του Γιάννη Βελίκη
Η πιο παράλογη και αποκλειστικά χαρακτηριστική για το ανθρώπινο είδος συμπεριφορά, είναι αυτή της πολεμικής επίθεσης μιας ομάδας ανθρώπων σε μια άλλη, με στόχο την υποταγή της δεύτερης, την καταστροφή των πολεμικών της μέσων (στρατού, πολεμικού υλικού της κ.α.), και την παράδοση των πόρων και των πλουτοπαραγωγικών πηγών της στο νικητή. Στο τέλος του πολέμου, και με την συνθηκολόγηση του χαμένου, ο νικητής τα παίρνει όλα: αναλαμβάνει τη διοίκηση της νέας κατάκτησης, σκοτώνει, φυλακίζει, ακρωτηριάζει ή απομονώνει τους εν δυνάμει πολεμιστές της, κατάσχει το πολεμικό υλικό, το δημόσιο χρήμα, τις ιδιωτικές περιουσίες, και τις πλουτοπαραγωγικές πηγές της χώρας (π.χ. το πετρέλαιο), αφήνει αβοήθητους τους άμαχους (μητέρες, παιδιά, ηλικιωμένους) στην τύχη τους, και οργανώνει ένα σύστημα παρακολούθησης και ελέγχου της υποταγμένης χώρας ώστε να μην μπορέσει να αντισταθεί, ή να γίνει στο μέλλον επικίνδυνη και επαναστατήσει.
Τα παραδείγματα στην Ιστορία είναι τόσα πολλά: μόνο στον 20ον αιώνα οι θάνατοι από τους πολέμους (Α και Β Παγκόσμιο, Κινο – Ιαπωνικό, Κορέας, Βιετνάμ, Αφγανιστάν, Ιράκ κ.λπ.) στοίχησε τη ζωή σε 150 εκατομμύρια ανθρώπων, χωρίς να υπολογίζονται οι τραυματίες, οι ανάπηροι, οι πρόσφυγες, τα ορφανά, και η κοινωνικο – οικονομική αποδιοργάνωση που ανάγκασε ολόκληρους πολιτισμούς να παλινδρομήσουν σε ανάπτυξη πολλές δεκαετίες πίσω και το περιβάλλον να μολυνθεί με τοξικά και ραδιενέργεια για πολλές δεκαετίες μετά. Τα παραδείγματα ακροτήτων, γενοκτονιών, βασανισμών, μαζικών φόνων, ιατρικών πειραμάτων, στρατοπέδων συγκέντρωσης αιχμαλώτων, είναι γνωστά από την Ιστορία. Οι σφαγές στο Τιμόρ, στην Καμπότζη, στην Ρουάντα, στη Παλαιστίνη, στη Λωρίδα της Γάζας, στο Ιράκ, στο Αφγανιστάν κ.α. είναι μερικά από τα πιο πρόσφατα ντοκουμέντα. Η δε μνήμη του αίματος, των σφαγών, των θανάτων από πείνα κι από ασθένειες, της ορφάνιας, και της αναγκαστικής προσφυγιάς συνήθως μένει βαθιά στο συλλογικό υποσυνείδητο των «χαμένων», και γίνεται τροφοδότης μίσους και λαχτάρας για εκδίκηση στο μέλλον.
Οι αιτίες των πολέμων είναι συνήθως αφανείς και κεκαλυμμένες. Αντ’ αυτών προβάλλονται εθνικιστικά και θρησκευτικά ζητήματα, με σκοπό την τροφοδότηση μίσους και επιθετικότητας, ώστε να συναινέσει ο εν δυνάμει επιτιθέμενος λαός στη σφαγή του στόχου του. Η πιο συχνή βεβαίως προβαλλόμενη αιτία είναι η πραγματική ή φανταστική απειλή που δέχεται ο επιτιθέμενος λαός από το στόχο του, ο οποίος στόχος αν δεν εξουδετερωθεί, θα επιτεθεί και θα πάρει αυτός τα προνόμια και τα αγαθά που απολαμβάνει ο επιτιθέμενος. Έτσι τίθεται το δίλλημα ποιος θα κατέχει τον πλούτο «εμείς ή αυτοί» και πείθεται ο λαός να συμμετάσχει σε μία πολεμική επίθεση προκειμένου να εξουδετερώσει την εξωτερική απειλή. Τα πιο τρανταχτά επιχειρήματα υπέρ της χρησιμοποίησης αυτής της τακτικής είναι η ονομασία των Υπουργείων Πολέμου όλων σχεδόν των χωρών της υφηλίου σε Υπουργεία Αμύνης, και η αιτιολόγηση του πολέμου στο Ιράκ από τους Αμερικανούς το 2003 ως εκστρατεία που σκοπό είχε την εξουδετέρωση της απειλής που βίωναν οι Η.Π.Α. από το Ιράκ «λόγω ύπαρξης πυρηνικών, βιολογικών και χημικών όπλων».
Α) Ο πόλεμος μέσα από το έργο των φιλοσόφων.
Παρά την αγριότητα και την ωμότητα των πράξεων και των αποτελεσμάτων του πολέμου, σε περιόδους ειρήνης, η ιδέα της σχεδίασης και πρόκλησης ενός νέου πολεμικού επεισοδίου έλκει πολίτες και κυβερνώντες: η αναπαραγωγή των θρύλων των ηρώων των περασμένων πολέμων, η υπέρβαση του φόβου του θανάτου και το γεγονός ότι οι πολεμιστές παίρνουν στα χέρια τους τη ζωή και το θάνατο, και η προσμονή μιας επιτυχούς έκβασης όπου θα κατακτηθούν νέα εδάφη, νέες αγορές και μεγαλύτερη κρατική κυριαρχία, κρατούν τη γοητεία του πολέμου πάντα ζωντανή.
Για τον Καντ, ο πόλεμος είναι μια απλή εκδήλωση της εγωϊστικής και ανώριμης πλευράς του ανθρώπου, και με την εξέλιξη του πολιτισμού κάποια στιγμή θα εξαφανιστεί. Όμως για το Χέγκελ, η «αιώνια ειρήνη» του Καντ δεν θα υπάρξει ποτέ, μιας και αυτό που συμβαίνει στην πραγματικότητα είναι η εξέλιξη του πνεύματος. Για την εξέλιξη αυτή, είναι απαραίτητη η καταστροφή κρατών και η δημιουργία νέων, η θυσία των δικαιωμάτων και της ευτυχίας των λαών, ο θάνατος των ηρώων, και η επαναδόμηση των πολιτισμών. Για το Χέγκελ, οι αποφάσεις των ισχυρών δεν έχουν σημασία, μιας και ο πόλεμος εξελίσσεται με αυτόνομο και απρόβλεπτο τρόπο, φέρνει κάθαρση και ανανέωση των λαών, και ενώνει τα έθνη σε κοινούς σκοπούς και δράσεις.
Ο Χριστιανισμός, ενώ αρχικά απέρριπτε κάθε μορφή βίας, επί Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας άρχισε να τον αποδέχεται εφόσον είχε «δίκαιο σκοπό» και χρησιμοποιούσε «δίκαια μέσα». Η πράξη όμως έδειξε ότι αφενός κανένας πόλεμος δεν μπορεί να έχει ούτε δίκαιο σκοπό ούτε να χρησιμοποιήσει δίκαια μέσα (πάντα υπάρχουν «παράπλευρες απώλειες» ή θάνατοι αθώων προκειμένου να αποβεί νικηφόρος ένας πόλεμος, όπως η ατομική βόμβα στη Χιροσίμα), κι αφετέρου «δίκαια μέσα» έχει την πολυτέλεια να χρησιμοποιήσει μόνο ο ισχυρός αντίπαλος, δεδομένου ότι ο ανίσχυρος θα πρέπει ή να υποταγεί ή να χρησιμοποιήσει «βρώμικο πόλεμο» (αντάρτικες πρακτικές, απαγωγές αντίπαλων αξιωματικών, επιθέσεις αυτοκτονίας κ.α.).
Και για τον Clausewitz δεν έχει νόημα ούτε ο «δίκαιος σκοπός» ούτε η χρησιμοποίηση «δίκαιων μέσων» μιας και αφού ο πόλεμος αποσκοπεί στην οριστική υποταγή του αντιπάλου κάθε μέσο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί προς αυτόν τον σκοπό θα χρησιμοποιηθεί. Ο πόλεμος είναι ένα μέσο της πολιτικής για να πετύχει τους σκοπούς της, και υπό αυτήν την έννοια, προκαλείται από τον αμυνόμενο που δεν δέχεται να υποκύψει στις επιθυμίες του επιτιθέμενου.
Σε συνέχεια των προηγούμενων διαπιστώσεων, ο σύγχρονος Έλληνας πανεπιστημιακός Κοντογιώργης, απορρίπτει εντελώς την άποψη ότι ο πόλεμος γεννάται μόνο από τα απολυταρχικά καθεστώτα και αποθαρρύνεται από τα δημοκρατικά. Στο έργο του αποδεικνύει ότι τα δημοκρατικά καθεστώτα προκαλούν τους πολέμους (με πρώτο παράδειγμα τη δημοκρατική αρχαία Αθήνα). Μάλιστα, δεδομένου ότι στις σημερινές συνθήκες η «δημοκρατία» δεν λειτουργεί, και το όλο πολιτικό σύστημα υποτάσσεται στη δύναμη της αγοράς, ο πόλεμος καθίσταται μια αναγκαιότητα. Όπως σημειώνει «…το νεότερο πολιτικό σύστημα δεν είναι δημοκρατικό, παραμένει ανοιχτό στην ατομική ελευθερία και στα κοινωνικο-πολιτικά δικαιώματα, όσο τουλάχιστον το επιτρέπει η αγορά. Αυτό σημαίνει ότι απορρίπτει τη λογική της δύναμης και την συνακόλουθη αυτοδικία στο εσωτερικό του κράτους. Από την άλλη, αν και συγκροτεί το σύστημα της πολιτικής με πρόσημο την πολιτικά κυρίαρχη εξουσία, ισχύει επί της αρχής ό,τι και στη δημοκρατία. Παράγει μεγαλύτερες ανάγκες απ’ ότι ένα δεσποτικό (π.χ. η απόλυτη μοναρχία, η θεοκρατία) ένα ολοκληρωτικό (ο φασισμός, ο υπαρκτός σοσιαλισμός) ή ένα αυταρχικό καθεστώς. Και όπως επισημάναμε ήδη, τις ανάγκες αυτές οι χώρες που δύνανται επιχειρούν να τις ικανοποιήσουν με την εισαγωγή συμπληρωματικών πόρων από το διακρατικό περιβάλλον. Στο επίπεδο αυτό, σημαίνουσα θέση καταλαμβάνουν οι πολιτικές συμμαχίες, δηλαδή η σύνθεση των συμφερόντων που διακινούν οι άρχουσες δυνάμεις των κρατών. Σε κάθε περίπτωση, το ηγεμονικό σύμπλεγμα που διακινεί την ιδέα της «δημοκρατίας» (της «διακυβέρνησης», της «κοινωνίας πολιτών», της «αγοράς» κ.λπ.) έχει απέναντί του δυνάμεις (π.χ. η Κίνα) ή συμπλέγματα δυνάμεων (π.χ. οι Άραβες) που επιζητούν την αναθεώρηση των όρων της παγκόσμιας οικονομίας με τη δική τους συμμετοχή ή την αποτροπή της άλωσης της εσωτερικής αγοράς. Στην πραγματικότητα, η αντιπαλότητα αυτή, φέρνει αντιμέτωπες τις κοινωνίες της πρωτο-ανθρωποκεντρικής πρωτοπορίας με εκείνες που μόλις επιχειρούν να οικοδομήσουν την απλώς ανθρωποκεντρική τους ιδιοσυστασία και θέση στο σύνολο κοσμοσύστημα».
Οι απόψεις των φιλοσόφων, όπως φαίνεται, καταλήγουν στην αναγκαιότητα του φαινομένου του πολέμου, παρά τα επώδυνα αποτελέσματα του στις ζωές και στον πολιτισμούς των λαών, και σήμερα υπάρχουν όλες οι προϋποθέσεις για την αναβίωση πολέμων με σκοπό την απόκτηση δύναμης και πλούτου, από όλων των ειδών τα πολιτικά καθεστώτα, με κινητήρια δύναμη την αγορά και τους εκπροσώπους της (παραγωγή, έμποροι, τράπεζες, επενδυτές).
Β) Ο ρόλος του χρήματος και της αγοράς
Όπως αποκαλύπτει ένα πρώην στέλεχος της Υπηρεσίας Πληροφοριών των Η.Π.Α. στο ντοκιμαντέρ Zeitgeist (και στον Έλληνα δημοσιογράφο Στ. Κούλογλου), οι σύγχρονη οικονομία χρησιμοποιεί πράκτορες της αυτής υπηρεσίας ως «οικονομικούς δολοφόνους». Οι άνθρωποι αυτοί έχουν ως καθήκον να πλησιάσουν και να χρηματίσουν προέδρους και πρωθυπουργούς μικρών άλλων χωρών, ώστε να επιτραπεί η χρήση, με προνομιακούς όρους, των πλουτοπαραγωγικών πηγών της χώρας τους από πολυεθνικές των Η.Π.Α. Οι περισσότερες χώρες του κόσμου σήμερα λειτουργούν υπό αυτού του τύπου το καθεστώς, όπου ξένες εταιρίες απομυζούν τον πλούτο τους. Ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού του τύπου καθεστώτος είναι οι χώρες της Αφρικής: Την ώρα που 20.000 παιδιά καθημερινά πεθαίνουν από την πείνα, και πολλές χιλιάδες κόσμου λόγω έλλειψης εμβολίων που κοστίζουν μόνο 1 δολάριο, πολυεθνικές απομυζούν το πετρέλαιο, χρυσό, τα μέταλλα, τα δέντρα, το νερό της ηπείρου, και οι κυβερνήτες των χωρών αυτών που συνεργάζονται με τις ξένες δυνάμεις ζουν με αμύθητα πλούτη.
Στη περίπτωση που ο πρόεδρος ή πρωθυπουργός της χώρας – στόχου αρνηθεί την παράδοση των πόρων της χώρας του απειλείται με θάνατο. Αν παρ’ αυτά συνεχίσει να αρνείται, μυστικοί πράκτορες αναλαμβάνουν τη θανάτωση του. Είναι γνωστό το πόσοι ηγέτες κρατών έχουν ήδη δολοφονηθεί, και πόσο εύκολα μετέπειτα συγκροτήθηκαν κυβερνήσεις των φιλοδυτικών συμφερόντων. Στην τρίτη, σπάνια και τελευταία περίπτωση όπου ο κυβερνήτης επιβιώνει των αποπειρών δολοφονίας του(π.χ. Σαντάμ Χουσεΐν, Φιντέλ Κάστρο), οι δυνατοί της Γης, με την πρόφαση της απειλής λόγω τρομοκρατίας ή άλλων ανούσιων επιχειρημάτων, κηρύσσουν πόλεμο στη χώρα – στόχο, προκειμένου να την αναγκάσουν να παραδώσει τους πόρους της. Έτσι, λόγω της απειλής πολέμου, κάθε χώρα είναι υποχρεωμένη να παραδίδει τις πλουτοπαραγωγικές της πηγές και αυτό είναι το καθεστώς που ισχύει τουλάχιστον τον τελευταίο αιώνα παγκοσμίως.
