ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΠΙΣΤΗΣ ΠΟΥ ΜΙΜΗΘΗΚΑΝ ΤΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΜΕΤΑ ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ: Α) ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

του Γιάννη Βελίκη

Μετά το τέλος του Μεσαίωνα, την ανάδυση της σκέψης του Διαφωτισμού, την ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας και τη Βιομηχανική Επανάσταση, η επιρροή της θρησκείας στον καθορισμό των ηθικών και αξιακών συστημάτων μειώθηκε σημαντικά.

Τη θέση της άρχισαν να παίρνουν καινούργια συστήματα σκέψης, ηθικής και κοινωνικο – πολιτικής ορθής συμπεριφοράς. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τους ήταν μιμήθηκαν τη θρησκεία ως προς τη ρητορική της «τελικής σωτηρίας» των ανθρώπων και «την εξασφάλιση της θέσης στον παράδεισο», με τον «παράδεισο», ωστόσο, να τοποθετείται σε ανθρώπινους τόπους και χρόνους: στη γη και κατά τη διάρκεια της ζωής των ανθρώπων! Αρκεί φυσικά οι άνθρωποι να ακολουθούσαν πιστά τα νέα αυτά συστήματα πίστης…

Ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα ιδεολογικο – πολιτισμικών αξιακών συστημάτων που μιμήθηκαν τη θρησκεία, να είναι ο ίδιος ο καπιταλισμός, όπως τουλάχιστον ξεκίνησε ως τρόπος διαχείρισης και επανεπένδυσης των επιχειρηματικών κερδών από τη ανερχόμενη βιομηχανική παραγωγή της μετα – μεσαιωνικής Ευρώπης και της νέο – ανακαλυφθείσας Αμερικής. Το εξαιρετικό έργο του Μαξ Βέμπερ, του πατέρα της κοινωνιολογίας, «Το Πνεύμα του Καπιταλισμού» το αποδεικνύει ξεκάθαρα. Οι πρώτοι καπιταλιστές προσπαθούσαν να είναι έντιμοι, να προκόβουν στο επάγγελμα τους, να αυξάνουν σταθερά τα κεφάλαια τους, να αποφεύγουν τις σπατάλες και την επίδειξη του πλούτου τους και να συμπεριφέρονται σαν ασκητές.

Το «πνεύμα του καπιταλισμού» εκπορευόταν από τις προτεσταντικές ηθικές επιταγές του Λούθηρου και του Κάλβιν και αυτό μπορεί να φανεί σε πολλά σημεία:

Α) Η «σωτηρία» δεν εξαρτάται από τους ιερείς.

Κατά τη Λουθηρανική και αργότερα Καλβινική διδασκαλία, η σωτηρία δεν μπορούσε, σε καμία περίπτωση, να προέλθει από την εκκλησία και τα ιερά μυστήρια. Όλοι οι άνθρωποι εξακολουθούν να είναι αμαρτωλοί, ωστόσο καταργείται η όλη πρότερη ρητορική της Καθολικής Εκκλησίας με την Ιερά Εξέταση, τα συγχωροχάρτια και τη εξομολόγηση προκειμένου να συγχωρεθεί για τα αμαρτήματα της ζωής του ο πιστός.

Ο Θεός στην προτεσταντική ηθική είναι παντοδύναμος και υπερβατικός και έχει σχέδιο για τον κάθε άνθρωπο, ανεξάρτητα από τη ζωή που κάνει. Κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να είναι σίγουρος, αν το σχέδιο του Θεού γι’ αυτόν είναι να τον σώσει ή όχι. Μόνο οι επίλεκτοι θα σωθούν, κανείς ωστόσο δεν μπορεί να γνωρίζει αν στο τέλος θα ανήκει στους επίλεκτους, ή στους καταδικασμένους. Η μόνη δυνατότητα που έχουν οι πιστοί είναι «να κάνουν καλές πράξεις όχι για την αγορά της σωτηρίας, αλλά για την απαλλαγή από το φόβο της θείας καταδίκης».

Ο κόσμος πλάστηκε για την εξύμνηση του Δημιουργού και ο άνθρωπος πρέπει να δημιουργήσει το βασίλειο του Θεού στη γη. Για να έχει τη χάρη του Θεού ο Προτεστάντης, θα έπρεπε να ασχολείται με εγκόσμιες δραστηριότητες που δοξάζουν το Θεό, αντί να παρακολουθεί τις Εκκλησιαστικές λατρευτικές εκδηλώσεις, τα κηρύγματα των ιερέων ή να απομονώνεται από την κοινωνία σε κάποιο μοναστήρι. Ο μόνος τρόπος να γίνει αυτό είναι μέσω μιας πρωτόγνωρης ασκητικής στάσης ζωής, που όμοια της δεν είχε ξαναεμφανιστεί στην ανθρωπότητα, και μάλιστα στη συμπεριφορά των εύπορων επιχειρηματιών.

