόλος αναδύεται και για μας, για να μας αποδείξει πως είμαστε μαριονέτες και θύματα του εαυτού μας. Στενοχωριόμαστε, γιατί αναβιώνουμε το παρελθόν, υποφέρουμε που κάποιος έχει πάρει το ρόλο του δυνάστη ή του θύματος, παρότι του τον έχουμε δώσει υποσυνείδητα εμείς. Στενοχωριόμαστε για όλα εκείνα που ανακαλεί στην μνήμη μας η συμπεριφορά του, ενώ στην πραγματικότητα εμείς τα έχουμε προκαλέσει.
Και το χειρότερο είναι, πως έχουμε δώσει ένα ρόλο στο παιδί μας, που δεν του ανήκει. Είναι φορές που το παιδί της φαντασίας μας έρχεται να πάρει τη θέση από το παιδί που κρατάμε στα χέρια μας. Λες και εκείνο που προσδοκούμε από το παιδί μας έχει περισσότερη δύναμη μέσα μας από την αγάπη για αυτό. Και το πραγματικό παιδί γλιστράει από τα χέρια μας.
Γιατί το κάνουμε; Γιατί στέλνουμε στο παιδί μας όλα αυτά τα μηνύματα; Προβάλλουμε γνώριμα χαρακτηριστικά σε εκείνο, γιατί μας είναι πιο εύκολο να συνομιλούμε με το οικείο, ακόμα κι αν αυτή η οικειότητα μάς έχει πληγώσει στο παρελθόν. Έτσι, κάθε φορά που συναντάμε στο βρέφος μια αντίδραση, του μεταφέρουμε συναισθήματα, από τα οποία κατακλυστήκαμε στο παρελθόν ερχόμενοι σε επαφή με την απόρριψη που εισπράξαμε από τους δικούς μας γονείς. Είτε την παραφράζουμε σαν βία από την πλευρά του και γινόμαστε επιθετικοί μαζί του είτε ταυτιζόμαστε μαζί του και το λυπόμαστε.
Μοιραία σαν να αναζητούμε τον εαυτό μας σε αυτό το μικρό όμοιο και προσπαθούμε να τον θεραπεύσουμε μέσω αυτού ή γυρεύουμε τα πρόσωπα του παρελθόντος μας και κάνουμε ένα διάλογο με αυτά μέσω του παιδιού μας. Και εκείνο γίνεται αποδέκτης των προβολών μας με ένα ψυχικό δέρμα
παράταιρο για την προσωπικότητά του και ένα εαυτό που δεν του ανήκει.
Είναι, λοιπόν, ένα μωρό που αγαπιέται για αυτό που είναι και επομένως βοηθιέται να πλάσει την προσωπικότητά του σύμφωνα με την αλήθεια του ή μήπως είναι όλα αυτά που εμείς προβάλλουμε σε αυτό;

20 πράγματα που θα ήθελα να μου είχαν πει για το πένθος

 της συγγραφέως Shannon Kaiser

Το πρόβλημα με τον θάνατο είναι ότι ανεξαρτήτως με το πόσο προετοιμασμένοι είμαστε, πάντα θα μας σοκάρει. Η διαδικασία του πένθους είναι ένας τρόπος να μάθουμε ποιοί είμαστε πραγματικά. Όσο πιο πολύ αγαπούσαμε κάποιον, τόσο πιο πολύ υποφέρουμε. Ο θάνατος, η τραγωδία και η απώλεια μας επιτρέπουν να κοιτάξουμε πιο βαθιά στην ψυχή μας και να δούμε τι αξίζει περισσότερο κι αυτό δεν είναι πάντα κακό.

Ακόμα κι έτσι, θα ήθελα κάποιος να μου έχει πει τι να περιμένω. Αλλά μέχρι να συμβεί σε μας του ίδιους, δεν μπορούμε να το καταλάβουμε. Μέσα από την καρδιά μου, γράφω αυτά που έμαθα εγώ και αφιερώνω αυτό το κείμενο σε όποιον νιώθει θλίψη ή βιώνει μια απώλεια, έναν χωρισμό, ένα διαζύγιο ή τον θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου.

1. Στην πραγματικότητα δεν ξεπερνάμε ποτέ μια απώλεια. Την αφομοιώνουμε, κι αυτή μας οδηγεί σε έναν τρόπο ζωής με πιο ουσιαστικές προτεραιότητες.

2. Θα ανακαλύψετε το βάθος της αγάπης που διαθέτετε, κάτι που ποτέ πριν δεν γνωρίζατε ότι υπήρχε.

3. Ποτέ να μην λυπάστε για τον τρόπο που αγαπήσατε. Η αγάπη πάντα έχει αξία.

4. Οι άνθρωποι μερικές φορές λένε πράγματα που μπορεί να σας φανούν ανόητα ή να σας πληγώσουν. Μην το πάρετε προσωπικά. Συνήθως απλώς προσπαθούν να βοηθήσουν.

5. Δεν υπάρχει πάντα μια κατάλληλη στιγμή ή κάποια αιτία. Μερικές φορές τα πράγματα απλώς συμβαίνουν.

6. Να ξέρετε ότι κάνατε ό,τι καλύτερο μπορούσατε τη στιγμή που έπρεπε. Συγχωρήστε τον εαυτό σας. Δεν υπάρχει τίποτα περισσότερο που θα μπορούσατε να κάνετε ή να πείτε.

7. Είναι φυσιολογικό να νιώθετε θυμό. Αγκαλιάστε αυτό το συναίσθημα κι αφήστε το να λειτουργήσει μέσα σας.

8. Ένας θάνατος μπορεί να φέρει στην επιφάνεια τα καλύτερα στοιχεία σε μια οικογένεια, μπορεί όμως να βγάλει και τα χειρότερα. Να είστε προετοιμασμένοι για όλα.

9. Η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου μπορεί να σας κάνει να αναζητήσετε τον δικό σας σκοπό και τους στόχους σας κι αυτό είναι κάτι θετικό.

10. Θα βρείτε παρηγοριά στα πιο απρόσμενα μέρη.

11. Οι ξαφνικές συναισθηματικές εκρήξεις αποτελούν μέρος της όλης διαδικασίας. Αφήστε τον εαυτό σας να τις βιώσει.

12. Δεν υπάρχει φυσιολογική ή μη αντίδραση όταν πρόκειται για πένθος. Να είστε υπομονετικοί και ελαστικοί με τον εαυτό σας.

13. Οι άνθρωποι γύρω σας θα σας δείξουν ποιοί πραγματικά είναι. Στις δυσκολίες θα δείτε το πραγματικό τους πρόσωπο.

14. Ποτέ δεν θα γίνετε όπως ήσασταν παλιότερα.

15. Δεν υπάρχει συγκεκριμένο χρονικό διάστημα που θα πρέπει να κρατήσει η θλίψη σας.

16. Η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου μας υπενθυμίζει αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία στη ζωή.

17. Μια μεγάλη απώλεια είναι μια ευκαιρία να πάψετε να σκέφτεστε το εγώ σας και να ζήσετε περισσότερο με το συναίσθημα.

18. Μην αποφεύγετε τον πόνο, διότι θα κάνετε τα πράγματα χειρότερα και θα παρατείνετε τη διαδικασία. Αφήστε τα συναισθήματά σας ελεύθερα.

19. Η ζωή σας ήταν πιο πλούσια και όμορφη χάρη στην αγάπη που είχατε.

20. Αυτό που νομίζετε ότι είναι το τέλος συχνά αποτελεί μια καινούρια αρχή.