Το πιο παράδοξο απ΄ όλα, είναι ότι οι λαοί των επιτιθέμενων χωρών (π.χ. του ΝΑΤΟ) χρηματοδοτούν τους πολέμους από τη φορολογία που τους επιβάλλεται, αλλά δεν κερδίζουν τίποτε από τα κέρδη του πολέμου, παρά συνεχίζουν να πληρώνουν για τη διατήρηση των εκεί στρατευμάτων. Για παράδειγμα, λόγω του πόλεμου στο Ιράκ και στο Αφγανιστάν, ο μέσος Αμερικανός φτώχυνε, και η Αμερικανική οικονομία υπερδανείστηκε, χωρίς να υπάρχει τρόπος επανόρθωσης αυτής της οικονομικής ζημιάς. Αντίθετα με τους πολίτες, οι πολυεθνικές εταιρίες και οι επενδυτικές τράπεζες που είτε χρηματοδότησαν τον πόλεμο, είτε εγκαταστάθηκαν στο Ιράκ μετά το πέρας του πολέμου «έβγαλαν» αμύθητα κέρδη. Σύμφωνα με το δημοσιογράφο Vladimiro Giacche στο ιταλικό περιοδικό Contradizione το 2002 «…την ημέρα που το 1991, οι ΗΠΑ επιτέθηκαν στο Ιράκ, οι τιμές των μετοχών ανέβηκαν κατά 4% και μέσα σ’ένα μήνα το αμερικανικό χρηματιστήριο κέρδισε 15%. Απο την έναρξη του πολέμου στο Αφγανιστάν (7 Οκτώβρη του 2001) μέχρι τη συμφωνία στη Βόννη για τον σχηματισμό της φιλοαμερικανικης κυβέρνησης του Καρζάι (6 Δεκέμβρη του 2001) το αμερικανικό χρηματιστήριο κέρδισε πάνω από 10% κι αυτό παρά την πτώχευση της Enron που συνέβη ένα μήνα πριν. Επίσης, να σκεφτούμε μόνο ότι από τις στρατιωτικές δαπάνες εξαρτώνται 85.000 επιχειρήσεις που απασχολούν εκατομμύρια εργαζόμενους. Στο οικονομικό έτος 2000, οι πρώτες 100 επιχειρήσεις αυτού του τομεα, είχαν εξασφαλίσει συμβόλαια για 82,5 δισ.δολαρια, από τα οποία τα 50,6 πήγαιναν σ’ αυτές τις 10: Lockheed Martin,Boeing,Raytheon,General Dynamics,Northrop Grumman,Litton Industries,United Technologies, Trw, General Electrics,Science Applications International.
Aπό το Μάρτη του 2000 μέχρι σήμερα, ενώ οι άλλες μετοχές στο Χρηματιστήριο είχαν πτωτική τάση, τα κέρδη των μετοχών των μεγαλύτερων επιχειρήσεων του εξοπλιστικού τομεα, τριπλασιάστηκαν. Και τώρα, τη στιγμή που ο Τζώρτζ Μπους τζ., εγκρίνει «την μεγαλύτερη αύξηση στρατιωτικών δαπανών της τελευταίας εικοσαετίας, αντιστρέφοντας ριζικά την μείωση που ακολούθησε την μετα τον ψυχρό πόλεμο περίοδο,(396 δις. δολάρια)» η Γουωλ Στρητ Ζουρναλ (18/10/2002) μπορεί να κραυγάσει με ενθουσιασμό: «ενώ η καθυστέρηση της ανάκαμψης της παγκόσμιας οικονομίας για μεγαλύτερη περίοδο απ’ότι είχαμε προβλέψει δημιουργεί μια αναστάτωση σε πολλούς τομείς της βιομηχανίας τομέας των εξοπλισμών αποτελεί μια φωτεινή εξαίρεση για προμηθευτές, επενδυτές και για όσους ψάχνουν για δουλειά». Πράγματι, όταν διαβάζουμε ότι το κόστος του πολέμου στο Ιράκ υπολογίζεται από την κυβέρνηση των ΗΠΑ να φτάσει τα 100-200 δισ.δολαρια,αυτό που για την κυβέρνηση των ΗΠΑ θεωρείται ως κοστος,για τις βιομηχανίες όπλων των ΗΠΑ είναι κερδος. Με λίγα λόγια: αν η αξία των μετοχών της Lockheed και της Northrop Grumman έπεσε κατά 4% περιπου,την ημέρα που ο Σαντάμ Χουσεΐν έστειλε την επιστολή με την οποία δεχόταν τον έλεγχο των επιθεωρητών του ΟΗΕ, αυτό δεν ήταν κάποια τυχαία σύμπτωση. Να προστεθεί ακόμη ότι η περίμετρος που περικλείει τις επιχειρήσεις που ζουν από τις οπλικές δαπάνες των ΗΠΑ είναι πολύ μεγαλύτερη από αυτή που περιλαμβάνει τις βιομηχανίες που κατασκευής όπλων με τη στενή έννοια του όρου. Πρέπει δηλαδή σ’ αυτές να συνυπολογίσουμε γενικά και τον τομέα της αεροδιαστημικής, την βιομηχανία ηλεκτρονικών (hardware και software) και την βιομηχανία παραγωγής νέων υλικών. Τελειώνοντας μπορούμε να πούμε ότι η πολεμική βιομηχανία μέσω των κρατικών δαπανών, μπορεί να διαθέτει τεράστιες ποσότητες χρημάτων για επενδυτικά αγαθά, για την έρευνα και την ανάπτυξη της και για τις τεχνολογίες αιχμής. Είναι εύκολο να βρούμε παραδείγματα γιαυτό : «Ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος και ο πόλεμος της Κορέας ήταν το μάνα εξ ουρανού» για την βιομηχανία ηλεκτρονικών, αφού το Υπουργείο Άμυνας των ΗΠΑ χρηματοδότησε γενναιόδωρα τις εγχώριες βιομηχανίες ολοκληρωμένων κυκλωμάτων» και «το 1978, ο κυριότερος χρηματοδότης της Silicon Valley ήταν ο αεροδιαστημικός κολοσσός Lockheed». Αλλα, ας έλθουμε στις ημέρες μας. Κατα το έτος 2000,το 40% των αγορών του Πενταγώνου αποτελείτο από συστήματα ηλεκτρονικά και συστήματα επικοινωνιών, ενώ υπολογίζεται ότι το 15% (56 δισ.δολαρια) των τεράστιων δαπανών που προορίζονται από τον Μπούς για όπλα, θα καταλήξει στον τομεα υψηλής τεχνολογίας.
Στις 22 του περασμένου Μάρτη, η μεγάλης κυκλοφορίας ιταλική εφημερίδα Sole 24 Ore, έγραφε: o νέος αγώνας δρόμου του Μπούς προς τους εξοπλισμούς «αποτελεί πράγματι μια ένεση από κρατικά κεφάλαια για τις επιχειρήσεις υψηλής τεχνολογίας, τις βιομηχανίες όπλων, και τα δημόσια η ιδιωτικά κέντρα αμιγούς και εφαρμοσμένης έρευνας. Πρόκειται για ένα ελιγμό που, μεσοπρόθεσμα, δίνει τη δυνατότητα αναβάθμισης των θέσεων ολόκληρου του αμερικάνικου τομέα τεχνολογίας ως προς τον ευρωπαϊκό. Είναι γνωστό ιστορικά, ότι αρχικά οι αμυντικές δαπάνες οδήγησαν σε καινοτόμα ερευνητικά προγράμματα και στη συνέχεια σε εφαρμογές και προϊόντα καταναλωτικά νέας γενιάς, για τους απλούς πολίτες και τις επιχειρήσεις. Αυτό συνέβη στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, στον αγώνα για την κυριαρχία στο διάστημα και σήμερα το σενάριο επαναλαμβάνεται.
Σ’ αυτές τις συνθήκες, οι πόλεμοι εκφράζουν μια ευκαιρία και μια ανάγκη. Μια ευκαιρία, αφού από τη μια πλευρά προσφέρουν ένα ιδανικό πεδίο για την ανάπτυξη νέων και πιο εξελιγμένων όπλων [σε ένα άρθρο μ’ αυτό το θεμα, που δημοσιεύθηκε στον Economist στις 10 Νοέμβρη 2001,στον υπότιτλο του αναφερόταν επί λέξει: «ο πόλεμος στο Αφγανιστάν είναι ένα πεδίο πειραματισμού (testing ground) για την τεχνολογία των αεροπλάνων χωρίς πιλότο] ενώ από την άλλη είναι η καλλίτερη βιτρίνα για να εκτεθούν τα όπλα που θα πουληθούν στον υπόλοιπο κόσμο. Με αυτή την ευκαιρία να θυμηθούμε ότι η πώληση όπλων απόφερε στις ΗΠΑ ,μόνο κατά το έτος 2000,55 δισ.δολαρια (το 80% των όπλων που πωλούνται στα αραβικά κράτη προέρχονται από τις ΗΠΑ.).
Όσο για το πετρέλαιο, στόχος των Η.Π.Α. το 2000 ήταν να ξαναγίνει το Ιράκ, που με τα 112 δισ. βαρελια πετρελαίου αποθεματικό έρχεται δεύτερο στην παγκόσμια παραγωγή πετρελαίου πίσω από την Σαουδική Αραβία, πρωταγωνιστής της παγκόσμιας πετρελαϊκής αγοράς. Έως το 2002, το Ιράκ του Σαντάμ Χουσεΐν υπέγραψε πολλά συμβόλαια με εταιρείες πετρελαίου άλλων χωρών στον τομέα της έρευνας και στον τομέα άντλησης αργού πετρελαιου, και σ’ αυτες τις χώρες δεν βρίσκονται οι ΗΠΑ, όπως: η Γαλλία (η Total-Elf-Fina έχει υπογράψει συμβόλαια για την διερεύνηση κοιτασμάτων πετρελαίου που θα μπορούσαν να παρέχουν από 14-27 δις βαρελια), η Ρωσία (Lukoil,Zarubezneft Mashinoimport συμβόλαια για 7,5-15 δις βαρέλια), η Κίνα (China National Petroleum Corp για περίπου 2 δις βαρελια) και η Ιταλία (Agip για περίπου 2 δισ. βαρελια). Τέλος το Σεπτέμβρη του 2001 το Ιράκ υπέγραψε άλλα συμβόλαια αυτή τη φορά για την πώληση αργού πετρελαίου (που πρώτα γινόταν με κάποιους μεσάζοντες συνδεμένους με την οικογένεια Χουσεΐν) με τρεις ευρωπαϊκές εταιρείες : την ισπανική Repsol (για 12,2 εκατ. βαρελια ημερησίως), την γαλλική Total-Fina-Elf (5 εκατομ.) και την Αgip (1,2 εκατομ.)…» Με αυτά τα στοιχεία, σχέση της οικονομίας και της έναρξης του Πολέμου στο Ιράκ είναι παραπάνω από εμφανής.
Γ) Σύγχρονες μέθοδοι πολέμου
Ο πόλεμος στη σύγχρονη εποχή ενσωματώνει νέα στοιχεία που τον χαρακτηρίζουν σε σχέση με τους πολέμους του 20ου αιώνα. Τρία από τα πιο εντυπωσιακά είναι η νέου τύπου εκπαίδευση μέσω Η/Υ των Αμερικανών αεροπόρων, η ενσωμάτωση κοινωνικών ανθρωπολόγων και ψυχολόγων στο ΝΑΤΟ και η χρησιμοποίηση των ανακαλύψεων της ψυχολογίας στην ανάκριση κρατουμένων:
1) Η πληθώρα εγγράφων και βίντεο που διέρρευσαν από το Πεντάγωνο και δημοσιεύτηκαν στο Wikileaks, δείχνουν ότι για τους Αμερικανούς στρατιώτες της αεροπορίας, οι πυροβολισμοί στρατιωτών και πολιτών από το αεροπλάνο, μοιάζουν ούτε λίγο ούτε πολύ με ηλεκτρονικό παιχνίδι. Όπως αποκαλύπτεται από πλήθος πηγών, και η εκπαίδευση τους ακόμη και σε προχωρημένο στάδιο γίνεται από ειδικά προγράμματα λογισμικού που δημιουργούνται από τη ΝΑΣΑ. Στα λογισμικά αυτά ο χρήστης επιβραβεύεται όταν στοχεύοντας ορθά πετυχαίνει τους στόχους του, πρακτική που μεταφέρεται αυτούσια στο πεδίο της μάχης, όπου οι στόχοι αυτή τη φορά αφορούν πραγματικούς ανθρώπους.
Το επιλήψιμο σε αυτήν την πρακτική δεν είναι άλλο από το ότι στο μυαλό αυτών των στρατιωτών, την ώρα της μάχης, δεν είναι ξεκάθαρο αν πρόκειται για εικονικούς ή πραγματικούς ανθρώπους, και δεν τίθενται ηθικά προβλήματα. Οι «παράπλευρες απώλειες» ωστόσο είναι τόσο σοβαρές, λόγω της εκπαίδευσης και της χρήσης της σύγχρονης τεχνολογίας, που το θέμα απασχολεί σοβαρά την κοινή γνώμη όλου του πλανήτη.
2) Κοινωνικοί ανθρωπολόγοι και ψυχολόγοι φαίνεται ότι επανδρώνουν κανονικά τους στρατούς του ΝΑΤΟ. Σε δημοσίευμα στην Ελευθεροτυπία (29/6/2008) διαβάζουμε….[στη «Στρατιωτική Επιθεώρηση», ο αξιωματικός που έστησε το όλο σύστημα του ψυχολογικού πολέμου (ΗΤΤ), θεωρεί ότι καθήκον της ομάδας ανθρωπολόγων και ψυχολόγων είναι «να συγκεντρώνουν, αποθηκεύουν, χειρίζονται και παρέχουν πολιτισμικά δεδομένα εκατοντάδων κατηγοριών. Τα δεδομένα θα καλύπτουν αντικείμενα όπως σημαντικές τοπικές προσωπικότητες, κοινωνικές δομές, δεσμοί μεταξύ φυλών και οικογενειών, οικονομικά ζητήματα, δημόσιες επικοινωνίες, αγροτική παραγωγή κ.ο.κ.». Όλες αυτές οι πληροφορίες «θα μεταφέρονται τακτικά στα μετόπισθεν για αποθήκευση σ’ ένα ευρύτερο αρχείο, για να επιτρέψουν πιο προχωρημένη ανάλυση κι ευρύτερη χρήση τους από τις στρατιωτικές και άλλες υπηρεσίες». Σε αυτό το κεντρικό αρχείο θα έχουν άλλωστε πρόσβαση όχι μόνο ο στρατός αλλά και «άλλες κρατικές υπηρεσίες των ΗΠΑ» (Don Smith κ.ά., Military Review 9-10-2006).