Β) Η «ορθή» συμπεριφορά

Ο Καλβινισμός δίδασκε ως «ύψιστο αγαθό» τον υψηλό βαθμό αυτοπειθαρχίας, δηλαδή ο πιστός θα έπρεπε να δουλεύει σκληρά, αλλά να είναι και λιτοδίαιτος, ώστε το κέρδος που περισσεύει να το επενδύει και πάλι στην εργασία του. Το επάγγελμα του έτσι, μεταμορφώνεται σε μια κοινωνική προσφορά αγάπης, αφού προσφέρει εργασία και πρόοδο σε όλο το κοινωνικό σύνολο, σε αντιδιαστολή με την παραδοσιοκρατία, που οι πλούσιοι αριστοκράτες, γαιοκτήμονες και αστοί ξοδεύουν τα κέρδη τους σε απολαύσεις, επίδειξη και ακολασίες! Ιδιοκτησία σπατάλη και απόλαυση είναι συνώνυμα της μαλθακότητας και της αμαρτίας, ενώ η εγκράτεια ορίζεται ως ορθή και θεοσεβούμενη συμπεριφορά.

Γ) Ο «παράδεισος» επί της γης.

Οι Λουθηρανικές, αλλά κυρίως οι Καλβινιστικές ηθικές αξίες οδήγησες γρήγορα στο κίνημα του «πουριτανισμού». Σύμφωνα με τις πουριτανικές αξίες, η ευτυχία μπορεί να έρθει μόνο με τη χαρά της αυτοσυγκράτησης και την επίθεση σε οτιδήποτε μπορεί να είναι «σιχαμερή, διαβολική, και ζωώδης απόλαυση». Ο κόπος της εργασίας είναι «τιμημένος», και η εντατική εργασία θεωρείται ως «θεϊκή κλήση και αυτοσκοπός». Ο πιστός πουριτανός παίρνει χαρά και ηθική και κοινωνική αναγνώριση ως ασκητής με μετριοφροσύνη και επιφυλακτικότητα που εκπληρώνει πρωτίστως το επαγγελματικό του καθήκον. Η ασκητική αυτή συμπεριφορά σήμαινε έναν ορθολογικό προγραμματισμό ολόκληρης της ζωής του ατόμου σύμφωνα με τη θέληση του Θεού. Η θρησκευτική ζωή των αγίων, δεν βιωνόταν πια έξω από τον κόσμο σε μοναστικές κοινότητες, αλλά μέσα στον κόσμο και τους θεσμούς του. Αυτή η ορθολογικοποίηση της συμπεριφοράς μέσα σε τούτο τον κόσμο, αλλά για χάρη του άλλου κόσμου, ήταν η συνέπεια της αντίληψης του ασκητικού προτεσταντισμού για το επάγγελμα. Η συνεχόμενη επιχειρηματική δράση εκπληρώνει θεϊκές επιταγές ενώ η άρνηση της εξισώνεται με την άρνηση προς το Θεό. Ο δε πλούτος που παράγεται δεν αποτελεί πλέον εμπόδιο στη σωτηρία της ψυχής, αφού δεν θα χρησιμοποιηθεί για χαλάρωση και απόλαυση, αλλά αντίθετα ως μέσον για την κατάκτηση όλο και μεγαλύτερων κερδών, και επομένως όλο και περισσότερης Θείας χάρης!

Δ) Η εκλεκτική συγγένεια Προτεσταντισμού και Καπιταλισμού.

Η όλη Προτεσταντική ηθική, έγινε αφορμή για τον Μαξ Βέμπερ, να αναπτυχθεί σε πρωτόγνωρα έντονο ρυθμό η συσσώρευση βιομηχανικών κεφαλαίων και η επανεπένδυση τους και πάλι στην παραγωγή. Ο νέος τύπος επιχειρηματία – ασκητή επέτρεψε την ραγδαία αύξηση της βιομηχανικής παραγωγής, και ταυτόχρονα την οργάνωση των μετα - μεσαιωνικών ευρωπαϊκών και νέο – δημιουργηθέντων αμερικανικών πολιτειών σε ορθολογικώς διοικούμενα κοινωνικο – νομικο - πολιτικά συστήματα.

Στα κοινωνικά αυτά συστήματα, η κοινωνική δράση καθίσταται μετρήσιμη, προβλέψιμη και ελέγξιμη. Με αρχικό σκοπό τη σωτηρία της ψυχής τους, οι νέοι καπιταλιστές δημιούργησαν ένα νέο τύπο ανθρώπου, μια πρωτόγνωρη οργάνωση καταμερισμού της εργασίας, ένα νέο «επί της γης» παράδεισο, και μια οικονομικο – κοινωνικο – πολιτική οργάνωση (τον καπιταλισμό), που γρήγορα αυτονομήθηκε από τις προτεσταντικές επιταγές, και επηρέασε και επηρεάζει την εξέλιξη του πλανήτη ως και σήμερα.