Πώς να βοηθήσετε τα παιδιά σας να αντιμετωπίσουν την απόφαση για το διαζύγιο

 

Της Αγγελικής Μπολουδάκη

“Η πτωχή καρδούλα μου γεμάτη απορία, επειδή δεν γνωρίζει.” – Τ. Ουγκαρέττι

Το διαζύγιο είναι μια κατάσταση που προκαλεί δυσκολίες στα παιδιά, μόνο όταν οι γονείς δεν μπορούν να διαχειριστούν τη σύγκρουση μεταξύ τους και αυτή η σύγκρουση μεταφέρεται στα παιδιά τους, με τρόπο που τα πληγώνει. Ένα από τα λάθη, που κάνουν οι γονείς όταν χωρίζουν, είναι να μεταφέρουν στα παιδιά την εχθρότητα που νιώθουν ο ένας για τον άλλον. Έτσι όμως η συναισθηματική ζωή του παιδιού κλονίζεται, γιατί εξαιτίας της αδυναμίας των γονιών να διαχειριστούν τα συναισθήματα τους, χάνει την εμπιστοσύνη του προς αυτούς.
Τα σταθερά σημεία αναφοράς του αποτελούν δυο γονείς, οι οποίοι αντιμετωπίζουν τις αλλαγές που προκύπτουν στη ζωή τους με ώριμο τρόπο. Αν εκείνοι παραδίδονται για μεγάλο χρονικό διάστημα στο χάος που τους προκαλεί το κενό που βιώνουν, τότε ένα παρόμοιο χάος αιχμαλωτίζει το παιδί ακυρώνοντας τη συνέχεια της ύπαρξής του.
Αυτό που χρειάζεται, για να μπορέσει να διατηρήσει ενωμένη την ύπαρξή του, είναι να αισθανθεί, αλλά κυρίως να βιώσει, ότι οι γονείς του μπορεί να χωρίζουν σα ζευγάρι, αλλά σα γονείς θα είναι πάντα κοντά του με συνέπεια και σταθερότητα. Η ασφάλεια είναι ζωτική για ένα παιδί και ειδικά σε περιόδους μεγάλων αλλαγών, όπως είναι το διαζύγιο, η ασφάλεια είναι αυτό που περισσότερο έχει ανάγκη για να μπορέσει να κρατήσει ενωμένο τον εαυτό του, κάτι που θα τον προφυλάξει από οποιαδήποτε συναισθηματική δίνη, γιατί ο πυρήνας του, που τον αποτελούν τα δυο του σύμβολα, οι γονείς του, θα είναι συμπαγής.
Όταν οι γονείς είναι επιθετικοί ο ένας προς τον άλλον ή όταν ο ένας γονιός εκφράζεται επιθετικά για το άλλο μέλος, τότε και τα παιδιά έχουν μια δυσκολία να διαχειριστούν την επιθετικότητα τους. Η βία του ζευγαριού ξυπνά τη βία των παιδιών και μένουν αβοήθητα μπροστά σε αυτήν. Ξεσπούν στους άλλους ή στον γονέα που υφίσταται την επιθετικότητα ή στον εαυτό τους. Τα παιδιά φοβούνται πως η αλλαγή θα φέρει την απώλεια του ενός γονιού. Χρειάζεται να τα καθησυχάσουμε πως αυτό δεν θα συμβεί, πως τόσο ο γονιός που μένει μαζί του, όσο κι εκείνος που ζει σε άλλο σπίτι, θα έχει πάντα ένα χώρο στην καρδιά του για εκείνον.
Για το παιδί οι αλλαγές δεν είναι εύκολες. Θα πρέπει να εξηγηθεί ο λόγος που συμβαίνει η κάθε αλλαγή στη ζωή του με τρόπο που να το αφορά. Αν δηλαδή η απόφαση δεν είναι κοινή και ο ένας γονιός νιώθει εχθρικά για τον άλλον, ή αν ο ένας γονιός είναι πληγωμένος που η πορεία του γάμου του δεν εξελίχθηκε όπως είχε ονειρευτεί, αυτά τα συναισθήματα αφορούν στο γονιό και όχι το παιδί. Αυτό που το παιδί επιθυμεί να ακούσει είναι, πως μπορεί το ζευγάρι να μην παραμείνει μαζί, αλλά αυτή η αλλαγή στα συναισθήματα δεν θα συμβεί ποτέ μεταξύ ενός γονιού και του παιδιού του, γιατί αυτά τα συναισθήματα παραμένουν πάντα στην καρδιά του γονιού αμετάβλητα.
Χρειάζεται επίσης να τους εξηγήσουν πως η απόφαση για το διαζύγιο θα επικυρωθεί και με το νόμο, έτσι ώστε να γνωρίζουν ότι αυτή δεν θα αλλάξει, για να μην διατηρούν ψευδαισθήσεις. Να τους εξηγήσουν ότι σκέφτηκαν πολύ πριν πάρουν αυτήν την απόφαση, έτσι ώστε να γνωρίσουν ότι οι γονείς τους δεν φέρθηκαν επιπόλαια. Και βέβαια να τους το ανακοινώσουν όταν είναι πλέον σίγουροι για την απόφαση τους.
Εάν υπάρχουν συγκρούσεις στο ζευγάρι, αλλά η απόφαση δεν έχει ληφθεί ακόμα μεταξύ τους, μπορούν να του πουν ότι έχουν μεταξύ τους κάποιες διαφωνίες, αλλά σαν ενήλικες θα σκεφτούν τρόπους να τις αντιμετωπίσουν. Παρατηρούμε σε περιπτώσεις συγκρούσεων του ζευγαριού τα παιδιά να αναλαμβάνουν γονικό ρόλο προς τους γονείς τους, προκειμένου να αλλάξουν εκείνοι την απόφαση τους. Όταν όμως βεβαιωθεί πως οι γονείς του μπορούν να αναλάβουν με ευθύνη τα θέματά τους μεταξύ τους, τότε και εκείνα αποφεύγουν να μπουν στην παγίδα να υιοθετήσουν ένα παντοδύναμο ρόλο για τους γονείς τους.
Τα παιδιά αισθάνονται ανασφάλεια, φόβο, νιώθουν να κομματιάζεται η ψυχή τους όταν οι γονείς τους αισθάνονται κατακερματισμένοι και δεν μπορούν να πάρουν αποφάσεις, είτε για τη συνέχιση της σχέσης ή τη διάλυση της. Αισθάνονται ότι δεν μπορούν να βασιστούν σε ανθρώπους που αδυνατούν να πάρουν τα ηνία της ζωής τους, νιώθουν προδομένα και απογοητευμένα, γιατί οι γονείς είναι τα πρόσωπα που θαυμάζουν, αποτελούν τα ιδανικά τους. Εάν όμως φέρονται με τρόπο ανεύθυνο και επιπόλαιο, γίνονται αρνητικά πρότυπα για τα παιδιά τους.
Οι γονείς χρειάζεται να αντέξουν τα συναισθήματα λύπης και θυμού των παιδιών τους, γιατί είναι συναισθήματα που έχουν ανάγκη να εκφραστούν. Χρειάζεται να τα κατανοήσουν και να εξηγήσουν στα παιδιά τους ότι έχουν δίκιο να αισθάνονται έτσι, γιατί συνέβηκε κάτι που δεν το περίμεναν, ότι τους καταλαβαίνουν και ότι θα είναι κοντά τους σε κάθε συναισθηματική αλλαγή. Ο χωρισμός μεταξύ τους δεν σημαίνει ότι θα αποχωριστούν τα παιδιά τους, γιατί ένα ζευγάρι μπορεί να χωρίσει, αλλά οι γονείς δεν χωρίζουν από εκείνα και θα είναι πάντα κοντά τους, στις χαρές και στις λύπες τους.
Θα αφουγκραστούν τα συναισθήματά τους με ψύχραιμο τρόπο, με την έννοια πως δε θα ταυτιστούν με αυτά και, αν είναι θυμωμένοι ή λυπημένοι, δεν θα συμμαχήσουν με τα συναισθήματα του παιδιού, προκειμένου να δώσουν διέξοδο στα δικά τους, χρησιμοποιώντας έτσι το παιδί. Θα τον συναισθανθούν με τρόπο που το παιδί θα νιώσει πως οι γονείς του αποδέχονται τα συναισθήματά του, όποια κι αν είναι αυτά.
Όταν το παιδί γίνει υπερβολικό στις αντιδράσεις του, υποκινούμενο από ένα γονιό συνήθως, το βοηθάμε να καταλάβει πως, ενώ έχει το δικαίωμα να νιώθει όπως νιώθει, ο χρόνος θα το βεβαιώσει ότι αυτή η απόφαση σταδιακά θα αποφέρει οφέλη και στο παιδί, με την έννοια πως δεν θα υπάρχουν εντάσεις στο σπίτι ή δε θα ζει σε ένα περιβάλλον, όπου δυο άνθρωποι δεν θα νιώθουν θετικά συναισθήματα ο ένας για τον άλλον.
Πολλά παιδιά νομίζουν ότι ευθύνονται τα ίδια για το διαζύγιο. Νιώθουν ενοχές και κατηγορούν τον εαυτό τους για αυτό. Χρειάζεται να τα καθησυχάσουμε και με απλά λόγια να εξηγήσουμε τους λόγους που οι ενήλικες παίρνουν αυτή την απόφαση και δεν μπορούν να είναι μαζί. Και βέβαια να τα πείσουμε πως δεν φταίνε τα ίδια. Κάποια παιδιά λένε χαρακτηριστικά: «Ο μπαμπάς έφυγε από το σπίτι γιατί ήμουν άτακτος».
Χρειάζεται να του πούμε ότι για την εξέλιξη του γάμου και για τις αποφάσεις των ενηλίκων σχετικά με αυτόν ευθύνονται οι ίδιοι και το παιδί δεν έχει καμιά ανάμειξη σε αυτό. Απαλύνουμε τα συναισθήματα ενοχής του λέγοντάς του ότι ένα παιδί μόνο καλά μπορεί να φέρει στη σχέση δυο ανθρώπων και εξηγούμε το λόγο που μένει χωριστά ο ένας γονιός, χωρίς αυτός ο λόγος να είναι φορτισμένος με τα δραματικά συναισθήματα του γονιού.
Εδώ χρειάζεται να αναφερθεί ότι το παιδί ήταν επιθυμητό όταν γεννήθηκε, γιατί στο άκουσμα της λέξης διαζύγιο, φαντάζεται ότι είναι ένα παιδί που γεννήθηκε μέσα από μια σύγκρουση και ότι δεν είναι παιδί επιθυμίας. Χρειάζεται λοιπόν να ακούσει πως όταν παντρευτήκαν δεν έκαναν λάθος, γιατί αυτή η σχέση τούς έδωσε πολλά και ενδιαφέροντα πράγματα στη ζωή τους και τους έκανε να νιώσουν ευτυχισμένο. Και βέβαια το μεγαλύτερο δώρο ήταν η γέννηση των παιδιών τους.