Ενδιαφέροντα είναι, τέλος, τα επιπλέον κίνητρα που επιστρατεύονται για να πειστούν τα υποψήφια μέλη να «ενσωματωθούν» στις μονάδες του HTS: «Η εργασία σε μια ΗΤΤ παρέχει μια ευκαιρία για την ανάπτυξη νέων μεθόδων έρευνας πεδίου κι ανάλυσης δεδομένων. Οι Επιστήμονες Ανθρώπινου Πεδίου θα μπορούν να γράψουν σχετικά με τις εμπειρίες τους και να συμμετέχουν αλλιώς στην ακαδημαϊκή φιλολογία του πεδίου τους μετά τη συμμετοχή τους, υποκείμενοι στον καθιερωμένο έλεγχο ασφαλείας». Eπιστημονική δηλαδή καριέρα με την πλάτη (και κάτω από τον έλεγχο) του στρατού και των υπηρεσιών ασφαλείας.
Ο επίσημος προπαγανδιστικός λόγος υπέρ του HTS το θέλει να μειώνει την ανεξέλεγκτη βία των αμερικανικών στρατευμάτων, μέσα από τον περιορισμό των «παρεξηγήσεων» (που οφείλονταν στην άγνοια των τοπικών κωδίκων συμπεριφοράς) και την προσέγγιση του ντόπιου πληθυσμού. Υμνητικό ρεπορτάζ των New York Times (5.10.07) αποδίδει π.χ. στην παρουσία της «Ομάδας Ανθρώπινου Πεδίου» μια μείωση κατά 60% των πολεμικών επιχειρήσεων της 82ης αερομεταφερόμενης μεραρχίας στο Αφγανιστάν. Για έμφαση σε «μη θανατηφόρα μέσα (όπως η οικονομική ανάπτυξη)» κάνει λόγο και η επίσημη ιστοσελίδα του προγράμματος, διαβεβαιώνοντάς μας ότι «ένας ανθρωπολόγος μπορεί να είναι αποτελεσματικότερος από ένα βομβαρδιστικό Β-1».
Η ιδέα ενός «εξανθρωπολογισμού του στρατού», κατά τη διατύπωση της Μακφέιτ, επαναλαμβάνεται τακτικά σε κάθε δημόσια παρουσίαση: «Αν είσαι επιστήμονας που αξίζεις τα λεφτά σου και διαφωνείς με τον τρόπο που οι στρατιωτικές επιχειρήσεις κι η στρατιωτική σκέψη έχουν ρημάξει την ποιότητα ζωής των ιθαγενών λαών με τους οποίους ασχολούμαστε», δηλώνει χαρακτηριστικά ο συνταγματάρχης Φοντακάρο στο San Fransisco Chronicle Magazine (29.4.07), «τότε η προσέγγιση που θα επιλύσει αυτό το πρόβλημα είναι κατά τη γνώμη μου η εμπλοκή και η εκπαίδευση. Αυτά γίνονται όχι επειδή είμαστε κακοί, αλλά επειδή είμαστε ηλίθιοι. Η θεραπεία για την ηλιθιότητα είναι η εκπαίδευση. Και ποιός θα παράσχει αυτή την εκπαίδευση, αν όχι εσείς, οι κοινωνικοί ανθρωπολόγοι;»
Στο άρθρο της στο Joint Force Quarterly, η Μακφέιτ θεωρεί π.χ. σαν αντιπροσωπευτικό «κοινωνικό-πολιτισμικό εργαστήρι» το ... «Απόσπασμα Στρατηγικών Σπουδών του 4ου Γκρουπ Ψυχολογικών Επιχειρήσεων» του Πενταγώνου. Σε σχετικό δε άρθρο της «Στρατιωτικής Επιθεώρησης», επικεντρωμένο στην «εθνογραφική κατασκοπεία», ένας αντισυνταγματάρχης εισηγείται την εγκατάσταση «στρατιωτικών εθνογράφων» σε κάθε αμερικανική πρεσβεία, διευκρινίζοντας ότι «η πληροφόρηση από ανοικτές πηγές που θα συγκεντρώνουν οι στρατιωτικοί εθνογράφοι θα μπορούσε να συμπληρώνει τη συγκαλυμμένη δουλειά που γίνεται από τη CIA (και αντιστρόφως)» (Fred Renzi, «Networks: Terra Incognita and the case for Ethnographic Intelligence», Military Review 9-10-2006, σ.16-22).
Αποκαλυπτικότερη όλων είναι ωστόσο η παρουσίαση του HTS από τον ίδιο το σχεδιαστή του. Εκεί, το όλο σύστημα αναγορεύεται χωρίς περιστροφές σε διάδοχο του διαβόητου προγράμματος CORDS («Υποστήριξη Πολιτικών Επιχειρήσεων κι Επαναστατικής Ανάπτυξης») που εφάρμοσαν ο αμερικανικός στρατός, η AID και η ΣΙΑ στο Νότιο Βιετνάμ μεταξύ 1967 και 1972. Σύμφωνα με τους νοσταλγούς του, το CORDS «συνδύαζε την εστιασμένη συλλογή πληροφοριών με άμεση δράση κι ολοκληρωμένες συγχρονισμένες δραστηριότητες που αποσκοπούσαν στο να κερδηθεί ‘η καρδιάς και το μυαλού’ των Νοτιοβιετναμέζων». Επικεφαλής του ήταν ο μετέπειτα διευθυντής της CIA, Ουίλιαμ Κόλμπι.
Οργανικό τμήμα του CORDS αποτελούσε το διαβόητο «Σχέδιο Φοίνιξ», για τον εντοπισμό και τη φυσική εξολόθρευση των πολιτικών στελεχών των Βιετκόγκ στο εσωτερικό των νοτιοβιετναμικών κοινοτήτων. Ο εντοπισμός των στόχων γινόταν με τον κτηνώδη βασανισμό κάθε λογής υπόπτων σε 279 μυστικά ανακριτικά κέντρα, προγόνους της σημερινής Air - CIA, απ’ τα οποία πέρασαν εκατοντάδες χιλιάδες ανακρινόμενοι. Ειδικές ομάδες μισθοφόρων αναλάμβαναν τις εκτελέσεις, που επισήμως υπολογίζονται μεταξύ 25 και 40.000 και αφορούσαν όχι μόνο Βιετκόγκ αλλά και κάθε λογής ανθρώπους που οι χαφιέδες του «Φοίνικα» ήθελαν να βγάλουν από τη μέση.
Η δημοσιοποίηση του προγράμματος προκάλεσε, όπως ήταν φυσικό, έντονες αντιδράσεις στους κόλπους της εμπλεκόμενης επιστημονικής κοινότητας. Με απόφασή του, το ΔΣ της Αμερικανικής Ανθρωπολογικής Ένωσης κήρυξε στις 31 Οκτωβρίου 2007 τις πρακτικές αυτές αντίθετες στον κώδικα ηθικής του σωματείου.
Ο κώδικας ορίζει σαφώς ότι «οι ερευνητές ανθρωπολόγοι πρέπει να κάνουν ό,τι περνά από το χέρι τους για να διασφαλίσουν ότι η έρευνά τους δεν θα θίξει την ασφάλεια, την αξιοπρέπεια ή την ιδιωτικότητα των ανθρώπων με τους οποίους δουλεύουν». Υποχρεώνει επίσης τους ερευνητές «να ενημερώνουν όσους μετέχουν στις έρευνές τους για τις πιθανές επιπτώσεις της επιλογής τους» να τηρηθεί ή όχι η ανωνυμία τους, να αποσπούν τη «συνειδητή συναίνεση» των ερευνόμενων και να «αναγνωρίζουν την υποχρέωσή τους να ανταποδώσουν κατάλληλα το χρέος τους προς τις κοινωνίες και τους ανθρώπους που μελετούν].
3) Επίσης ανατριχιαστικά είναι και τα δεδομένα χρήσης ψυχολογικών τεχνικών στις μεθόδους ανάκρισης. Στην Ελευθεροτυπία (13/6/2004) διαβάζουμε….[εξαιρετικά μεγάλη σημασία, οι οδηγίες της CIA αποδίδουν στην τρομοκράτηση του ανακρινόμενου. «Η απειλή καταναγκασμού συνήθως εξασθενεί ή καταστρέφει την αντίσταση πολύ πιο αποτελεσματικά απ' ό,τι ο ίδιος ο καταναγκασμός», σημειώνει χαρακτηριστικά το εγχειρίδιο του 1963. Με ιδιαίτερη έμφαση επισημαίνεται η ανάγκη ψυχραιμίας του ανακριτή κατά τη διατύπωση των απειλών, αλλά και παροχής στον ανακρινόμενο του αναγκαίου χρόνου για να το ξανασκεφτεί -και να υποκύψει. Εξίσου σημαντική θεωρείται η υποβολή μιας "λογικής δικαιολογίας" γι' αυτή τη συνθηκολόγηση: «Η απειλή, όπως και όλες οι άλλες τεχνικές καταναγκασμού, είναι κατεξοχήν αποτελεσματική όταν συνοδεύεται από την υποβολή μιας διεξόδου από το δίλημμα, ένα εξορθολογισμό αποδεκτό από τον ανακρινόμενο».
Το εγχειρίδιο του 1983 φροντίζει να ξεκαθαρίσει ότι, «αν το αντικείμενο αρνείται να συμμορφωθεί μετά τη διατύπωση της απειλής, αυτή πρέπει να πραγματοποιηθεί. Αν δεν πραγματοποιηθεί, τότε και οι επόμενες απειλές θα αποδειχθούν αναποτελεσματικές». Και τα δύο συμφωνούν, πάντως, ότι οι απειλές θανάτωσης είναι κατά κανόνα αντιπαραγωγικές: οι ευαίσθητοι κρατούμενοι καταρρέουν ολοκληρωτικά, ενώ οι ψύχραιμοι απλώς συνειδητοποιούν πως «αν σιωπήσουν για πάντα, τότε ο ανακριτής έχει αποτύχει».
Η εξασθένιση του ανακρινόμενου συνιστά ένα άλλο κεφάλαιο της όλης μεθοδολογίας. Τα εγχειρίδια απαριθμούν διάφορες τεχνικές (στέρηση ή δραστική μείωση ύπνου και τροφής, υπερβολική ζέστη ή κρύο ή υγρασία, παρατεταμένο στρίμωγμα ή καταπόνηση), με σκοπό την «πρόκληση φυσικής αδυναμίας» που θα επιφέρει «μείωση της ψυχολογικής ικανότητας για αντίσταση».
Κι εδώ, ωστόσο, η παραγωγικότητα της ανάκρισης απαιτεί ελεγχόμενη δοσολογία και, το κυριότερο, εναλλαγές: "Γεύματα και ύπνος που χορηγούνται ακανόνιστα, σε υπερβολικές ή ανεπαρκείς δόσεις, μετακινήσεις που προκύπτουν με βάση ένα μη διακριτό μοντέλο, φυσιολογικά αποπροσανατολίζουν έναν ανακρινόμενο και υπονομεύουν τη θέλησή του να αντισταθεί πολύ πιο αποτελεσματικά απ' ό,τι μια παρατεταμένη στέρηση που οδηγεί σε ατονία».
Ειδική αναφορά γίνεται, φυσικά, στα αποτελέσματα της απομόνωσης. Μετά από αναλυτική επισκόπηση των σχετικών επιστημονικών πειραματισμών, το πρώτο εγχειρίδιο καταλήγει σε σαφή συμπεράσματα-οδηγίες:
1. Όσο πληρέστερα ο χώρος εγκλεισμού εξαφανίζει τα ερεθίσματα των αισθητηρίων οργάνων, τόσο γρηγορότερα και βαθύτερα θα θιγεί ο ανακρινόμενος. Αποτελέσματα που παράγονται μονάχα ύστερα από βδομάδες σ' ένα κανονικό κελί, μπορούν να διπλασιαστούν μέσα σε ώρες ή μέρες σ' ένα κελί που δεν έχει φως (ή έχει ασθενικό τεχνητό φως που ποτέ δεν ποικίλλει), που είναι ηχομονωμένο, όπου οι μυρωδιές έχουν εξαφανιστεί, κ.λπ. Ένα περιβάλλον ακόμη περισσότερο υποκείμενο σε έλεγχο, όπως μια δεξαμενή νερού, είναι ακόμη πιο αποτελεσματικό.
2. Ένα πρώιμο αποτέλεσμα ενός τέτοιου περιβάλλοντος, είναι το άγχος. Πόσο σύντομα εμφανίζεται και πόσο ισχυρό είναι, εξαρτάται από τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά του ατόμου.
3. Ο ανακριτής μπορεί να επωφεληθεί από το άγχος του αντικειμένου. Όσο ο ανακριτής συνδέεται στο μυαλό του αντικειμένου με την ανταμοιβή ενός μειωμένου άγχους, την ανθρώπινη επαφή και δραστηριότητα με νόημα, και συνεπώς με την παροχή ανακούφισης σε μια αυξανόμενη δυσφορία, ο ανακριτής αποκτά έναν αγαθοεργό ρόλο.
4. Η στέρηση ερεθισμάτων στερεί το μυαλό του αντικειμένου από την επαφή με τον εξωτερικό κόσμο και συνεπώς το εξαναγκάζει να στραφεί προς τον εαυτό του. Την ίδια στιγμή, μια υπολογισμένη παροχή ερεθισμάτων κατά τη διάρκεια της ανάκρισης κάνει το αντικείμενο που έχει καταπέσει να βλέπει τον ανακριτή σαν μια πατρική μορφή. Το αποτέλεσμα, συνήθως, είναι η ενίσχυση των τάσεων του αντικειμένου προς τη συμμόρφωση».
Τελευταίο στάδιο της «καταναγκαστικής ανάκρισης» αποτελεί ο καθ’ εαυτό βασανισμός -ο «πόνος», όπως επιγράφεται το σχετικό υποκεφάλαιο. Τα εγχειρίδια απαξιούν ν' ασχοληθούν με τις τεχνικές λεπτομέρειες, προτιμώντας να εστιάσουν την προσοχή τους στα στρατηγικά ερωτήματα: Σε ποια φάση της ανάκρισης πρέπει να γίνουν τα βασανιστήρια; Ποιες είναι οι ανεπιθύμητες παρενέργειές τους πάνω στην ποιότητα του τελικού προϊόντος;
Τελικό συμπέρασμα: παν μέτρον άριστον! Υπερβολικός βασανισμός του «αντικειμένου» εμπεριέχει τον κίνδυνο ψευδούς ομολογίας του για να γλιτώσει απ' τους πόνους. Κάποιοι ανακρινόμενοι, πάλι, μπορεί να διακατέχονται από μαζοχιστικές τάσεις ή από συμπλέγματα ενοχής, από τα οποία απαλλάσσονται με τον πόνο. Ένα τρίτο ενδεχόμενο είναι, άνθρωποι «με σημαντικό ηθικό ή διανοητικό ανάστημα» να δουν στα βασανιστήρια [μια επιβεβαίωση της πεποίθησης ότι βρίσκονται στα χέρια υποδεέστερων και η αποφασιστικότητά τους να μην υποταχθούν να ενισχυθεί»].
Δευτέρα 29 Αυγούστου 2011
Παρασκευή 26 Αυγούστου 2011
H Φυσική Θεωρία και η αφύπνιση του ανθρώπου στον 21ο αιώνα
ΑΝΤΙΦΩΝΟ
Γιώργος Παύλος
Κατ’ αρχάς να σας πω ότι έγινα φυσικός επειδή από μικρό παιδί είχα απορίες ή καλύτερα, απορία. Απορία για το τι είναι αυτό που βλέπω, ακούω, πιάνω. Οι απορίες μου ήταν στο επίπεδο αυτό, δηλαδή τι είναι η ύλη, το φως, τα πράγματα, και με βασανίζουν ακόμη μέχρι σήμερα και απορώ και με πολλούς συναδέλφους μου, οι οποίοι επειδή έχουν αποκτήσει μεγάλη γνώση της φυσικής, πολύ περισσότερη ίσως απ’ όση εγώ κατέχω, δε νοιώθουν πλέον να ’χουν απορίες. Είναι ήσυχοι. Εγώ θεωρώ ότι ο άνθρωπος που δεν έχει απορίες, δεν αισθάνεται μέσα του διαρκή απορία για τον κόσμο και πιστεύει ότι όλα του τα ερωτήματα θα τα λύσει σιγά – σιγά η επιστήμη, ότι αυτό είναι πολύ επικίνδυνο φαινόμενο.
Πριν όμως σας μιλήσω για τον άνθρωπο σε σχέση με την Φυσική Επιστήμη και την Φυσική Θεωρία, θα σας δώσω όσο γίνεται πιο απλά μια συνοπτική εικόνα από την Φυσική Επιστήμη.
Σήμερα ζούμε όπως λέγεται την τρίτη επανάσταση της Φυσικής. Η πρώτη ήταν με την Θεωρία της Σχετικότητας του Αϊνστάιν, η Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας καταρχάς και μετά η Γενική Θεωρία. Αρχικά οι Φυσικοί από τον Νεύτωνα μέχρι τον Αϊνστάιν πίστευαν ότι ο κόσμος είναι κάτι το απλό. Ότι όλα τα φαινόμενα εξηγούνται από την κίνηση των ατόμων στον κενό χώρο και τις δυνάμεις που ασκούν τα άτομα το ένα στο άλλο. Ο κενός χώρος ή ο απόλυτος χώρος όπως και ο απόλυτος χρόνος υπήρχαν πάντα ανεξάρτητα από την ύλη και τις δυνάμεις. Αυτό το λέμε μηχανιστικό κοσμοείδωλο και το χαρακτηρίζουμε αναγωγικό, όλα δηλαδή τα φαινόμενα ανάγονται σε απλές κινήσεις μέσα στον κενό χώρο, και ντετερμινιστικό, δηλαδή το μέλλον περιγράφεται πλήρως κα προγνωρίζεται από το παρελθόν χωρίς να φέρνει τίποτα νέο μέσα στον κόσμο, αφού όλα είναι άτομα και κενός χώρος.
Ακόμη, οι φυσικοί νόμοι επιτρέπουν και την αντιστροφή του χρόνου και την κίνηση πίσω, από το μέλλον στο παρελθόν, κάτι τόσο αφύσικο για την καθημερινή μας εμπειρία όπου τίποτα δεν γυρνά πίσω και όλα περνούν ανεπιστρεπτί. Τέλος, μέσα σε αυτήν την εικόνα της κλασικής φυσικής θεωρίας ο άνθρωπος δεν υπάρχει αντικειμενικά, αφού και αυτός και η σκέψη του και η συνείδησή του και ό,τι άλλο αισθάνεται δεν είναι τίποτε άλλο παρά κίνηση ρευμάτων στους νευρώνες και στον εγκέφαλο.
Η Θεωρία της Σχετικότητας, λοιπόν, αλλάζει όλη αυτήν την εικόνα. Ενώνει τον χώρο με τον χρόνο σε κάτι ενιαίο, τον 4-διάστατο χωροχρόνο (Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας) και κατόπιν εισάγει το ενοποιημένο πεδίο που ενοποιεί τον χώρο, τον χρόνο, την ύλη και την ενέργεια (Γενική Θεωρία της Σχετικότητας). Η ύλη, είτε σαν σωματίδια είτε σαν πεδία (ενέργεια), είναι ιδιότητα του καμπύλου χωροχρόνου. Έτσι, ο κόσμος αποκτά μια ενότητα. Μάλιστα ο χωροχρόνος και η ύλη - ενέργεια αρχίζουν να υπάρχουν με το big-bang, την μεγάλη έκρηξη, πριν από 15 περίπου δισεκατομμύρια χρόνια. Από τότε ο χώρος διαρκώς διαστέλλεται.
Μετά τον Αϊνστάιν η δεύτερη επανάσταση γίνεται με την Κβαντική Θεωρία της Φυσικής που ξεκινά με τους Πλανκ, Αϊνστάιν, Μπορ και Ντε Μπρέιγ και ολοκληρώνεται με τους Χάιζενμπεργκ, Σρέντιγκερ, Ντιράκ και Μπορν.
Για να γίνει έντονη η εικόνα της κβαντικής επανάστασης σκεφτείτε ως εξής. Ξέρω ότι κάποιος μαθητής είναι μέσα στο αμφιθέατρο. Πριν όμως ανοίξω το φως και παρατηρήσω πού ακριβώς είναι, εδώ είναι η επανάσταση, δεν μπορώ να πω ότι είναι κάπου συγκεκριμένα αλλά βρίσκεται σε μια νόθα κατάσταση ύπαρξης και μη ύπαρξης. Δηλαδή δυνάμει είναι σε όλο το αμφιθέατρο σαν ένα κύμα πιθανότητας. Όταν όμως ανοίξω το φως, τότε ο μαθητής περνά από την νόθα κατάσταση, του είναι και μη είναι, στην πραγματική κατάσταση, γίνεται πραγματικότητα και τον βρίσκω να κάθεται σε ένα θρανίο. Πριν τον παρατηρήσω δεν μπορώ να πω ότι ήταν κάπου συγκεκριμένα αλλά ήταν δυνάμει παντού με κάποια τάση να εμφανιστεί κάπου. Με την παρατήρηση περνά από την δυνατότητα στην πραγματικότητα. Αν αυτό σας φαίνεται παράλογο και τρελό για τον μακρόκοσμο, όμως έτσι συμβαίνει στον μικρόκοσμο με τα ηλεκτρόνια μέσα στο άτομο ή τα κουάρκς μέσα στα πρωτόνια ή τα νετρόνια.
Τα πράγματα του μικρόκοσμου δεν υπάρχουν αλλά γίνονται. Δηλαδή, σύμφωνα με την Κβαντική Θεωρία τα πράγματα στο μικροσκοπικό επίπεδο δεν υπάρχουν με αντικειμενικό τρόπο αλλά διαρκώς δημιουργούνται και περνούν από την δυνατότητα στην πραγματικότητα. Και αυτό είναι μια από τις πολλές παραδοξότητες της Κβαντικής Θεωρίας. Σε συνάφεια με αυτό είναι και το φαινόμενο Αινστάιν – Ποντόλσκι - Ροσέν, σύμφωνα με το οποίο στην Κβαντική Θεωρία δύο σωματίδια όσο μακριά και αν βρεθούν διατηρούν μια εκπληκτική ενότητα μέσω ατοπικών (δηλαδή μη χωρικών – τοπικών) αλληλεπιδράσεων. Αυτό δείχνει την ενότητα του κόσμου, μολονότι αυτός αποτελείται από πολλά επιμέρους υλικά σωματίδια.
Ακόμη περισσότερο, στην Κβαντική Θεωρία μαθαίνουμε ότι τα σωματίδια είναι νέφη πιθανότητας και διαρκώς δημιουργούνται από το κβαντικό κενό, όπως αυτό περιγράφεται με την εξίσωση του Σρέντινγκερ και την Κβαντική Θεωρία Πεδίου. Στο κοσμολογικό επίπεδο η Κβαντική Θεωρία δείχνει ότι ολόκληρο το σύμπαν προήλθε από το λεγόμενο κβαντικό κενό ή αλλιώς, το απόλυτο τίποτα. Τέλος, η Κβαντική Θεωρία έδειξε ότι η ύλη δεν είναι και τόσο υλική και ότι είναι δυνατόν η μάζα ενός μεγάλου αστεριού να μπορεί να συμπυκνωθεί σε μηδενικό σχεδόν όγκο. Καταλαβαίνετε τώρα πόσο μακριά μας πήγε η Κβαντική Θεωρία από τις απόψεις του Νεύτωνα που μαθαίνετε στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο.
Η τρίτη επανάσταση της Φυσικής Θεωρίας γίνεται στις μέρες μας με την λεγόμενη Θεωρία του Χάους και της Πολυπλοκότητας. Η θεωρία αυτή ξεκίνησε με τις παράδοξες ανακαλύψεις περί αστάθειας των δυναμικών συστημάτων του Πουανκαρέ και συνεχίστηκε με τις ανακαλύψεις του Λόρεντζ (φαινόμενο πεταλούδας) καθώς και τις ανακαλύψεις των Φαϊενμπάουμ, Ρουέλε, Πριγκοζίν, Νίκολη και άλλων.
Μερικές λέξεις κλειδιά στην νέα αυτή θεωρία είναι η αυτοργάνωση και η δημιουργία τάξης από το χάος, η δημιουργία πληροφορίας, οι παράξενοι ελκυστές, η δυναμική των συσχετίσεων, η μη γραμμικότητα, κ.ά. Στην Θεωρία της Πολυπλοκότητας που ακόμη διαμορφώνεται η Φυσική Θεωρία ευρίσκεται μπροστά σε συγκλονιστικές ανακαλύψεις με κορυφαία αυτή που μας δείχνει ότι ένα φυσικό σύστημα είναι ένα όλον που δεν εξηγείται από τα μέρη του και ότι το σύμπαν και ο κόσμος δημιουργούνται συνεχώς και όχι με τυχαίο τρόπο αλλά με μια μαθηματική και μη αναγωγική νομοτέλεια. Ακόμη και οι φυσικοί νόμοι δημιουργούνται. Τίποτα δεν προϋπάρχει ως πραγματικότητα και όλα γίνονται από το μη ον και από το μηδέν.
Στην Σχετικότητα, στην Κβαντική Θεωρία και στην Πολυπλοκότητα η Φυσική Θεωρία παίρνει αφηρημένο μαθηματικό χαρακτήρα. Οι φυσικές μορφές από το μικροσκοπικό μέχρι και το μακροσκοπικό επίπεδο περιγράφονται με προχωρημένες μαθηματικές θεωρίες και εξισώσεις, κάτι που το είχαν κατανοήσει οι αρχαίοι Έλληνες, ιδιαίτερα ο Πυθαγόρας, ο οποίος δίδασκε ότι όλα τα πράγματα αποτελούνται από αριθμούς και ότι η ουσία του κόσμου είναι ο αριθμός- και που δείχνει την κρυμμένη λογική υφή και λογικότητα του κοσμικού γίγνεσθαι. Ακόμη, στην Κβαντική Θεωρία και στην Πολυπλοκότητα κυριαρχεί η οντολογική πιθανοκρατία. Δηλαδή, ο κόσμος δημιουργείται διαρκώς ελεύθερα και όχι ντετερμινιστικά ή προκαθορισμένα. Ο κόσμος δεν είναι νεκρή μηχανή αλλά κρύβει μέσα του αυθορμησία και ζωντάνια.
Συμπυκνώνοντας τις τρείς επαναστάσεις, λέμε ότι η σύγχρονη Φυσική Θεωρία δείχνει ότι ζούμε σε έναν κόσμο διαρκώς δημιουργούμενο με μια εσωτερική και ανεξήγητη λογική. Τα όντα είναι μορφές μέσα σε μορφές, λόγοι μέσα σε λόγους, το σύμπαν είναι ένα ποίημα που διαρκώς «γράφεται» και οι λέξεις του είναι οι κοσμικές μορφές από το μικροσκοπικό μέχρι το μακροσκοπικό επίπεδο. Τίποτα δεν είναι τυχαίο και συγχρόνως τίποτα δεν είναι προκαθορισμένο. Το μέλλον δημιουργείται και είναι διαρκώς νέο ενώ εμπλουτίζει τον κόσμο με οντολογική καινοφάνεια, έτσι ώστε το μέλλον να μην ταυτίζεται με το παρελθόν και να μην μπορεί να αντιστραφεί ο χρόνος. Αυτό είναι και το βαθύτερο νόημα της Αρχής της Εντροπίας στην Θερμοδυναμική. Εντέλει, η κάθε χρονική στιγμή είναι κάτι το μοναδικό και ανεπανάληπτο, όπως και κάθε φυσική ύπαρξη, με κορύφωση τον άνθρωπο. Κοντολογίς, ζούμε σε ένα διαρκώς συντελούμενο θαύμα που η Φυσική απλώς περιγράφει αλλά αδυνατεί να εξηγήσει. Η επιστημονική γνώση καταντά ένα είδος θαυμαστής προφητείας. Ο Αϊνστάιν θα πει ότι το ακατανόητο του κόσμου είναι το κατανοητό του, προειδοποιώντας μας έτσι να μην φυλακιζόμαστε στην ανόητη φαντασία ότι η επιστήμη είναι η αρχή και το τέλος της γνώσης.