Kτηνωδεις Θεραπειες: Οι Επιβλαβείς «Θεραπείες» της Ψυχιατρικής

 Γιαν Ίστγκεϊτ,
Πρόεδρος της Επιτροπής Πολιτών
για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα

Η θεραπεία με Ηλεκτροσόκ –επίσης γνωστή ως ηλεκτροσπασμοθεραπεία– (ΗΣΘ) και οι ψυχοχειρουργικές «θεραπείες» σύμφωνα με τις πληροφορίες που έχουμε επιστρέφουν δριμύτερες. Ωστόσο, από την έναρξή τους, οι διαδικασίες αυτές συνοδεύονται από συγκρούσεις ανάμεσα στους ψυχίατρους της ηλεκτροσπασμοθεραπείας που ορκίζονται στο όνομα των «θεραπειών», και στα πλήθη των θυμάτων και των οικογενειών τους, των οποίων οι ζωές έχουν καταστραφεί ολοσχερώς από αυτές τις «θεραπείες».
Οπότε ποιος λέει την αλήθεια; Όποιος έχει δει με τα μάτια του και έχει αποστραφεί μια καταγραφή πραγματικής ηλεκτροσπασμοθεραπείας ή ψυχοχειρουργικής διαδικασίας ξέρει την απάντηση πολύ καλά. Έχουν όλα τα γνωρίσματα των μεθόδων των σωματικών βασανιστηρίων που θα μπορούσαν να χαρακτηρίζουν έναν ανακριτή της KGB (μυστική αστυνομία της πρώην Σοβιετικής Ένωσης) και όχι στον κατάλογο ενός «γιατρού της ψυχής». Ωστόσο, πολύ λίγοι άνθρωποι έχουν δει τέτοιες καταγραφές, συμπεριλαμβανομένων, όπως φαίνεται κι εκείνων που θεσπίζουν νόμους για την υποχρεωτική χρήση τους -και ακόμη λιγότεροι είναι αυτοί που τις έχουν δει από πρώτο χέρι.
Οι ψυχίατροι αποκρύπτουν με δόλο αυτές τις διαδικασίες με ιατρική νομιμότητα: το περιβάλλον του νοσοκομείου, βοηθοί με λευκές ρόμπες, αναισθητικά, φάρμακα που παραλύουν τους μυς και υπερσύγχρονος εξοπλισμός. Οι συνέπειες της θεραπείας με σοκ είναι τρομακτικές, αλλά ο αντίκτυπός της δεν γίνεται γνωστός ούτε στους ασθενείς ούτε στις οικογένειες. Το χειρότερο είναι ότι, ακόμα κι όταν υπάρχουν αντιρρήσεις, παραβλέπονται.
Ότι αυτές οι διαδικασίες είναι εξαιρετικά επικερδείς για τους ψυχίατρους και τα νοσοκομεία, εφ’ όσον οδηγούν σε συνέχιση της μακρόχρονης και δαπανηρής ψυχιατρικής «φροντίδας» αργότερα, διασφαλίζοντας το μέλλον των επιχειρήσεων και τα έσοδα για τον ψυχίατρο, δεν αναφέρεται στις συζητήσεις έτσι ώστε να πειστεί ο απρόθυμος ή ο ανυποψίαστος.
Και, όπως θα επιβεβαίωνε και η Μαρία Γκαρσία [επινοημένο όνομα], αν είχε αποτύχει κάθε άλλη μέθοδος οι ψυχίατροι εύκολα θα κατέφευγαν σε εξαναγκασμό ή φόβο για να αποσπάσουν τη «συναίνεση» για τη θεραπεία.
Η Μαρία, μια μεσήλικη Ισπανίδα νοικοκυρά, ζήτησε τη γνώμη ενός ψυχιάτρου αφού είχαν συνεχιστεί τα συναισθήματα της κατάθλιψης και αυτός της έδωσε ιατρική συνταγή για ψυχιατρικά φάρμακα. Αφού βίωσε ανεξέλεγκτους σπασμούς στο σώμα της –άμεσο αποτέλεσμα της βλάβης που προκαλείται από αυτά τα φάρμακα– ο ψυχίατρος συνέστησε ηλεκτροσπασμοθεραπεία. Αρνήθηκε, αλλά όταν αργότερα εισήχθη στο νοσοκομείο για θεραπεία αποτοξίνωσης από τα φάρμακα, της συνέστησαν και πάλι ηλεκτροσπασμοθεραπεία. Παρά το γεγονός ότι αντιστάθηκε, ο ψυχίατρος της είπε, «οι φόβοι σου δεν είναι τίποτα άλλο, από χωριάτικες δεισιδαιμονίες» και «αν δεν κάνεις αυτές τις θεραπείες θα πεθάνεις». Υπέστη πέντε ηλεκτροσπασμοθεραπείες.
Ο σύζυγός της αφηγείται τι συνέβη: «Ως αποτέλεσμα της ΗΣΘ... η μνήμη της συζύγου μου μειώθηκε σημαντικά... Αν και τα Αγγλικά ήταν η δεύτερη γλώσσα της για σαράντα δύο χρόνια, έχασε το μεγαλύτερο μέρος της ικανότητάς της να μιλά και να καταλαβαίνει τη γλώσσα... Η όλη εμπειρία ήταν μια απάτη, ένα ψέμα, μια πισώπλατη μαχαιριά... Η κατάθλιψη της δεν είχε θεραπευτεί και η μνήμη της είναι αρκετά εξασθενημένη πλέον... Είμαστε και οι δύο πολύ αγανακτισμένοι από όσα έγιναν. Νιώθω σαν να είχε βιαστεί μπροστά στα μάτια μου».
Με κυριολεκτικά δισεκατομμύρια κέρδη από την ΗΣΘ και την ψυχοχειρουργική, σήμερα υπάρχει ένα τρομακτικό επίπεδο παραπληροφόρησης σχετικά με αυτές τις πρακτικές, και το μεγαλύτερο κομμάτι της, οφείλεται στους ψυχιάτρους. Υπάρχουν πολλοί επιστήμονες που επικρίνουν τη διαδικασία.
Ο Δρ. Τζον Φρίντζμπεργκ ένας νευρολόγος που ερεύνησε τις επιπτώσεις της ΗΣΘ για πάνω από τριάντα χρόνια, δήλωσε: «Είναι πολύ δύσκολο να ειπωθεί με λέξεις ακριβώς τι κάνει η θεραπεία με σοκ στους ανθρώπους γενικά...Καταστρέφει τη φιλοδοξία των ανθρώπων και... τη ζωτικότητά τους. Κάνει τους ανθρώπους μάλλον αδρανείς και απαθείς... Εκτός από την αμνησία, η απάθεια και η έλλειψη ενέργειας είναι, κατά την άποψή μου, ο λόγος για τον οποίο ...[οι ψυχίατροι] εξακολουθούν να μπορούν να τη χορηγούν».
Η Μαίρη Λου Ζίμερμαν καταλαβαίνει τη σημαίνει να χάνεις τη φιλοδοξία και τη ζωτικότητά σου, στα χέρια ενός ψυχιάτρου. Τον Ιούνιο του 2002, ένα σώμα ενόρκων διέταξε την Κλινική του Οχάιο να πληρώσει το ποσό των 7.500.000 δολαρίων στην εξηνταδυάχρονη γυναίκα ως αποζημίωση για μια φριχτή ψυχοχειρουργική επέμβαση. Η κα Ζίμερμαν είχε αναζητήσει θεραπεία επειδή είχε εμμονή να πλένει συνεχώς τα χέρια της, αφού είχε διαβάσει στην ιστοσελίδα της κλινικής, επαινετικές εκθέσεις για τη διαδικασία. Η πραγματικότητα όμως ήταν ένας εφιάλτης. Υπεβλήθη σε μια εγχείρηση κατά την οποία οι ψυχίατροι άνοιξαν με τρυπάνι τέσσερις τρύπες στο κεφάλι της και αφαιρέθηκαν κομμάτια από τον εγκέφαλό της, το καθένα ίσου μεγέθους με ένα βώλο. Μετά από αυτή τη δοκιμασία, ήταν ανίκανη να περπατήσει, να στέκεται, να φάει ή να πάει μόνη της στην τουαλέτα. Ο δικηγόρος της, Ρόμπερτ Λίντον, δήλωσε, «Έχασε τα πάντα, εκτός από την επίγνωση με ποιον τρόπο είναι πλέον διαφορετική... Είναι εντελώς σακατεμένη και χρειάζεται φροντίδα όλο το εικοσιτετράωρο».
Σήμερα, η ψυχιατρική βιομηχανία μόνο στις Ηνωμένες Πολιτείες εισπράττει περίπου 5 δισεκατομμύρια δολάρια από την ΗΣΘ κάθε χρόνο. Στις ΗΠΑ, οι εξηνταπεντάχρονοι λαμβάνουν τριακόσια εξήντα τοις εκατό περισσότερο ηλεκτροσόκ απ’ ότι οι εξηντατρετράχρονοι, δεδομένου ότι η κρατική ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, τίθεται σε ισχύ σε ηλικία 65 ετών, στοιχεία που αποδεικνύουν ότι η χρήση της ηλεκτροσπασμοθεραπείας είναι καθοδηγούμενη, όχι από ιατρική συμπόνια, αλλά από το κέρδος και την απληστία. Παρά το γεγονός ότι η ψυχοχειρουργική είναι λιγότερο διαδεδομένη σήμερα, μέχρι και τριακόσιες εγχειρήσεις εξακολουθούν να πραγματοποιούνται κάθε χρόνο στις Ηνωμένες Πολιτείες, συμπεριλαμβανομένου της διαβόητης προμετωπιαίας λοβοτομής.
Παρά την εξελιγμένη βιτρίνα της επιστήμης τους, η κτηνωδία της ΗΣΘ και της ψυχοχειρουργικής επαληθεύει το γεγονός ότι η ψυχιατρική δεν έχει προοδεύσει πέρα από τη σκληρότητα και τη βαρβαρότητα των πρώτων θεραπειών της. Η παρούσα έκθεση έχει γραφτεί για να βοηθήσει να εξασφαλιστεί ότι ακριβώς όπως το μαστίγωμα και η αφαίμαξη με βδέλλες που είναι πλέον παράνομες ως θεραπευτικές διαδικασίες, έτσι και αυτές οι «θεραπείες» θα πρέπει να απαγορευθούν ή να διωχθούν ποινικά με την κατηγορία της εγκληματικής επίθεσης.
Φιλικά

Άνοια και "αντιμετώπιση" της: Tο σκάνδαλο των ηλικιωμένων

Η βιομηχανία φαρμάκων μονοπωλεί τη θεραπεία της άνοιας, αν και οι θεραπευτικές αγωγές της είναι αναποτελεσματικές και κάποιες φορές θανάσιμες για τους ασθενείς – ενώ οι εναλλακτικές λύσεις που είναι πιο δραστικές αγνοούνται ή ακόμα καταστέλλονται
Η άνοια έχει περιγραφεί ως «το μακρύ αντίο» και είναι η ασθένεια που οι περισσότεροι από εμάς φοβούνται περισσότερο από όλες τις άλλες. Είναι ο γενικός όρος για μια σειρά ασθενειών, κυρίως του Αλτσχάιμερ, που επηρεάζουν τη μνήμη και την κατανόηση, και είναι η κύρια αιτία προβλημάτων στους ηλικιωμένους, πριν από τον καρκίνο, τις καρδιακές παθήσεις και τα εγκεφαλικά επεισόδια.
Γράφει ο Bryan Hubbard

Περίπου 24 εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο έχουν σήμερα διαγνωστεί με άνοια και αυτοί οι αριθμοί αναμένεται να διπλασιαστούν στα επόμενα 20 χρόνια.
Μόλις διαγνωστεί, η πρόγνωση είναι ζοφερή: η άνοια, σε όλες τις μορφές της, είναι προοδευτική και ανίατη. Αλλά η αρχική διάγνωση δεν γίνεται πάντα σωστά, ειδικά στα αρχικά της στάδια, και οι γιατροί συχνά κάνουν λάθος. Σε μια μελέτη 2000 ατόμων, το ποσοστό αυτών που διαγνώστηκαν με άνοια κυμαινόταν από 3,1 τοις εκατό έως 29,1 τοις εκατό, ανάλογα με τα κριτήρια που χρησιμοποιούσε ο γιατρός. Όταν χρησιμοποιήθηκαν και τα έξι κριτήρια, μόλις 20 άτομα - ή το 1 τοις εκατό - είχαν διαγνωστεί σωστά. Αυτό δείχνει ότι στην άνοια και τη νόσο του Αλτσχάιμερ γίνεται μεγάλη υπερδιάγνωση στα πρώτα στάδια (N Engl J Med, 1997; 337: 1667-74).
Τα τυπικά συμπτώματα, όπως η απώλεια μνήμης, είναι επίσης αποτέλεσμα ενός λανθασμένου τρόπου ζωής που γίνεται πιο φανερός όσο μεγαλώνουμε, και τα προβλήματα μνήμης χειροτερεύουν από πολλές συνταγογραφήσεις και φάρμακα, συμπεριλαμβανομένων και κάποιων για τη θεραπεία της άνοιας.
Η διάγνωση άνοιας μπορεί να οδηγήσει σε συνταγογράφηση ενός αναστολέα χοληνεστεράσης – το συνηθισμένο φάρμακο για τα πρώτα στάδια του Αλτσχάιμερ – που προκαλεί παρενέργειες οι οποίες μιμούνται τα συμπτώματα της άνοιας, κάτι το οποίο επιβεβαιώνει ότι η διάγνωση είναι, τελικά, λάθος.
Η φαρμακευτική προσέγγιση
Αν και η άνοια είναι “μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίζει σήμερα η κοινωνία”, σύμφωνα με τον Σερ Ian Carruthers, ανώτερο διευθυντή του Εθνικού Συστήματος Υγείας της Βρετανίας (NHS), η θεραπεία είναι σχεδόν αποκλειστικά περιορισμένη σε φαρμακευτικά ναρκωτικά. Στην καλύτερη περίπτωση, τα φάρμακα λειτουργούν μόνο για μία μικρή χρονική περίοδο, και συνήθως μόνο όσο τα συμπτώματα της ασθένειας είναι ήπια. Τα αντιψυχωτικά – που δίνονται ως κατευναστικά στους περισσότερους ασθενείς με άνοια που βρίσκονται σε ιδρύματα – σκοτώνουν περίπου 1800 ασθενείς κάθε χρόνο μόνο στο Ηνωμένο Βασίλειο, και βοηθούν μόνο το 20 τοις εκατό εκείνων που τα λαμβάνουν.
Αυτή η επικέντρωση σε μια αποτυχημένη ναρκωτική θεραπεία μπλοκάρει την υιοθέτηση ενός πλήθους εναλλακτικών θεραπειών, οι οποίες δείχνουν πιο υποσχόμενες από τα φάρμακα, σύμφωνα με τους ειδικούς. Σε αυτές τις εναλλακτικές θεραπείες περιλαμβάνονται: η Snoezelen, μια θεραπεία πολυαισθητηριακής διέγερσης, η γνωστική συμπεριφοριστική θεραπεία, η φωτοθεραπεία και η μουσικοθεραπεία.
Τα βότανα από την Παραδοσιακή Κινέζικη Ιατρική έχουν δείξει επίσης ότι είναι τόσο αποτελεσματικά όσο και τα φάρμακα στην αντιμετώπιση της άνοιας, και ο βελονισμός και η αρωματοθεραπεία φαίνεται να ωφελούν τον ασθενή. Η διατροφική ιατρική έχει επιβραδύνει αποτελεσματικά – και σε κάποιες περιπτώσεις έχει αντιστρέψει – κάποιες περιπτώσεις άνοιας.
Τα περισσότερα εναλλακτικά φάρμακα φαίνονται πολλά υποσχόμενα, αλλά το πρόβλημα είναι πάντα το ίδιο: χρειάζεται περισσότερη έρευνα, και δεν διατίθεται ποτέ κάποια χρηματοδότηση για την πραγματοποίηση μεγάλων δοκιμών έτσι ώστε να ερευνηθεί ή να αποδειχθεί η αποτελεσματικότητά τους.
Κατανοώντας τα αίτια της άνοιας
Η ιατρική είναι αβέβαιη για τα αίτια της άνοιας, εκτός από το ότι φαίνεται να εμφανίζεται περισσότερο όταν γερνάμε.
Η νόσος του Αλτσχάιμερ είναι η πιο κοινή μορφή άνοιας, και είναι η ασθένεια που αλλάζει τη δομή του εγκεφάλου και σκοτώνει τα νευρικά κύτταρα. Αυτά τα κύτταρα εξαρτώνται από την ακετυλοχολίνη ως χημικό αγγελιοφόρο ή νευροδιαβιβαστή. Ένα ένζυμο που ονομάζεται ακετυλοχολινεστεράση, καταστρέφει τη χημική ουσία και, ως αποτέλεσμα, σταματά την επικοινωνία μεταξύ των κυττάρων.
Αυτή η θεωρία υποστηρίζει την σχεδόν αποκλειστικά φαρμακευτική προσέγγιση της ασθένειας, με σκοπό την αντιστροφή των συμπτωμάτων.
Η αγγειακή άνοια είναι μία άλλη μορφή άνοιας που προκαλείται από εμφράξεις στα αιμοφόρα αγγεία του εγκεφάλου και είναι επίσης γνωστή ως ‘πολυεμφρακτικού τύπου άνοια’. Η άνοια με σωμάτια του Lewy (Lewy bodies dementia) είναι ένας πιο σπάνιος τύπος άνοιας που χαρακτηρίζεται από τα σωμάτια Lewy, που προκαλούνται από μη φυσιολογική συγκέντρωση πρωτεΐνης στον εγκέφαλο.
Αλλά το τι πυροδοτεί αυτές τις διαδικασίες παραμένει άγνωστο. Νέα έρευνα υποστηρίζει ότι υπάρχει συσχετισμός με την κολπική μαρμαρυγή ή τις καρδιακές αρρυθμίες. Ερευνητές ανακάλυψαν ότι εκείνοι που πάσχουν από αυτές τις μορφές καρδιακής ασθένειας έχουν έως και 50 τοις εκατό μεγαλύτερη πιθανότητα να υποφέρουν από άνοια (J Am Geriatr Soc, 2011). Ένα άλλο πρόσφατο ερευνητικό πρόγραμμα έφτασε στο συμπέρασμα ότι το Αλτσχάιμερ ίσως είναι αποτέλεσμα αφθονίας αιμοφόρων αγγείων – το ακριβώς αντίθετο από την θεωρία της νέκρωσης των κυττάρων (PLoS ONE, 2011;6: e23789;doi: 10.1271/journal.pone.0023789).