Ο Αϊνστάιν, ο οποίος θεωρείται ο καλύτερος ίσως – και είναι μάλλον- φυσικός όλων των αιώνων. Κατ’ αρχάς όταν έφυγε από την Ευρώπη διωγμένος από το ναζιστικό σύστημα και πήγε στην Αμερική πήρε μαζί του μόνο δύο βιβλία, ενός Έλληνα και ενός Ρώσου: Ο ένας ήταν ο Ησίοδος και ο άλλος ήταν ο Ντοστογιέφσκι. Δεν πήρε τίποτε άλλο! Διότι ο Αϊνστάιν αισθανόταν τη Φυσική Θεωρία ως μέρος ενός μεγαλύτερου πράγματος. Ο ίδιος έλεγε ακόμη κάτι πολύ χαρακτηριστικό, ότι “μέχρι που γέρασα νοιώθω πάντοτε το ίδιο αίσθημα μυστηρίου, απορίας και θαυμασμού που ένιωθα μικρό παιδί, γιατί δηλαδή η μαγνητική βελόνα όταν τη μετακινήσετε από την ισορροπία της, αφού κάνει μερικές ταλαντώσεις, θα πάει και θα διαλέξει μια συγκεκριμένη κατεύθυνση – πάντα την ίδια – και θα σταματήσει και θα ισορροπήσει εκεί!”. Πόσοι από εμάς, μαθητές ή καθηγητές, βλέπουμε με απορία αυτό το τόσο απλό και σύνηθες φυσικό φαινόμενο; Δεν συγκλονιζόμαστε από ένα τέτοιο φαινόμενο, διότι δεν νοιώθουμε το βάθος της Φυσικής Θεωρίας. Απλώς παπαγαλίζουμε έτοιμες και νεκρές γνώσεις.
Προσέξτε! Αυτό το απλό πράγμα ήταν για τον Αϊνστάιν μια απορία που την είχε ως ότου γέρασε. Ακόμη, ο Αϊνστάιν έλεγε και κάτι άλλο, ότι “όποιος άνθρωπος δεν νοιώθει το μυστήριο μέσα στη φυσική πραγματικότητα, μέσα στον κόσμο, δεν αξίζει να ζει! Είναι σαν σβησμένο κερί!” Όπως ένα σβησμένο κερί δεν ωφελεί τίποτα. Ωφελεί όταν το ανάψουμε και τότε φωτίζει γύρω μας και κάνουμε δουλειές, έτσι και ο άνθρωπος όταν το πνεύμα του δεν αντιλαμβάνεται το μυστήριο γύρω του και μέσα του, αν θέλετε, είναι σβηστό κερί, είναι νεκρός ως προς το πνεύμα. Μάλιστα έλεγε ότι “το ανθρώπινο λογικό μπορεί να διεισδύσει μέσα στο μυστήριο των πραγμάτων σ’ ένα πολύ μικρό βάθος. Όπως στη θάλασσα μπορούμε να κατεβούμε 50, 100, 200 μέτρα. Στο βάθος του ωκεανού μένει απρόσιτο”. Προσέξτε το αυτό!
Έτσι και η πραγματικότητα γύρω μας, μολονότι έχουμε δημιουργήσει μια προχωρημένη τεχνολογία που μας εξαπατά όλους – ότι δηλαδή τα πράγματα είναι απλά, τα έχουμε ερμηνεύσει, τα έχουμε κατανοήσει, άρα πάμε τώρα βόλτα στην καφετέρια, δεν έχουμε να μάθουμε τίποτε άλλο. Αυτό είναι ένα ψέμα, είναι μια ψευδαίσθηση. Κι αυτό το ψέμα είναι επικίνδυνο ! Γιατί; Γιατί ο άνθρωπος με σβηστό το πνεύμα, με την άποψη ότι τα πράγματα τα έχει εξηγήσει και ότι είναι απλά, γίνεται ό,τι πιο επικίνδυνο και για τον εαυτό του και για τους άλλους.
Βλέπουμε σήμερα και ακούμε ότι πάνω στη γη τα δύο τρίτα περίπου του κόσμου ζουν σε συνθήκες υπανθρώπινες, πείνας, δίψας, πολέμου, φτώχειας, χωρίς αυτό να απασχολεί τους υπόλοιπους. Ακόμη και στις προοδευμένες χώρες πολλά εκατομμύρια ανθρώπων ζουν μέσα σε χαρτοκούτια ή κάτω από γέφυρες ή μέσα στον υπόγειο σιδηρόδρομο. Και αυτό είναι ένα σημάδι για το πόσο λίγο έχουμε προοδεύσει ως άνθρωποι, ως ανθρώπινη κοινωνία και ως πνευματικά όντα. Ή πόσο λίγο κατανοούμε την αξία της ύπαρξης πέρα από εμάς ή και μέσα σε εμάς. Να πούμε όμως και το άλλο, ότι εμείς, οι σοφοί και πλούσιοι με επιστήμη και γνώση, βομβαρδίζουμε με πολύ εξελιγμένη τεχνολογία ανθρώπους, χώρες, λαούς και φονεύουμε χιλιάδες ή εκατομμύρια αμάχους για να τους τιθασεύσουμε.
Ακόμη, εμείς οι επιστήμονες δουλεύουμε κι αφιερώνουμε όλη μας τη γνώση και τη διάνοια στο να κατασκευάζουμε αυτά τα όπλα πολυτελείας. Και είναι όπλα που φονεύουν το σώμα και όπλα που φονεύουν το πνεύμα, όπως η άσοφη τηλεόραση, το εμπόριο του λευκού θανάτου, η μουσική που διαλύει την σκέψη και την αίσθηση και άλλα πολλά.
Αυτά λοιπόν τα πράγματα ένας Φυσικός που έχει αρχίσει και εμβαθύνει λίγο στην Φυσική Επιστήμη, στη Φυσική Θεωρία, τα βλέπει ως τρέλα και ως παραλογισμούς και αναγκαστικά γίνεται επαναστάτης με μια βαθιά ανθρώπινη έννοια και όχι με μια ιδεολογική, πολιτική, επιφανειακή έννοια. Αυτό όμως είναι ένα πρώτο επίπεδο.
Θα προσπαθήσω να σας δείξω και μερικά άλλα πράγματα που σχετίζονται με την Φυσική και τους Φυσικούς. Όταν ήμουν λίγο μικρότερος από εσάς, ζούσα σ’ ένα χωριό λίγο πιο κάτω από την Πάτρα όπου δεν είχαμε ούτε τηλεόραση, ούτε τόσα παιχνίδια ή ίντερνετ καφέ και ό,τι άλλο σπουδαίο έχετε τώρα εσείς. Καθόμουν λοιπόν τότε με τις ώρες και κοιτούσα το ποτάμι, τα πουλιά, τη φύση, όλο το φυσικό περιβάλλον και στιγμές – στιγμές αισθανόμουν ότι αυτό το πράγμα είναι ένα μυστήριο που δεν μπορούσε το μυαλό μου να διαχειριστεί και έμενα έκθαμβος και εκστασιασμένος. Και ιδιαίτερα μέχρι να πεθάνω, θα θυμάμαι το συγκλονιστικό άρωμα κάποιων λουλουδιών που έβγαιναν το χειμώνα, τα μανουσάκια. Νομίζω ότι αργότερα αποφάσισα να γίνω Φυσικός από το άρωμα αυτών των λουλουδιών. Διότι αισθανόμουν ότι όλος ο κόσμος είναι ένα εκπληκτικό πράγμα, γεμάτο με αυτό το άρωμα, ακόμη και στην οποιαδήποτε ταπεινή του μορφή. Μπορώ να σας πω ότι την Φυσική την αγάπησα, διότι ένοιωθα να ενδιαφέρεται για το μυστήριο που έβλεπα παντού και που με έλκυε με ανίκητη δύναμη.
Εάν μπορέσετε λίγο να ξεφύγετε από τη φυλακή που σας έχουμε βάλει σήμερα εμείς οι δάσκαλοί σας ή οι γονείς σας ή που εσείς οι ίδιοι έχετε βάλει τον εαυτό σας και μπορέσετε και δείτε μια αχτίδα φωτός, μια πέτρα, μια σταγόνα νερό, ένα σύννεφο, ένα ζώο, να δείτε έναν άλλο άνθρωπο, αν δείτε γύρω σας τον κόσμο, τότε θα αισθανθείτε ότι είστε μπροστά σε ένα γεγονός, σε μια πραγματικότητα, σε κάτι το οποίο σας συγκλονίζει και δεν σας αφήνει να ησυχάσετε! Σας αναγκάζει να βγείτε από την καθημερινότητά σας, να νοιώσετε ότι κάτι μεγάλο σας λείπει ή απουσιάζει και να γίνετε άρχοντες κατά το πνεύμα, να γίνετε ελεύθεροι! Και είναι σημαντικό αυτό: Το να είσαι δηλαδή ελεύθερος πολίτης σημαίνει ότι έχει ξυπνήσει μέσα σου μια απορία, μια δίψα, μια πείνα που δεν σε αφήνουν ήσυχο όσο ζεις πάνω σ’ αυτή τη γη!
Η Φυσική Επιστήμη λοιπόν, είναι μια κατ’ εξοχήν επαναστατική επιστήμη, διότι προήλθε από την ανάγκη αυτή του ανθρώπου να γνωρίσει τι είναι αυτό που είναι απέναντί του: Τι είναι αυτό που βλέπω; Τι είναι αυτό που αγγίζω; Τι είναι αυτό που στέκεται απέναντί μου;
Σήμερα ένα μεγάλο θέμα που θέτει η Φυσική Θεωρία είναι η έννοια το παρατηρητή και η έννοια της συνείδησης. Προσέξτε το αυτό! Όλα τα άλλα τα κάνουμε και τα θεωρούμε σημαντικά επειδή έχουμε τη δυνατότητα να γνωρίζουμε τα πράγματα γύρω μας, να τα ονομάζουμε, να αισθανόμαστε τον εαυτό μας διαφορετικό από τα άλλα πράγματα και από τους άλλους ανθρώπους. Και από κει και πέρα αρχίζουμε και κάνουμε επιλογές: Θέλουμε να διασκεδάσουμε, θέλουμε να τρώμε καλό φαγητό, θέλουμε να ντυθούμε ωραία, να μας θαυμάζουν οι άλλοι άνθρωποι. Όλα όμως αυτά είναι ασήμαντα και μετά από το γεγονός ότι έχουμε πνεύμα και συνείδηση και αντιλαμβανόμαστε ότι υπάρχουμε σε διάκριση με όλα τ’ άλλα πράγματα.
Ίσως αυτό είναι ο μεγαλύτερος πλούτος που έχει ο άνθρωπος: Ο άνθρωπος είναι το μόνο ον μέσα στην ιστορία του Σύμπαντος, που μπορεί να γνωρίζει ότι υπάρχει τόσο αυτός όσο και ο κόσμος μέσα στον οποίο ζει. Το μόνο ον που μπορεί να απορεί και να διερωτάται για την ύπαρξη καθ’ εαυτή πέρα από αυτόν και μέσα σε αυτόν.
Όλα τ’ άλλα όντα δεν έχουν συνείδηση ότι υπάρχουν, απλώς λειτουργούν. Τα ζώα έχουν και συναισθήματα και τα λουλούδια έχουν συναισθήματα κατά κάποιο τρόπο. Ο Αριστοτέλης μιλούσε για την ψυχή στα φυτά, για την ψυχή στα ζώα και μέσα στον άνθρωπο.
Σήμερα κάνουν πειράματα με λουλούδια και βλέπουν ότι λουλούδια, τα οποία είναι σε περιβάλλον που ακούνε μουσική, που έχει βαθειά αρμονία, μελωδία και άλλα που είναι σε περιβάλλον που ακούνε αυτή τη σκληρή μουσική που ακούτε κι εσείς, πολύ ροκ και τα παρόμοια, τα μεν πρώτα αναπτύσσονται τα δε άλλα μένουν καχεκτικά. Ομοίως και με τους ανθρώπους. Οι άνθρωποι, δηλαδή, οι οποίοι καλλιεργούν άγρια συναισθήματα μέσα τους επηρεάζουν αρνητικά την ανάπτυξη των φυτών και άλλοι οι οποίοι καλλιεργούν συναισθήματα συμπάθειας και αγάπης, τα φυτά το αντιλαμβάνονται και αναπτύσσονται διαφορετικά. Σήμερα κάνουν πειράματα με όλα αυτά τα φαινόμενα, μετρούν ηλεκτρομαγνητικά πεδία, όμως σίγουρα, δεν μπορούν να φτάσουν στο βάθος της ύπαρξης αυτών των φαινομένων. Μόνον ο άνθρωπος έχει τόσο ελεύθερο πνεύμα, τέτοια αυτοσυνειδησία που κανένα άλλο ον, πέραν του ανθρώπου δεν έχει. Γι’ αυτό ο άνθρωπος μπορεί να γίνεται ελεύθερα είτε καλός είτε κακός.
Αυτό λοιπόν το πράγμα που είναι ο κόσμος, η Φυσική Θεωρία είναι η μόνη περιοχή της ανθρώπινης σκέψης που προσπαθεί να το κατανοήσει και να γνωρίσει την αλήθειά του. Και όσο το γνωρίζει τόσο νοιώθει το μυστήριο που περιέχεται παντού γύρω μας και μέσα μας. Βέβαια, η Φυσική Θεωρία, όπως το επεσήμανε κι ο Αινστάιν, πολύ λίγο μπορεί να μας αποκαλύψει την βαθύτερη ουσία και του ανθρώπου και των άλλων πραγμάτων και περιορίζεται μόνον στη γνώση των εξωτερικών ενεργειών τους. Γι’ αυτό η Φιλοσοφία θα είναι πάντοτε ο συνοδοιπόρος και ο σύντροφος της Επιστήμης, μολονότι πολλοί άνθρωποι σήμερα δεν το κατανοούν αυτό και θεωρούν ότι η Φιλοσοφία είναι άχρηστη και ξεπερασμένη. Σε αυτούς, όσους δηλαδή θεωρούσαν ότι μόνον η Επιστήμη έχει αξία, ο Χάιζενμπεργκ απαντούσε ότι ο Φυσικός που νομίζει ότι δεν χρειάζεται τη Φιλοσοφία, χρησιμοποιεί μια πολύ κακή φιλοσοφία.
Θεωρώ ότι η Φυσική θα μπορούσε ν’ αλλάξει τον κόσμο, αν οι δάσκαλοι, εμείς κι εσείς πραγματικά μπαίναμε στην περιοχή της Φυσικής Θεωρίας. Είναι η πιο σιωπηλή και η πιο μεγάλη επανάσταση για να γίνει ο κόσμος αν θέλετε πιο ελεύθερος, πιο όμορφος, πιο καλός. Ιδίως όταν η γνώση της Φυσικής Θεωρίας συνοδευθεί και ξυπνήσει μέσα στον άνθρωπο τη δύναμη της Τέχνης, της Ποίησης, της Φιλοσοφίας, της Θεολογίας και γενικότερα, ξυπνήσει τον έρωτα για την αλήθεια.