Προγενέστερες έρευνες συμφωνούν ότι το χρόνιο στρες και η κατάθλιψη παίζουν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη άνοιας. Μία Ρωσική μελέτη υποστηρίζει ότι το χρόνιο στρες παίζει ζωτικό ρόλο ειδικά στην ανάπτυξη της νόσου του Αλτσχάιμερ (Vestn Ross Akad Med Neuk, 1999; 1: 39-46). Μια ανεξάρτητη μελέτη σε 823 ασθενείς ανακάλυψε ότι το 57 τοις εκατό εκείνων που έπασχαν από Αλτσχάιμερ και το 86 τοις εκατό εκείνων που έπασχαν από αγγειακή άνοια, έπασχαν επίσης από κατάθλιψη (Int J Geriatr Psychiatry, 2006; 21: 246-51).
To Αλουμίνιο στο νερό που πίνουμε έχει επίσης θεωρηθεί ύποπτο ως αιτία (Aging (Milano), 2001; 13:143-62).
To τυπικό προφίλ ενός ασθενή με άνοια είναι: συνήθως γυναίκα, ηλικίας 80 ετών ή μεγαλύτερη, χαμηλής μόρφωσης, καπνίστρια που κάνει συχνή χρήση φαρμάκων, που έχει υποστεί τραύμα στο κεφάλι, που έχει εκτεθεί σε τοξίνες στο εργασιακό περιβάλλον.
Θεραπεία SPECAL
H έρευνα του περιοδικού What Doctors Don’t Tell You έχει ανακαλύψει μια πρωτοποριακή αφάρμακη θεραπεία που ονομάζεται SPECAL ή Specialized Early Care for Alzheimer’s (Εξειδικευμένη πρώιμη Θεραπευτική Αγωγή για Αλστχάιμερ) που ίσως προσφέρει τη μεγαλύτερη ελπίδα για τον ασθενή με άνοια και την οικογένειά του. Στα 20 χρόνια που εφαρμόζεται, έχει ένα αποδεδειγμένο ιστορικό βοήθειας για χιλιάδες ασθενείς που υπέφεραν από άνοια και τους φροντιστές τους. Η Penny Garner, διευθύντρια του προγράμματος, λέει ότι η προσέγγιση του SPECAL σταματά μόνιμα την επιδείνωση της άνοιας και έχει ακόμη και συμπτώματα αντιστροφής της κατάστασης.
Το SPECAL που λειτουργεί ως μη κερδοσκοπικός οργανισμός, είχε θετική αξιολόγηση από το Royal College of Nursing (Βασιλικό Κολέγιο Περίθαλψης) και ο επικεφαλής κλινικός ψυχολόγος Oliver James το υπερασπίστηκε στο ‘best seller’ βιβλίο του με τίτλο: Contented Dementia.
Μόλις λίγα χρόνια πριν, το κόμμα των Συντηρητικών ήταν ενθουσιώδες στην ιδέα να χρησιμοποιηθεί πιο ευρέως η θεραπεία στην αντιμετώπιση του Αλτσχάιμερ και σήμερα ο οργανισμός αγωνίζεται να επιβιώσει αναζητώντας χρηματοδότηση και δωρεές. Τα προβλήματά του φαίνεται να δυσκολεύουν από μία πολύ αρνητική αξιολόγηση από την Alzheimer’s Society (Εταιρία για το Αλτσχάιμερ), μία από τις φωνές με τη μεγαλύτερη επιρροή στις αποφάσεις που καθορίζουν την έρευνα για την άνοια και τη φροντίδα των ασθενών. Η εταιρεία έχει αναρτήσει μία ολοσέλιδη καταδίκη για το SPECAL στην ιστοσελίδα της, υπονοώντας ακόμα και ότι οι τεχνικές του αντιτίθενται στους ηθικούς κανόνες του νόμου του 2005 (Mental Capacity Act).
Είναι μια εκπληκτική μεταστροφή για μία εταιρεία που, το 1997, περίγραψε το SPECAL ως “μία πολύ εντυπωσιακή επίδειξη προσωποκεντρικής φροντίδας” και “μία μοναδική υπηρεσία με ένα υπόδειγμα έμφασης στην πολύ υψηλά εξατομικευμένη προσωποκεντρική φροντίδα” (John J, Pride L. SPECAL Project Care Service Review, Care Consortium. Alzheimer’s Disease Society, 1997). H συμπεριφορά της είναι ακόμα πιο ακατανόητη, καθώς το SPECAL ξεκίνησε υπό την προστασία της εταιρίας όταν η Garner, που ήταν τότε εθελόντρια, ξεκίνησε να παρουσιάζει κάποιες από τις τεχνικές σε ασθενείς με άνοια στο τοπικό νοσοκομείο της περιοχής της.
Τα φάρμακα για το Αλτσχάιμερ
Η ιατρική έχει δύο οικογένειες φαρμάκων για τη θεραπεία της νόσου του Αλτσχάιμερ, της κύριας αιτίας άνοιας.
Οι αναστολείς χοληνεστεράσης – π.χ. Aricept (Donepezil hydrochloride), Exelon (rivastigmine) και Reminyl (galantamine) – έχουν σχεδιαστεί για άτομα με ήπια ή μέτρια μορφή Αλτσχάιμερ, αλλά αυτά τα φάρμακα έχουν περιορισμένη επιτυχία στη βελτίωση του άγχους, του κίνητρου, της αυτοπεποίθησης, της μνήμης και της σκέψης. Σύμφωνα με μία έρευνα που πραγματοποιήθηκε από την Alzheimer’s Society, γύρω στο 40 τοις εκατό των ασθενών αντλούν κάποια οφέλη από τα φάρμακα, αν και η βελτίωση των συμπτωμάτων διαρκεί μόνο έως και ένα χρόνο το πολύ (www.alzheimers.org.uk). Τελικά, υποστηρίζουν οι επιστήμονες, οι αναστολείς χοληνεστεράσης επιτυγχάνουν μόνο ένα «μέτριο και προσωρινό όφελος» (Prescrire Int, 2011; 20: 95).
Νέα έρευνα υποστηρίζει ότι αυτά τα λιγοστά οφέλη συνδυάζονται με τεράστιους κινδύνους που προκαλούν οι αναστολείς χοληνεστεράσης. Βρετανοί ερευνητές από το πανεπιστήμιο της East Anglia ανακάλυψαν ότι τα αντιχοληνεργικά προκαλούν πρόωρο θάνατο στους ηλικιωμένους και ο κίνδυνος αυξάνεται από τον αριθμό των αντιχοληνεργικών που παίρνει ο ασθενής. Αν και τα φάρμακα του Αλτσχάιμερ έχουν σχεδιαστεί αποκλειστικά ως αναστολείς χοληνεστεράσης, πολλά άλλα φάρμακα – συμπεριλαμβανομένης και της κωδείνης – επίσης μοιράζονται τις ίδιες ιδιότητες (J Am Geriatr Soc, 2011; 59: 1477-83).
Ένας άλλος τύπος φαρμάκου για το Αλτσχάιμερ, ο ανταγωνιστής υποδοχέων NMDA (N-methyl-D-aspartate), επικεντρώνεται σε ένα διαφορετικό χημικό αγγελιοφόρο – την ουσία  glutamate. Όταν τα εγκεφαλικά κύτταρα καταστρέφονται, απελευθερώνονται τεράστιες ποσότητες glutamate και αυτή η ουσία με τη σειρά της προκαλεί επιπλέον βλάβη στον εγκέφαλο.
Το Ebixa (memantine) είναι ο πρώτος ανταγωνιστής υποδοχέων NMDA που εγκρίθηκε ως θεραπεία για Αλτσχάιμερ μέτριας ή σοβαρής μορφής. Αν και το Ebixa έχει θεωρηθεί ως η νέα ελπίδα για τους ασθενείς με Αλτσχάιμερ, η έρευνα δεν υποστηρίζει αυτή τη διαφήμιση. Σε μία μετα-ανάλυση τριών δοκιμών που έλεγξαν το φάρμακο σε ένα σύνολο 1128 ασθενών με ήπια έως και μέτρια μορφή Αλτσχάιμερ, οι ερευνητές βρήκαν ότι τα οφέλη για τη θεραπεία των ήπιων συμπτωμάτων δεν ήταν μεγαλύτερα από αυτά του εικονικού φαρμάκου (placebo), ενώ ήταν μόνο οριακά καλύτερα για κάποια σοβαρά συμπτώματα (Arch Neurol, 2011; 68: 991-8).
Η χημική προσέγγιση
Περίπου το 60 τοις εκατό των ηλικιωμένων που βρίσκονται σε ιδρύματα φροντίδας πάσχουν από άνοια και πολλοί από αυτούς παίρνουν κάποιο αντιψυχωσικό φάρμακο για να παραμένουν υπάκουοι. Έτσι, τα φάρμακα είναι προς όφελος όσων φροντίζουν τους ασθενείς και όχι για τη βελτίωση της υγείας των ίδιων των ασθενών.
Ο καθηγητής Suibe Banerjee, διευθυντής κλινικής του South London & Maudsley NHS Foundation Trust, συνέταξε μία τόσο επικριτική αναφορά για τις υπηρεσίες στο εθνικό σύστημα υγείας του Ηνωμένου Βασιλείου που άλλαξε την πολιτική του: ως αποτέλεσμα, η χρήση αντιψυχωσικών θα περιορίζεται και πιθανόν να καταργηθεί σταδιακά στο Ηνωμένο Βασίλειο, μέσα στον επόμενο χρόνο. Από τον επόμενο Απρίλιο, οι γιατροί θα πρέπει να επανεξετάσουν όλες τις συνταγογραφήσεις αντιψυχωσικών φαρμάκων, ενώ τα νοσοκομεία και τα ιδρύματα φροντίδας θα πρέπει να επιδεικνύουν ότι εξετάζουν πάντα και εναλλακτικές λύσεις, αλλιώς θα επηρεάζεται η χρηματοδότησή τους.
Στην αναφορά του με τίτλο ‘Time for action: The use of antipsychotic medication for people with dementia’ (Ώρα για δράση: Η χρήση αντιψυχωσικών φαρμάκων για άτομα με άνοια), ο καθηγητής Banerjee υπολογίζει ότι σε περίπου 180.000 άτομα με άνοια στο Ηνωμένο Βασίλειο δίνονται αντιψυχωσικά φάρμακα, σκοτώνοντας περίπου 1620 ασθενείς κάθε χρόνο. Μόνο το 20 τοις εκατό αυτών των ανθρώπων έχουν κάποιο όφελος από αυτά τα φάρμακα.
Η επικέντρωση στη θεραπεία με ναρκωτικά φάρμακα σημαίνει ότι αγνοούνται οι εναλλακτικές θεραπείες που είναι πιο ωφέλιμες. ‘Υπάρχει ξεκάθαρο θέμα για ουσιαστική μείωση της χρήσης των αντιψυχωτικών σε συνδυασμό με την ευρεία υιοθέτηση εναλλακτικών παρεμβάσεων που ξέρουμε ότι μπορούν να βοηθήσουν στην αύξηση της ποιότητας της ζωής των ατόμων με άνοια και όσων τα φροντίζουν’, αναφέρει ο καθηγητής Banerjee.
Η μέθοδος SPECAL
‘Η θεραπεία SPECAL προσφέρει μοναδικά εργαλεία σε όσους φροντίζουν ασθενείς με άνοια, για να τους βοηθήσει να καταλάβουν την οπτική ενός ατόμου με άνοια. Ως αποτέλεσμα, ο ασθενείς σπάνια, αν όχι ποτέ, ταράζεται, αγχώνεται ή γίνεται βίαιος. Η έλλειψη στρες φαίνεται να μειώνει την εξέλιξη της ασθένειας’, αναφέρει η Garner.
Η θεραπεία SPECAL αναπτύχθηκε μέσα από την εμπειρία της Garner και τις παρατηρήσεις της, τα χρόνια που φρόντιζε τη μητέρα της, Dorothy, που υπέφερε από άνοια. H Garner παρουσίασε το ‘φωτογραφικό άλμπουμ’, την μοναδική αναλογία του τρόπου που λειτουργούμε όλοι και αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο.
‘Κάθε λεπτό’, λέει η Garner, ‘ο εγκέφαλός μας «φωτογραφίζει» τον κόσμο και τους ανθρώπους σε αυτόν. Η φωτογραφία έχει δύο πλαίσια: γεγονότα που σχετίζονται με τη φωτογραφία και που βοηθούν στην αντίληψή της, και συναισθήματα, η δική μας απόκριση στην εικόνα.
Τα πλαίσια επίσης έχουν ένα από τα τρία χρώματα: πράσινο, για μία φυσιολογική κατάσταση που δεν απαιτεί καμία δράση, κόκκινο, για εκείνη την κατάσταση που απαιτεί άμεση δράση και πορτοκαλί, όταν η δράση συνεχίζεται αλλά είναι λιγότερο πιεστική και ζωτικής σημασίας.
Αυτή η διαδικασία συμβαίνει αυτόματα και ασυναίσθητα, αλλά χωρίς αυτή δεν θα μπορούσαμε να κατανοήσουμε τον κόσμο γύρω μας. Το φωτογραφικό μας άλμπουμ είναι ανοιχτό στη σημερινή σελίδα – συνήθως χρειάζεται να κατανοήσουμε το εδώ και το τώρα – αλλά έχουμε επίσης αποθηκεύσει όλες τις παλιές εικόνες, αν και γίνεται όλο και πιο δύσκολο να έχουμε πρόσβαση σε αυτές όσο μεγαλώνουμε.’
Ο εγκέφαλος στους ασθενείς που πάσχουν από άνοια δουλεύει ακριβώς με τον ίδιο τρόπο – εκτός από μια ζωτικής σημασίας διαφορά. Οι φωτογραφίες τους δεν έχουν πλαίσια γεγονότων, και έτσι δεν μπορούν να κατανοήσουν τον κόσμο γύρω τους. Ωστόσο, οι παλαιότερες σελίδες του φωτογραφικού άλμπουμ που είχαν συγκεντρωθεί πριν η άνοια αρχίσει να επηρεάζει τον εγκέφαλό τους, είναι ακόμα εκεί και τη δεδομένη χρονική στιγμή μπορούν να έχουν πρόσβαση σε αυτές. Αυτή η διαισθητική αντίληψη έχει επικυρωθεί από ερευνητές με τη χρήση τεχνικών απεικόνισης του εγκεφάλου, που ανακάλυψαν ότι η άνοια δεν επηρεάζει παλαιότερες μνήμες (Brain, 2005; 128: 2006-15).
Όταν στον ασθενή με άνοια τίθεται μία ερώτηση για κάτι που συμβαίνει στο παρόν, δεν μπορεί να καταλάβει τι συμβαίνει έτσι η φωτογραφία αλλάζει αμέσως σε κόκκινη – απαιτείται άμεση δράση, αλλά δεν είναι ικανός να δράσει γιατί δεν υπάρχουν συνοδευτικά γεγονότα. Ένα κόκκινο πλαίσιο χωρίς γεγονότα αφήνει τον ασθενή ταραγμένο, και ίσως τον κάνει επιθετικό καθώς δεν μπορεί να κάνει κανέναν άλλον να καταλάβει.
Έτσι, η θεραπεία SPECAL έχει τρεις χρυσούς κανόνες που πρέπει να ακολουθεί όποιος φροντίζει ασθενείς με άνοια:

1.    Μην κάνετε ερωτήσεις.

2.    Μάθετε από τον/την ασθενή, καθώς είναι ο ειδικός στο πρόβλημά του/της.

3.    Πάντα να συμφωνείτε με όλα όσα λέει, ποτέ μην τον/την διακόπτετε.

Στην ουσία, το άτομο με άνοια δεν μπορεί να λάβει νέες πληροφορίες, έτσι προσπαθεί να κατανοήσει τον κόσμο μέσα από παλαιές φωτογραφίες και παλιά πλαίσια γεγονότων για τη συγκεκριμένη εικόνα. Το άτομο με άνοια δεν ξεχνάει, απλά ποτέ δεν κατέγραψε την πληροφορία.
Ενώ ακολουθεί πάντα τους τρεις χρυσούς κανόνες, το άτομο που φροντίζει τον ασθενή με άνοια πρέπει επίσης να καθιερώσει ένα σύστημα όπου η παλαιές εικόνες θα χρησιμοποιούνται με αποτελεσματικότητα. Αυτό έχει τρεις πτυχές: εξακρίβωση του βασικού θέματος του ασθενή, ένας σημαντικός τομέας του παρελθόντος του όπως η εργασία του ή το κύριο ενδιαφέρον του, ένα θέμα υγείας, όπως μια παλαιότερη ασθένεια που θα επιτρέψει στον ασθενή να φροντίζεται τώρα, και εξηγήσεις που βοηθούν το άτομο με άνοια να κατανοεί το παρόν μέσα από φίλους και καταστάσεις του παρελθόντος.
Ακολουθώντας τους κανόνες και το σύστημα αυτό, η Garner υποστηρίζει ότι το άτομο με άνοια παραμένει σε μία καλή κατάσταση ευεξίας, για το υπόλοιπο της ζωής του.
Οι τεχνικές της SPECAL άρχισαν να χρησιμοποιούνται σε ένα τοπικό νοσοκομείο 11 κλινών στο Burford στην περιοχή της Οξφόρδης, το 1990 και το νοσοκομείο εξακολουθεί να είναι η βάση της οργάνωσης μέχρι και σήμερα. Από τότε, εκατοντάδες άτομα που έχουν στην φροντίδα τους ασθενείς με άνοια, έμαθαν πώς να αντιμετωπίζουν την άνοια των αγαπημένων τους προσώπων χρησιμοποιώντας τη μέθοδο, ενώ πολλοί επαγγελματίες εκπαιδεύτηκαν στις τεχνικές που με τη σειρά τους παρουσίασαν τα δικά τους ιδρύματα και νοσοκομεία.
Όπως ανέφεραν οι ερευνητές από το Royal College of Nursing κατά την εκτίμηση της μεθόδου: ‘Η προσέγγιση SPECAL έχει τη δυνατότητα να επιδρά θετικά στη φροντίδα της άνοιας σε ευρύτερη κλίμακα μέσω της αναπαραγωγής της μεθόδου’ (Aging Ment Health, 2001; 5: 63-72). H ερευνήτρια ψυχολόγος Margaret Godel δηλώνει ότι ‘η μέθοδος αυτή είναι μοναδική στο να προσφέρει μία προληπτική, περιεκτική βοήθεια’ (J Dementia Care, 2000; Sept/Oct:20-4).
O διάσημος κλινικός ψυχολόγος Oliver James, που αφιέρωσε το βιβλίο του Contented Dementia στη μέθοδο SPECAL, υποστηρίζει ότι είναι η μόνη θεραπεία που μπορεί “να προσφέρει διαρκή ευημερία (στον ασθενή με άνοια)”.
H μεγαλύτερη επίκριση για τη μέθοδο SPECAL έχει προέλθει από την Alzheimer’s Society (Εταιρία για το Αλτσχάιμερ), η οποία 14 χρόνια πριν την είχε επαινέσει. Μέχρι το 2004, φαινόταν ως μία από τις θεραπείες που υποστήριζε η εταιρία. Σήμερα, η στάση της είναι εντελώς διαφορετική, και υποστηρίζει ότι η προσέγγιση της θεραπείας αντιτίθεται στους ηθικούς κανόνες του νόμου του 2005 (Mental Capacity Act).
‘Η μέθοδος SPECAL υποστηρίζει ότι είναι αποδεκτό σε πολλές περιπτώσεις να λέμε ψέματα σε ασθενείς με άνοια και τους απομακρύνει από το να τους προσφέρει ένα αποτελεσματικό εύρος επιλογών. Εξαπατά τους ασθενείς’.
Σε απάντηση, το SPECAL λέει ότι οι μέθοδοί του επιτρέπουν στον ασθενή να διατηρεί την κατανόησή του υποστηρίζοντας την πραγματικότητά τους. Είναι επίσης μη αποδεκτό να περιμένουμε από το άτομο που υποφέρει από άνοια να συμβιβάζεται με μια πραγματικότητα την οποία δεν κατανοεί.
Η στάση της Alzheimer’s Society κάνει ζημιά στο SPECAL. Επηρεάζει τα Βρετανικά χρηματικά κονδύλια – πιθανόν επηρεάζοντας την κυβέρνηση – και δυσκολεύει την ανεύρεση χρηματοδοτήσεων και δωρεών ακόμα και για την κάλυψη των βασικών εξόδων του προγράμματος.
Η Garner και η μικρή της ομάδα στο SPECAL λέει ότι εκφράζουν ικανοποίηση για την πλήρη και μακροπρόθεσμη αξιολόγηση της θεραπείας, αλλά πάλι, έχουν ανάγκη από χρηματοδότηση για να μπορεί να υπάρχει. Υπολογίζει ότι η μη κερδοσκοπική οργάνωση που προωθεί το SPECAL μπορεί να επιβιώσει για τρία ακόμη χρόνια πριν στερέψει και η τελευταία χρηματοδότηση και αναγκαστούν να κλείσουν. (www.specal.co.uk)