Η Τεχνολογία και η δύναμη που της δίνει η Φυσική είναι κάτι πιο λίγο, είναι σαν τα σκουπίδια που μένουν από μια εορτή. Για φανταστείτε: Είμαστε κάπου, γιορτάζουμε και μετά φεύγουμε και κάποιος έρχεται εκεί και βλέπει σκουπίδια, πιάτα άδεια. Αυτό είναι η Τεχνολογία σε σχέση με τη Φυσική Θεωρία. Πόσο μπορείς να καταλάβεις αυτοί που εόρτασαν, τι έζησαν, από αυτό που βλέπεις σ’ έναν άδειο χώρο που είναι μερικά άδεια πιάτα;
Η Τεχνολογία είναι πολύ λίγο πράγμα, όσο σπουδαίο κι αν είναι. Είναι ένα δώρο και η Τεχνολογία αλλά είναι ένα δώρο που στο τέλος μπορεί να είναι καταστροφικό, αν δεν κρατήσουμε όλη την αλήθεια της Φυσικής Θεωρίας. Είναι επικίνδυνο τότε αυτό. Είναι σαν να έχεις τα ρούχα και να μην έχεις το σώμα. Η μητέρα σας δεν αρκείται να της πάμε τα ρούχα σας, από εσάς. Θέλει εσάς! Έτσι και η Τεχνολογία δεν αρκεί, όσο ικανή και αν είναι, όπως δεν αρκούν τα ρούχα χωρίς το σώμα.
Έτσι λοιπόν, ο Φυσικός αντιλαμβάνεται ότι η Φυσική Θεωρία είναι κάτι πολύ μεγάλο, όχι για τα αποτελέσματά της αλλά γιατί θέτει τον άνθρωπο μπροστά στο συγκλονιστικότερο γεγονός, που μπορεί να τεθεί ο άνθρωπος! Είναι η απορία για το είναι! Λέει ο Αριστοτέλης, “Αεί απορούμενον και αεί ζητούμενον τι εστί το ον”, δηλαδή θα είναι πάντα απορία και πάντα θα θέλει ο άνθρωπος να μάθει “Τι είναι το είναι”. Τι είναι αυτό που υπάρχει;! Προσέξτε! Μια πέτρα να δείτε ή μια σταγόνα νερό ή μια αχτίδα φωτός, αν έχει ξυπνήσει το πνεύμα μέσα σας θα ταξιδέψετε πολύ μακριά, θα φθάσετε πολύ μακριά. Τον ίδιο τον Θεό να σας φέρουν δίπλα σας, αν το πνεύμα σας είναι νεκρό θα νεκρώσει και τον Θεό. Καταλαβαίνετε τώρα γιατί αχρηστεύουμε τη Φυσική. Πόσο άσχημα διδάσκουμε τη Φυσική και χάνουμε την έκπληξη, τον θαυμασμό, την απορία.
Γιατί σήμερα οι άνθρωποι δεν μπορούν να ερωτευτούν βαθειά ο ένας τον άλλον; Οι γυναίκες τους άνδρες; Οι άνδρες τις γυναίκες; Οι δάσκαλοι τα παιδιά; Τα παιδιά τους γονείς; Γιατί είναι νεκρό το πνεύμα τους. Γιατί δεν μπορούμε να δούμε αυτό που είναι απέναντί μας. Βαθύτερα, δεν μπορείς να γίνεις μεγάλος φυσικός εάν δεν έχει ξυπνήσει μέσα σου το πνεύμα σ’ αυτή την απορία, σε αυτό το θαύμα που είναι ο κόσμος. Θα έλεγα ότι για να αισθανθείς την ομορφιά της Φυσικής Θεωρίας, θα πρέπει να αγαπάς το καλό. Δείτε στα ελληνικά το καλό και το κάλλος. Είναι η ίδια λέξη.
Ξέρετε τι σημαίνει να γίνεις Φυσικός; Να ξενυχτάς μέρα – νύχτα και μέχρι να πεθάνεις, για να φθάσεις στην αλήθεια. Ο Αϊνστάιν στο τέλος του μέσα στο νοσοκομείο και μέχρι την τελευταία μέρα της ζωής του πριν ξεψυχήσει, είχε τα χαρτιά του κι έγραφε εξισώσεις και προσπαθούσε να πετύχει την ενοποιημένη θεωρία πεδίου. Τέτοιο έρωτα είχε για την αλήθεια που κρύβει ο κόσμος.
Ο μεγάλος φυσικός ερωτεύεται την αλήθεια του κόσμου, είναι ασκητής του πνεύματος. Η ομορφιά που αντιλαμβάνεται γύρω του, μέσα στα όντα, που προσπαθεί να την περιγράψει με σύμβολα μαθηματικά, με εξισώσεις, με θεωρίες, είναι η ωραιότερη εργασία που μπορεί να κάνει ο άνθρωπος. Όταν ο άνθρωπος φτάσει σ’ αυτή την εμπειρία της ομορφιάς δεν έχει ανάγκη ούτε τα χρήματα ούτε και την εξωτερική ευχαρίστηση.
Καταλαβαίνει ότι είναι πολύ λίγο πράγμα αυτό που οι άνθρωποι θεωρούν ευτυχία γύρω τους. Γι αυτό και οι άνθρωποι θέλουν να καταναλώνουν πάρα πολύ για να χαρούν και συγχρόνως είναι αδιάφοροι για τους άλλους ανθρώπους. Υπάρχουν άνθρωποι που δεν έχουν νερό να πιούνε, φαγητό να φάνε, παιδιά σαν κι εσάς ζουν σε άθλιες συνθήκες, κι εμείς καταναλώνουμε τόσα που μόνο απ’ τα σκουπίδια μας θα μπορούσαν να φάνε χιλιάδες άνθρωποι. Γιατί; Γιατί ακριβώς δεν έχει ξυπνήσει το πνεύμα μας σ’ αυτή την περιοχή της απορίας!
Απ’ την άλλη μεριά η Φυσική Θεωρία ξεκίνησε ως επιστημονική γνώση πριν 3-4 αιώνες, μετά την Αναγέννηση και το Διαφωτισμό. Λένε ότι είναι το μεγάλο θαύμα του δυτικού πολιτισμού, του δυτικού ανθρώπου. Όμως όλοι γνωρίζουν ότι την βάση της Φυσικής, όπως και τόσα άλλα, την έφτιαξαν οι Έλληνες. Βέβαια, αν δείτε το διαδίκτυο αυτόν τον καιρό γίνεται μια μεγάλη κουβέντα ότι εμείς εδώ δεν έχουμε σχέση με την Ελλάδα, δεν είμαστε Έλληνες, δεν έχουμε καμία σχέση με τους Έλληνες. Ακριβώς επειδή ο δυτικός άνθρωπος τους τελευταίους 3-4 αιώνες δημιούργησε μια μεγάλη επανάσταση στο χώρο της Επιστήμης και της Τεχνολογίας, θεωρεί ότι αυτός είναι ο μόνος άξιος. Εμείς οι άλλοι είμαστε τίποτα μπροστά σε αυτό.
Όμως τα θεμέλια για να αναπτυχθεί η Επιστήμη σαφώς έχουν τεθεί ακόμη απ’ τον Όμηρο. Ξέρετε με πόσο λάθος τρόπο διδάσκουν οι φιλόλογοι, οι φυσικοί, οι μαθηματικοί αυτά που σας διδάσκουνε; Αν διαβάσετε στον Όμηρο την περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα και δείτε από ένα σημείο και πέρα, εκεί όπου ο Ήφαιστος κατασκευάζει την ασπίδα, αρχίζει η περιγραφή να γίνεται φιλοσοφία για τον κόσμο και τη ζωή. Αυτό καθιστά τον Όμηρο ως τον πρώτο μεγάλο δάσκαλο της Φιλοσοφίας και της Επιστήμης, αφού ο Όμηρος εκεί ανοίγει τη συζήτηση για τη δημιουργία του κόσμου και την κοσμολογία.
Έτσι αρχίζει ο δρόμος για όλη τη γνώση και την κατανόηση του σύμπαντος και του κόσμου. Εδώ, δεν μπορώ να μην σας πω κάτι που σκέπτομαι όταν συζητώ αυτά τα πράγματα. Ότι δηλαδή, η ασπίδα του Αχιλλέα συμβολίζει τον πνευματικό πόλεμο του ανθρώπου για να φτάσει στην αλήθεια και να σώσει τον κόσμο από την αμορφία και τον αφανισμό. Δηλαδή η ασπίδα, δεν είναι άλλο από το πνεύμα του ανθρώπου που αγωνίζεται να φτάσει στην αλήθεια και έτσι να σώσει τον κόσμο από την ανυπαρξία και το μη ον.
Έτσι, από τον Όμηρο ξεκινάει αυτή η ελληνική επανάσταση για την γνώση και την αλήθεια και που θα συνεχισθεί σε άλλους τόπους, όπως στην Ιωνία, την Κάτω Ιταλία, την Αθήνα, την Αλεξάνδρεια, Αντιόχεια, την Κωνσταντινούπολη και αλλού.
Εδώ λοιπόν, αρχίζει το ξύπνημα του πνεύματος. Δηλαδή η ανάγκη του ανθρώπου να γνωρίσει τι είναι αυτός ο κόσμος μέσα στον οποίο βρέθηκε και είναι ο ίδιος ο άνθρωπος! Αυτή είναι η υπέρτατη ανάγκη του ανθρώπου! Κι αυτό δημιουργεί επιστήμες, δημιουργεί τέχνες, δημιουργεί μεγάλα έργα, δημιουργεί εμπνευσμένους ανθρώπους. Κι αν θέλετε κι εσείς να γίνετε εμπνευσμένοι άνθρωποι και να μην μείνετε δούλοι, ειλικρινά σας λέω, πιστέψτε με, αγαπήστε τη γνώση, την ομορφιά, την καλοσύνη και την αλήθεια, όπως δήλωνε συχνά και ο Αϊνστάιν, ότι δεν τον ενδιέφεραν η δόξα, τα χρήματα, η εξουσία και οι ηδονές, αλλά αυτό που έλκυε πάντοτε ήταν η ομορφιά, η καλοσύνη και η αλήθεια.
Κάποτε θα θυμάστε αυτά που σας λέω τώρα, έτσι που σας τα περιγράφω εδώ. Διότι τώρα έχετε την ευχέρεια του νέου ανθρώπου, την ευχέρεια των γονιών σας, την ευχέρεια του χρόνου! Ο νέος άνθρωπος αισθάνεται ότι ο χρόνος είναι άπειρος, ποτέ δεν θα πεθάνει, ότι δεν θα τελειώσει ποτέ ο χρόνος κι αυτό του δημιουργεί πολλές φορές και μια αίσθηση που φτάνει και μέχρι την ύβρη, την αλαζονεία, αλλά πιστέψτε με σε 10 χρόνια όλα αυτά θα ’χουνε τελειώσει. Το βλέπω γύρω μου. Βλέπω φοιτητές μου στο πρώτο έτος να λάμπει το πρόσωπο τους και μετά από 5-6 χρόνια να έχει αρχίσει να μαραίνεται. Γιατί; Γιατί να μην είστε διαρκώς, μέχρι να πεθάνετε, όπως είστε τώρα; Δηλαδή μέχρι που δεν θα πεθάνετε ποτέ, γιατί αν μείνετε όπως είστε τώρα δεν θα πεθάνετε!
Και παρεμπιπτόντως, θα σας πω και κάτι: Η Φυσική Θεωρία σήμερα κάνει μια επανάσταση και σε επίπεδο γνωσιολογίας, δηλαδή μας δείχνει ότι τελικώς δεν υπάρχουν όρια και δεν υπάρχει τίποτα που μπορεί να δεσμεύσει το ανθρώπινο πνεύμα να πάει εκεί που μπορεί να πάει.
Λέει ο Φεγιεράμπεντ, ένας μεγάλος σύγχρονος φυσικός και φιλόσοφος της επιστήμης αμυνόμενος απέναντι στους επιστημονιστές, ότι η γνώση δεν περιορίζεται μόνο στην επιστήμη.
Τι είναι οι επιστημονιστές; Είναι οι άνθρωποι οι οποίοι έχουν εγκλωβιστεί στη λατρεία της επιστήμης, την έχουν μετατρέψει σε θρησκεία και έτσι καλουπώνουν μια νοοτροπία ανθρώπου, ο οποίος γίνεται αρκετά στεγνός.
Ο Αϊνστάιν έλεγε ότι το “τώρα” είναι μια εμπειρία που μπορεί να έχει ο άνθρωπος είτε ο επιστήμονας είτε ο απλός άνθρωπος και αυτό το τώρα δεν χωράει σε καμία Φυσική Θεωρία, σε καμία επιστημονική γνώση!
Όταν ένας Αϊνστάιν, που είναι ο άνθρωπος που αλλάζει όλη τη γνώση που έχουμε στον 20ο αιώνα λέει αυτό το πράγμα, καταλαβαίνετε, εμείς οι επιστημονιστές, που θεωρούμε ότι τα μοντέλα που συλλαμβάνει το μυαλό μας και τα οποία μας βοηθούν να προβλέψουμε ή να κατασκευάσουμε καινούρια φαινόμενα ότι αυτά τα μοντέλα εξαντλούν την πραγματικότητα και ταυτίζονται με αυτήν, πόσο ανόητο είναι να πιστεύουμε κάτι τέτοιο.
Προσέξτε το αυτό: Ο Αϊνστάιν έρχεται και λέει ότι από ένα σημείο και πέρα υπάρχει μια πραγματικότητα που δεν χωράει στην επιστήμη. Είναι η εμπειρία του τώρα και του μυστηρίου. Γιατί; Διότι η εμπειρία του τώρα και της στιγμής μας φέρνει σε συνάφεια με το γεγονός της παρατήρησης και της γνώσης της πραγματικότητας. Και σε αυτή τη συνάφεια γεννιέται η εμπειρία του μυστηρίου και η εμπειρία του πνεύματος. Η στιγμή της παρατήρησης είναι κάτι που ξεπερνά την επιστήμη, μολονότι γεννά την επιστήμη. Εδώ σμίγει ο χρόνος με την αιωνιότητα και ο άνθρωπος βιώνει μια συγκλονιστική εμπειρία που συνήθως μας ξεπερνά με ασύλληπτη ταχύτητα. Εδώ θα έπρεπε να μπορούμε να στεκόμαστε ως δάσκαλοι και ως μαθητές, για να αξιοποιούμε πραγματικά το μάθημα της Φυσικής. Αυτό όμως, σημαίνει ότι έχουμε αποκτήσει μια μεγάλη σοφία και πνευματική δύναμη που συνήθως δεν την έχουμε. Γι’ αυτό κι εσείς στα σχολεία σας βαριέστε το μάθημα και αισθάνεστε σαν σε φυλακή, ενώ θα μπορούσατε εσείς και οι δάσκαλοί σας μέσα από το μάθημα να περνάτε σε μια απερίγραπτη εορτή, όπως θα ’πρεπε να ’ναι το σχολείο.