Bryan Hubbard
Οι αφάρμακες εναλλακτικές προσεγγίσεις
Αν τα φάρμακα δεν έχουν αποτέλεσμα, τότε τι; Υπάρχει ένα τεράστιο εύρος αφάρμακων εναλλακτικών θεραπειών που φαίνεται ότι λειτουργούν καλύτερα, αν και τα στοιχεία συχνά βασίζονται σε μικρό αριθμό ασθενών. Δυστυχώς, για οποιαδήποτε αφάρμακη προσέγγιση είναι σχεδόν αδύνατο να συγκεντρωθούν χρηματοδοτήσεις για την πραγματοποίηση ερευνών μεγάλης κλίμακας.
- Αρωματοθεραπεία. Μία μελέτη έδειξε ότι αυτή η θεραπεία είχε σημαντικά ευεργετικά αποτελέσματα στην αντιμετώπιση της άνοιας σε ασθενείς με ταραχή και νευροψυχιατρικά συμπτώματα. (Cochrane Database Syst Rev, 2009; 3: CD003150).
- Γκίνγκο μπιλόμπα. Πρόκειται για ένα από τα βασικά βότανα της Παραδοσιακής Κινέζικης Ιατρικής για την αντιμετώπιση της απώλειας μνήμης, της σύγχυσης και του άγχους. Έχει ερευνηθεί εκτενώς και, αν και κάποιες μελέτες βρήκαν ότι τα οφέλη του δεν είναι καλύτερα από ενός εικονικού φαρμάκου, μία ανακάλυψε σημαντικά οφέλη για τους ασθενείς με άνοια, στους οποίους βελτιώθηκε η νόηση και η διάθεση και μειώθηκε η κατάθλιψη (Cochrane Database Syst Rev, 2009; I: CD003120).
- Tζίνσενγκ. Είναι ένα από τα πιο γνωστά βότανα με τις μεγαλύτερες πωλήσεις παγκοσμίως και σχετίζεται με τη βελτίωση της νοητικής επίδοσης. Εννέα διπλές-τυφλές ελεγχόμενες δοκιμές βρήκαν ότι βελτιώνει την νοητική λειτουργία, τη συμπεριφορά και την ποιότητα ζωής των ασθενών σε κάποιες περιπτώσεις. (Cochrane Database Syst Rev, 2010; 12: CD007769).
- Βελονισμός. Ο βελονισμός – και ειδικά ο ηλεκτροβελονισμός – φαίνεται να έχει θετική επίδραση στη λειτουργία του εγκεφάλου που σχετίζεται με την άνοια. Μία μελέτη έδειξε πολύ θετικά αποτελέσματα – αλλά ήταν σε εργαστηριακά πειραματόζωα, έτσι τα αποτελέσματα ίσως να μην επαναλαμβάνονται σε ανθρώπους (Zhen Ci Yan Jiu, 2011; 36: 95-100).
- Βιταμίνες Β. Οι βιταμίνες Β1 (θειαμίνη), Β3 (νιασίνη) και Β12 είναι όλες ζωτικής σημασίας για την υγιή νοητική λειτουργία. Ο διατροφολόγος Dr Melvyn Werbach αναφέρει ότι η άνοια είναι μία κλασική περίπτωση έλλειψης νιασίνης, και έχει αντιστρέψει αποτελεσματικά κάποιες περιπτώσεις άνοιας όταν τα επίπεδα της νιασίνης επέστρεψαν στις φυσιολογικές τιμές. Όμοια, τα ένζυμα που εξαρτώνται από τη βιταμίνη Β1 και είναι σημαντικά για την εγκεφαλική λειτουργία είναι συχνά διαταραγμένα σε ασθενείς με Αλτσχάιμερ, και παρατηρήθηκαν μικρές αλλά σημαντικές βελτιώσεις στην εγκεφαλική λειτουργία ασθενών στους οποίους δόθηκαν μόλις 3gr βιταμίνης Β1 καθημερινά (J Geriatr Psychiatry Neurol, 1993; 6: 222-9).
- Βιταμίνη Ε. Οι αντιοξειδωτικές βιταμίνες – Α, C και Ε – είναι ισχυρά αποτρεπτικά της άνοιας, αλλά η βιταμίνη Ε συγκεκριμένα φαίνεται να καθυστερεί την εξέλιξη της νόσου του Αλτσχάιμερ. Ασθενείς στους οποίους δόθηκαν 2000IU βιταμίνης Ε κάθε μέρα καθυστέρησαν την εξέλιξη της ασθένειας και βελτίωσαν την καθημερινή τους εγκεφαλική λειτουργία (N. Engl J Med, 1997; 336: 1216-22).
- Snoezelen. Αυτή η πολυαισθητηριακή θεραπεία διεγείρει την όραση, την ακοή, την αφή, τη γεύση και την οσμή χρησιμοποιώντας οπτικές δράσεις, επιφάνειες αφής, μουσική και αιθέρια έλαια. Ξεκίνησε ως βοήθεια για να ξεπεραστούν οι μαθησιακές δυσκολίες, αλλά έχει πρόσφατα χρησιμοποιηθεί και για την αντιμετώπιση της άνοιας. Ερευνητές δυσκολεύτηκαν να καταλήξουν σε μια σαφή άποψη για την αποτελεσματικότητα της μεθόδου, γιατί οι θεραπευτές χρησιμοποιούσαν μόνο μέρη και όχι όλο το σύστημα. Ωστόσο, δύο μελέτες έχουν δείξει ότι βοηθά στη βελτίωση πολλών προβλημάτων συμπεριφοράς που σχετίζονται με την άνοια, όπως η απάθεια, η ανησυχία, η διαταραγμένη συμπεριφορά και οι επαναλαμβανόμενες ενέργειες (Cochrane Database Syst Rev, 2002; 4: CD003152).
- Μουσικοθεραπεία. Μία ανασκόπηση από 33 μελέτες διάφορων αφάρμακων θεραπειών για την άνοια βρήκε ότι η θεραπεία με μουσική ήταν η πιο αποτελεσματική, τόσο για τους ασθενείς όσο και για τους φροντιστές τους. Το μασάζ, η θεραπεία με το άγγιγμα και η φυσική άσκηση ήταν εξίσου ευεργετικές (Int J Geriatr Psychiatry, 2010; 25: 756-63).
- Φωτοθεραπεία. Καναδοί ερευνητές ανακάλυψαν ότι η θεραπεία με φως φαίνεται πολλά υποσχόμενη, αν και δεν υπάρχουν αρκετές καλές μελέτες που να δίνουν μια σαφή άποψη (Cochrane Database Syst Rev, 2009; 4: CD003946).
- Μασάζ / Θεραπεία με άγγιγμα. Αυτή η μορφή θεραπείας προσφέρει μια γνήσια εναλλακτική στα φάρμακα για την άνοια. Εξουδετερώνει το άγχος, την ταραχώδη συμπεριφορά και την κατάθλιψη και ίσως ακόμα να επιβραδύνει την νοητική ύφεση (Cochrane Database Syst Rev, 2006; 4: CD004989).