Αν θέλετε, μπορείτε να νοιώσετε αυτά τα πράγματα μένοντας στη σιωπή και κοιτώντας γύρω σας και μέσα σας. Έτσι, θα κατανοήσετε πόσο μεγάλο πράγμα είναι η Φυσική Θεωρία αλλά και πόσο λίγο είναι μπροστά στο άπειρο της γνώσης. Γι’ αυτό χρειαζόμαστε και την ποίηση, την φιλοσοφία, την θεολογία, εάν θέλετε ακόμη και την προσευχή, ως δυνάμεις που καθιστούν το ανθρώπινο πνεύμα ικανό να ταξιδεύει με άπειρη ταχύτητα και να γίνεται ελεύθερο, δημιουργικό και να πράττει το καλό.
*Ομιλία σε μαθητές του νομού Αχαΐας στο πλαίσιο του 13ου Πανελληνίου Συνεδρίου της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών, Πάτρα, Μάρτιος 2010
πηγή: http://www.gpavlos.gr/article.php?p=13&id=28
Γιώργος Παύλος
Κατ’ αρχάς να σας πω ότι έγινα φυσικός επειδή από μικρό παιδί είχα απορίες ή καλύτερα, απορία. Απορία για το τι είναι αυτό που βλέπω, ακούω, πιάνω. Οι απορίες μου ήταν στο επίπεδο αυτό, δηλαδή τι είναι η ύλη, το φως, τα πράγματα, και με βασανίζουν ακόμη μέχρι σήμερα και απορώ και με πολλούς συναδέλφους μου, οι οποίοι επειδή έχουν αποκτήσει μεγάλη γνώση της φυσικής, πολύ περισσότερη ίσως απ’ όση εγώ κατέχω, δε νοιώθουν πλέον να ’χουν απορίες. Είναι ήσυχοι. Εγώ θεωρώ ότι ο άνθρωπος που δεν έχει απορίες, δεν αισθάνεται μέσα του διαρκή απορία για τον κόσμο και πιστεύει ότι όλα του τα ερωτήματα θα τα λύσει σιγά – σιγά η επιστήμη, ότι αυτό είναι πολύ επικίνδυνο φαινόμενο.
Πριν όμως σας μιλήσω για τον άνθρωπο σε σχέση με την Φυσική Επιστήμη και την Φυσική Θεωρία, θα σας δώσω όσο γίνεται πιο απλά μια συνοπτική εικόνα από την Φυσική Επιστήμη.
Σήμερα ζούμε όπως λέγεται την τρίτη επανάσταση της Φυσικής. Η πρώτη ήταν με την Θεωρία της Σχετικότητας του Αϊνστάιν, η Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας καταρχάς και μετά η Γενική Θεωρία. Αρχικά οι Φυσικοί από τον Νεύτωνα μέχρι τον Αϊνστάιν πίστευαν ότι ο κόσμος είναι κάτι το απλό. Ότι όλα τα φαινόμενα εξηγούνται από την κίνηση των ατόμων στον κενό χώρο και τις δυνάμεις που ασκούν τα άτομα το ένα στο άλλο. Ο κενός χώρος ή ο απόλυτος χώρος όπως και ο απόλυτος χρόνος υπήρχαν πάντα ανεξάρτητα από την ύλη και τις δυνάμεις. Αυτό το λέμε μηχανιστικό κοσμοείδωλο και το χαρακτηρίζουμε αναγωγικό, όλα δηλαδή τα φαινόμενα ανάγονται σε απλές κινήσεις μέσα στον κενό χώρο, και ντετερμινιστικό, δηλαδή το μέλλον περιγράφεται πλήρως κα προγνωρίζεται από το παρελθόν χωρίς να φέρνει τίποτα νέο μέσα στον κόσμο, αφού όλα είναι άτομα και κενός χώρος.
Ακόμη, οι φυσικοί νόμοι επιτρέπουν και την αντιστροφή του χρόνου και την κίνηση πίσω, από το μέλλον στο παρελθόν, κάτι τόσο αφύσικο για την καθημερινή μας εμπειρία όπου τίποτα δεν γυρνά πίσω και όλα περνούν ανεπιστρεπτί. Τέλος, μέσα σε αυτήν την εικόνα της κλασικής φυσικής θεωρίας ο άνθρωπος δεν υπάρχει αντικειμενικά, αφού και αυτός και η σκέψη του και η συνείδησή του και ό,τι άλλο αισθάνεται δεν είναι τίποτε άλλο παρά κίνηση ρευμάτων στους νευρώνες και στον εγκέφαλο.
Η Θεωρία της Σχετικότητας, λοιπόν, αλλάζει όλη αυτήν την εικόνα. Ενώνει τον χώρο με τον χρόνο σε κάτι ενιαίο, τον 4-διάστατο χωροχρόνο (Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας) και κατόπιν εισάγει το ενοποιημένο πεδίο που ενοποιεί τον χώρο, τον χρόνο, την ύλη και την ενέργεια (Γενική Θεωρία της Σχετικότητας). Η ύλη, είτε σαν σωματίδια είτε σαν πεδία (ενέργεια), είναι ιδιότητα του καμπύλου χωροχρόνου. Έτσι, ο κόσμος αποκτά μια ενότητα. Μάλιστα ο χωροχρόνος και η ύλη - ενέργεια αρχίζουν να υπάρχουν με το big-bang, την μεγάλη έκρηξη, πριν από 15 περίπου δισεκατομμύρια χρόνια. Από τότε ο χώρος διαρκώς διαστέλλεται.
Μετά τον Αϊνστάιν η δεύτερη επανάσταση γίνεται με την Κβαντική Θεωρία της Φυσικής που ξεκινά με τους Πλανκ, Αϊνστάιν, Μπορ και Ντε Μπρέιγ και ολοκληρώνεται με τους Χάιζενμπεργκ, Σρέντιγκερ, Ντιράκ και Μπορν.
Για να γίνει έντονη η εικόνα της κβαντικής επανάστασης σκεφτείτε ως εξής. Ξέρω ότι κάποιος μαθητής είναι μέσα στο αμφιθέατρο. Πριν όμως ανοίξω το φως και παρατηρήσω πού ακριβώς είναι, εδώ είναι η επανάσταση, δεν μπορώ να πω ότι είναι κάπου συγκεκριμένα αλλά βρίσκεται σε μια νόθα κατάσταση ύπαρξης και μη ύπαρξης. Δηλαδή δυνάμει είναι σε όλο το αμφιθέατρο σαν ένα κύμα πιθανότητας. Όταν όμως ανοίξω το φως, τότε ο μαθητής περνά από την νόθα κατάσταση, του είναι και μη είναι, στην πραγματική κατάσταση, γίνεται πραγματικότητα και τον βρίσκω να κάθεται σε ένα θρανίο. Πριν τον παρατηρήσω δεν μπορώ να πω ότι ήταν κάπου συγκεκριμένα αλλά ήταν δυνάμει παντού με κάποια τάση να εμφανιστεί κάπου. Με την παρατήρηση περνά από την δυνατότητα στην πραγματικότητα. Αν αυτό σας φαίνεται παράλογο και τρελό για τον μακρόκοσμο, όμως έτσι συμβαίνει στον μικρόκοσμο με τα ηλεκτρόνια μέσα στο άτομο ή τα κουάρκς μέσα στα πρωτόνια ή τα νετρόνια.
Τα πράγματα του μικρόκοσμου δεν υπάρχουν αλλά γίνονται. Δηλαδή, σύμφωνα με την Κβαντική Θεωρία τα πράγματα στο μικροσκοπικό επίπεδο δεν υπάρχουν με αντικειμενικό τρόπο αλλά διαρκώς δημιουργούνται και περνούν από την δυνατότητα στην πραγματικότητα. Και αυτό είναι μια από τις πολλές παραδοξότητες της Κβαντικής Θεωρίας. Σε συνάφεια με αυτό είναι και το φαινόμενο Αινστάιν – Ποντόλσκι - Ροσέν, σύμφωνα με το οποίο στην Κβαντική Θεωρία δύο σωματίδια όσο μακριά και αν βρεθούν διατηρούν μια εκπληκτική ενότητα μέσω ατοπικών (δηλαδή μη χωρικών – τοπικών) αλληλεπιδράσεων. Αυτό δείχνει την ενότητα του κόσμου, μολονότι αυτός αποτελείται από πολλά επιμέρους υλικά σωματίδια.
Ακόμη περισσότερο, στην Κβαντική Θεωρία μαθαίνουμε ότι τα σωματίδια είναι νέφη πιθανότητας και διαρκώς δημιουργούνται από το κβαντικό κενό, όπως αυτό περιγράφεται με την εξίσωση του Σρέντινγκερ και την Κβαντική Θεωρία Πεδίου. Στο κοσμολογικό επίπεδο η Κβαντική Θεωρία δείχνει ότι ολόκληρο το σύμπαν προήλθε από το λεγόμενο κβαντικό κενό ή αλλιώς, το απόλυτο τίποτα. Τέλος, η Κβαντική Θεωρία έδειξε ότι η ύλη δεν είναι και τόσο υλική και ότι είναι δυνατόν η μάζα ενός μεγάλου αστεριού να μπορεί να συμπυκνωθεί σε μηδενικό σχεδόν όγκο. Καταλαβαίνετε τώρα πόσο μακριά μας πήγε η Κβαντική Θεωρία από τις απόψεις του Νεύτωνα που μαθαίνετε στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο.
Η τρίτη επανάσταση της Φυσικής Θεωρίας γίνεται στις μέρες μας με την λεγόμενη Θεωρία του Χάους και της Πολυπλοκότητας. Η θεωρία αυτή ξεκίνησε με τις παράδοξες ανακαλύψεις περί αστάθειας των δυναμικών συστημάτων του Πουανκαρέ και συνεχίστηκε με τις ανακαλύψεις του Λόρεντζ (φαινόμενο πεταλούδας) καθώς και τις ανακαλύψεις των Φαϊενμπάουμ, Ρουέλε, Πριγκοζίν, Νίκολη και άλλων.
Μερικές λέξεις κλειδιά στην νέα αυτή θεωρία είναι η αυτοργάνωση και η δημιουργία τάξης από το χάος, η δημιουργία πληροφορίας, οι παράξενοι ελκυστές, η δυναμική των συσχετίσεων, η μη γραμμικότητα, κ.ά. Στην Θεωρία της Πολυπλοκότητας που ακόμη διαμορφώνεται η Φυσική Θεωρία ευρίσκεται μπροστά σε συγκλονιστικές ανακαλύψεις με κορυφαία αυτή που μας δείχνει ότι ένα φυσικό σύστημα είναι ένα όλον που δεν εξηγείται από τα μέρη του και ότι το σύμπαν και ο κόσμος δημιουργούνται συνεχώς και όχι με τυχαίο τρόπο αλλά με μια μαθηματική και μη αναγωγική νομοτέλεια. Ακόμη και οι φυσικοί νόμοι δημιουργούνται. Τίποτα δεν προϋπάρχει ως πραγματικότητα και όλα γίνονται από το μη ον και από το μηδέν.
Στην Σχετικότητα, στην Κβαντική Θεωρία και στην Πολυπλοκότητα η Φυσική Θεωρία παίρνει αφηρημένο μαθηματικό χαρακτήρα. Οι φυσικές μορφές από το μικροσκοπικό μέχρι και το μακροσκοπικό επίπεδο περιγράφονται με προχωρημένες μαθηματικές θεωρίες και εξισώσεις, κάτι που το είχαν κατανοήσει οι αρχαίοι Έλληνες, ιδιαίτερα ο Πυθαγόρας, ο οποίος δίδασκε ότι όλα τα πράγματα αποτελούνται από αριθμούς και ότι η ουσία του κόσμου είναι ο αριθμός- και που δείχνει την κρυμμένη λογική υφή και λογικότητα του κοσμικού γίγνεσθαι. Ακόμη, στην Κβαντική Θεωρία και στην Πολυπλοκότητα κυριαρχεί η οντολογική πιθανοκρατία. Δηλαδή, ο κόσμος δημιουργείται διαρκώς ελεύθερα και όχι ντετερμινιστικά ή προκαθορισμένα. Ο κόσμος δεν είναι νεκρή μηχανή αλλά κρύβει μέσα του αυθορμησία και ζωντάνια.
Συμπυκνώνοντας τις τρείς επαναστάσεις, λέμε ότι η σύγχρονη Φυσική Θεωρία δείχνει ότι ζούμε σε έναν κόσμο διαρκώς δημιουργούμενο με μια εσωτερική και ανεξήγητη λογική. Τα όντα είναι μορφές μέσα σε μορφές, λόγοι μέσα σε λόγους, το σύμπαν είναι ένα ποίημα που διαρκώς «γράφεται» και οι λέξεις του είναι οι κοσμικές μορφές από το μικροσκοπικό μέχρι το μακροσκοπικό επίπεδο. Τίποτα δεν είναι τυχαίο και συγχρόνως τίποτα δεν είναι προκαθορισμένο. Το μέλλον δημιουργείται και είναι διαρκώς νέο ενώ εμπλουτίζει τον κόσμο με οντολογική καινοφάνεια, έτσι ώστε το μέλλον να μην ταυτίζεται με το παρελθόν και να μην μπορεί να αντιστραφεί ο χρόνος. Αυτό είναι και το βαθύτερο νόημα της Αρχής της Εντροπίας στην Θερμοδυναμική. Εντέλει, η κάθε χρονική στιγμή είναι κάτι το μοναδικό και ανεπανάληπτο, όπως και κάθε φυσική ύπαρξη, με κορύφωση τον άνθρωπο. Κοντολογίς, ζούμε σε ένα διαρκώς συντελούμενο θαύμα που η Φυσική απλώς περιγράφει αλλά αδυνατεί να εξηγήσει. Η επιστημονική γνώση καταντά ένα είδος θαυμαστής προφητείας. Ο Αϊνστάιν θα πει ότι το ακατανόητο του κόσμου είναι το κατανοητό του, προειδοποιώντας μας έτσι να μην φυλακιζόμαστε στην ανόητη φαντασία ότι η επιστήμη είναι η αρχή και το τέλος της γνώσης.
Ο Αϊνστάιν, ο οποίος θεωρείται ο καλύτερος ίσως – και είναι μάλλον- φυσικός όλων των αιώνων. Κατ’ αρχάς όταν έφυγε από την Ευρώπη διωγμένος από το ναζιστικό σύστημα και πήγε στην Αμερική πήρε μαζί του μόνο δύο βιβλία, ενός Έλληνα και ενός Ρώσου: Ο ένας ήταν ο Ησίοδος και ο άλλος ήταν ο Ντοστογιέφσκι. Δεν πήρε τίποτε άλλο! Διότι ο Αϊνστάιν αισθανόταν τη Φυσική Θεωρία ως μέρος ενός μεγαλύτερου πράγματος. Ο ίδιος έλεγε ακόμη κάτι πολύ χαρακτηριστικό, ότι “μέχρι που γέρασα νοιώθω πάντοτε το ίδιο αίσθημα μυστηρίου, απορίας και θαυμασμού που ένιωθα μικρό παιδί, γιατί δηλαδή η μαγνητική βελόνα όταν τη μετακινήσετε από την ισορροπία της, αφού κάνει μερικές ταλαντώσεις, θα πάει και θα διαλέξει μια συγκεκριμένη κατεύθυνση – πάντα την ίδια – και θα σταματήσει και θα ισορροπήσει εκεί!”. Πόσοι από εμάς, μαθητές ή καθηγητές, βλέπουμε με απορία αυτό το τόσο απλό και σύνηθες φυσικό φαινόμενο; Δεν συγκλονιζόμαστε από ένα τέτοιο φαινόμενο, διότι δεν νοιώθουμε το βάθος της Φυσικής Θεωρίας. Απλώς παπαγαλίζουμε έτοιμες και νεκρές γνώσεις.
Προσέξτε! Αυτό το απλό πράγμα ήταν για τον Αϊνστάιν μια απορία που την είχε ως ότου γέρασε. Ακόμη, ο Αϊνστάιν έλεγε και κάτι άλλο, ότι “όποιος άνθρωπος δεν νοιώθει το μυστήριο μέσα στη φυσική πραγματικότητα, μέσα στον κόσμο, δεν αξίζει να ζει! Είναι σαν σβησμένο κερί!” Όπως ένα σβησμένο κερί δεν ωφελεί τίποτα. Ωφελεί όταν το ανάψουμε και τότε φωτίζει γύρω μας και κάνουμε δουλειές, έτσι και ο άνθρωπος όταν το πνεύμα του δεν αντιλαμβάνεται το μυστήριο γύρω του και μέσα του, αν θέλετε, είναι σβηστό κερί, είναι νεκρός ως προς το πνεύμα. Μάλιστα έλεγε ότι “το ανθρώπινο λογικό μπορεί να διεισδύσει μέσα στο μυστήριο των πραγμάτων σ’ ένα πολύ μικρό βάθος. Όπως στη θάλασσα μπορούμε να κατεβούμε 50, 100, 200 μέτρα. Στο βάθος του ωκεανού μένει απρόσιτο”. Προσέξτε το αυτό!
Έτσι και η πραγματικότητα γύρω μας, μολονότι έχουμε δημιουργήσει μια προχωρημένη τεχνολογία που μας εξαπατά όλους – ότι δηλαδή τα πράγματα είναι απλά, τα έχουμε ερμηνεύσει, τα έχουμε κατανοήσει, άρα πάμε τώρα βόλτα στην καφετέρια, δεν έχουμε να μάθουμε τίποτε άλλο. Αυτό είναι ένα ψέμα, είναι μια ψευδαίσθηση. Κι αυτό το ψέμα είναι επικίνδυνο ! Γιατί; Γιατί ο άνθρωπος με σβηστό το πνεύμα, με την άποψη ότι τα πράγματα τα έχει εξηγήσει και ότι είναι απλά, γίνεται ό,τι πιο επικίνδυνο και για τον εαυτό του και για τους άλλους.
Βλέπουμε σήμερα και ακούμε ότι πάνω στη γη τα δύο τρίτα περίπου του κόσμου ζουν σε συνθήκες υπανθρώπινες, πείνας, δίψας, πολέμου, φτώχειας, χωρίς αυτό να απασχολεί τους υπόλοιπους. Ακόμη και στις προοδευμένες χώρες πολλά εκατομμύρια ανθρώπων ζουν μέσα σε χαρτοκούτια ή κάτω από γέφυρες ή μέσα στον υπόγειο σιδηρόδρομο. Και αυτό είναι ένα σημάδι για το πόσο λίγο έχουμε προοδεύσει ως άνθρωποι, ως ανθρώπινη κοινωνία και ως πνευματικά όντα. Ή πόσο λίγο κατανοούμε την αξία της ύπαρξης πέρα από εμάς ή και μέσα σε εμάς. Να πούμε όμως και το άλλο, ότι εμείς, οι σοφοί και πλούσιοι με επιστήμη και γνώση, βομβαρδίζουμε με πολύ εξελιγμένη τεχνολογία ανθρώπους, χώρες, λαούς και φονεύουμε χιλιάδες ή εκατομμύρια αμάχους για να τους τιθασεύσουμε.
Ακόμη, εμείς οι επιστήμονες δουλεύουμε κι αφιερώνουμε όλη μας τη γνώση και τη διάνοια στο να κατασκευάζουμε αυτά τα όπλα πολυτελείας. Και είναι όπλα που φονεύουν το σώμα και όπλα που φονεύουν το πνεύμα, όπως η άσοφη τηλεόραση, το εμπόριο του λευκού θανάτου, η μουσική που διαλύει την σκέψη και την αίσθηση και άλλα πολλά.
Αυτά λοιπόν τα πράγματα ένας Φυσικός που έχει αρχίσει και εμβαθύνει λίγο στην Φυσική Επιστήμη, στη Φυσική Θεωρία, τα βλέπει ως τρέλα και ως παραλογισμούς και αναγκαστικά γίνεται επαναστάτης με μια βαθιά ανθρώπινη έννοια και όχι με μια ιδεολογική, πολιτική, επιφανειακή έννοια. Αυτό όμως είναι ένα πρώτο επίπεδο.
Θα προσπαθήσω να σας δείξω και μερικά άλλα πράγματα που σχετίζονται με την Φυσική και τους Φυσικούς. Όταν ήμουν λίγο μικρότερος από εσάς, ζούσα σ’ ένα χωριό λίγο πιο κάτω από την Πάτρα όπου δεν είχαμε ούτε τηλεόραση, ούτε τόσα παιχνίδια ή ίντερνετ καφέ και ό,τι άλλο σπουδαίο έχετε τώρα εσείς. Καθόμουν λοιπόν τότε με τις ώρες και κοιτούσα το ποτάμι, τα πουλιά, τη φύση, όλο το φυσικό περιβάλλον και στιγμές – στιγμές αισθανόμουν ότι αυτό το πράγμα είναι ένα μυστήριο που δεν μπορούσε το μυαλό μου να διαχειριστεί και έμενα έκθαμβος και εκστασιασμένος. Και ιδιαίτερα μέχρι να πεθάνω, θα θυμάμαι το συγκλονιστικό άρωμα κάποιων λουλουδιών που έβγαιναν το χειμώνα, τα μανουσάκια. Νομίζω ότι αργότερα αποφάσισα να γίνω Φυσικός από το άρωμα αυτών των λουλουδιών. Διότι αισθανόμουν ότι όλος ο κόσμος είναι ένα εκπληκτικό πράγμα, γεμάτο με αυτό το άρωμα, ακόμη και στην οποιαδήποτε ταπεινή του μορφή. Μπορώ να σας πω ότι την Φυσική την αγάπησα, διότι ένοιωθα να ενδιαφέρεται για το μυστήριο που έβλεπα παντού και που με έλκυε με ανίκητη δύναμη.
Εάν μπορέσετε λίγο να ξεφύγετε από τη φυλακή που σας έχουμε βάλει σήμερα εμείς οι δάσκαλοί σας ή οι γονείς σας ή που εσείς οι ίδιοι έχετε βάλει τον εαυτό σας και μπορέσετε και δείτε μια αχτίδα φωτός, μια πέτρα, μια σταγόνα νερό, ένα σύννεφο, ένα ζώο, να δείτε έναν άλλο άνθρωπο, αν δείτε γύρω σας τον κόσμο, τότε θα αισθανθείτε ότι είστε μπροστά σε ένα γεγονός, σε μια πραγματικότητα, σε κάτι το οποίο σας συγκλονίζει και δεν σας αφήνει να ησυχάσετε! Σας αναγκάζει να βγείτε από την καθημερινότητά σας, να νοιώσετε ότι κάτι μεγάλο σας λείπει ή απουσιάζει και να γίνετε άρχοντες κατά το πνεύμα, να γίνετε ελεύθεροι! Και είναι σημαντικό αυτό: Το να είσαι δηλαδή ελεύθερος πολίτης σημαίνει ότι έχει ξυπνήσει μέσα σου μια απορία, μια δίψα, μια πείνα που δεν σε αφήνουν ήσυχο όσο ζεις πάνω σ’ αυτή τη γη!
Η Φυσική Επιστήμη λοιπόν, είναι μια κατ’ εξοχήν επαναστατική επιστήμη, διότι προήλθε από την ανάγκη αυτή του ανθρώπου να γνωρίσει τι είναι αυτό που είναι απέναντί του: Τι είναι αυτό που βλέπω; Τι είναι αυτό που αγγίζω; Τι είναι αυτό που στέκεται απέναντί μου;
Σήμερα ένα μεγάλο θέμα που θέτει η Φυσική Θεωρία είναι η έννοια το παρατηρητή και η έννοια της συνείδησης. Προσέξτε το αυτό! Όλα τα άλλα τα κάνουμε και τα θεωρούμε σημαντικά επειδή έχουμε τη δυνατότητα να γνωρίζουμε τα πράγματα γύρω μας, να τα ονομάζουμε, να αισθανόμαστε τον εαυτό μας διαφορετικό από τα άλλα πράγματα και από τους άλλους ανθρώπους. Και από κει και πέρα αρχίζουμε και κάνουμε επιλογές: Θέλουμε να διασκεδάσουμε, θέλουμε να τρώμε καλό φαγητό, θέλουμε να ντυθούμε ωραία, να μας θαυμάζουν οι άλλοι άνθρωποι. Όλα όμως αυτά είναι ασήμαντα και μετά από το γεγονός ότι έχουμε πνεύμα και συνείδηση και αντιλαμβανόμαστε ότι υπάρχουμε σε διάκριση με όλα τ’ άλλα πράγματα.
Ίσως αυτό είναι ο μεγαλύτερος πλούτος που έχει ο άνθρωπος: Ο άνθρωπος είναι το μόνο ον μέσα στην ιστορία του Σύμπαντος, που μπορεί να γνωρίζει ότι υπάρχει τόσο αυτός όσο και ο κόσμος μέσα στον οποίο ζει. Το μόνο ον που μπορεί να απορεί και να διερωτάται για την ύπαρξη καθ’ εαυτή πέρα από αυτόν και μέσα σε αυτόν.
Όλα τ’ άλλα όντα δεν έχουν συνείδηση ότι υπάρχουν, απλώς λειτουργούν. Τα ζώα έχουν και συναισθήματα και τα λουλούδια έχουν συναισθήματα κατά κάποιο τρόπο. Ο Αριστοτέλης μιλούσε για την ψυχή στα φυτά, για την ψυχή στα ζώα και μέσα στον άνθρωπο.
Σήμερα κάνουν πειράματα με λουλούδια και βλέπουν ότι λουλούδια, τα οποία είναι σε περιβάλλον που ακούνε μουσική, που έχει βαθειά αρμονία, μελωδία και άλλα που είναι σε περιβάλλον που ακούνε αυτή τη σκληρή μουσική που ακούτε κι εσείς, πολύ ροκ και τα παρόμοια, τα μεν πρώτα αναπτύσσονται τα δε άλλα μένουν καχεκτικά. Ομοίως και με τους ανθρώπους. Οι άνθρωποι, δηλαδή, οι οποίοι καλλιεργούν άγρια συναισθήματα μέσα τους επηρεάζουν αρνητικά την ανάπτυξη των φυτών και άλλοι οι οποίοι καλλιεργούν συναισθήματα συμπάθειας και αγάπης, τα φυτά το αντιλαμβάνονται και αναπτύσσονται διαφορετικά. Σήμερα κάνουν πειράματα με όλα αυτά τα φαινόμενα, μετρούν ηλεκτρομαγνητικά πεδία, όμως σίγουρα, δεν μπορούν να φτάσουν στο βάθος της ύπαρξης αυτών των φαινομένων. Μόνον ο άνθρωπος έχει τόσο ελεύθερο πνεύμα, τέτοια αυτοσυνειδησία που κανένα άλλο ον, πέραν του ανθρώπου δεν έχει. Γι’ αυτό ο άνθρωπος μπορεί να γίνεται ελεύθερα είτε καλός είτε κακός.
Αυτό λοιπόν το πράγμα που είναι ο κόσμος, η Φυσική Θεωρία είναι η μόνη περιοχή της ανθρώπινης σκέψης που προσπαθεί να το κατανοήσει και να γνωρίσει την αλήθειά του. Και όσο το γνωρίζει τόσο νοιώθει το μυστήριο που περιέχεται παντού γύρω μας και μέσα μας. Βέβαια, η Φυσική Θεωρία, όπως το επεσήμανε κι ο Αινστάιν, πολύ λίγο μπορεί να μας αποκαλύψει την βαθύτερη ουσία και του ανθρώπου και των άλλων πραγμάτων και περιορίζεται μόνον στη γνώση των εξωτερικών ενεργειών τους. Γι’ αυτό η Φιλοσοφία θα είναι πάντοτε ο συνοδοιπόρος και ο σύντροφος της Επιστήμης, μολονότι πολλοί άνθρωποι σήμερα δεν το κατανοούν αυτό και θεωρούν ότι η Φιλοσοφία είναι άχρηστη και ξεπερασμένη. Σε αυτούς, όσους δηλαδή θεωρούσαν ότι μόνον η Επιστήμη έχει αξία, ο Χάιζενμπεργκ απαντούσε ότι ο Φυσικός που νομίζει ότι δεν χρειάζεται τη Φιλοσοφία, χρησιμοποιεί μια πολύ κακή φιλοσοφία.
Θεωρώ ότι η Φυσική θα μπορούσε ν’ αλλάξει τον κόσμο, αν οι δάσκαλοι, εμείς κι εσείς πραγματικά μπαίναμε στην περιοχή της Φυσικής Θεωρίας. Είναι η πιο σιωπηλή και η πιο μεγάλη επανάσταση για να γίνει ο κόσμος αν θέλετε πιο ελεύθερος, πιο όμορφος, πιο καλός. Ιδίως όταν η γνώση της Φυσικής Θεωρίας συνοδευθεί και ξυπνήσει μέσα στον άνθρωπο τη δύναμη της Τέχνης, της Ποίησης, της Φιλοσοφίας, της Θεολογίας και γενικότερα, ξυπνήσει τον έρωτα για την αλήθεια.
Η Τεχνολογία και η δύναμη που της δίνει η Φυσική είναι κάτι πιο λίγο, είναι σαν τα σκουπίδια που μένουν από μια εορτή. Για φανταστείτε: Είμαστε κάπου, γιορτάζουμε και μετά φεύγουμε και κάποιος έρχεται εκεί και βλέπει σκουπίδια, πιάτα άδεια. Αυτό είναι η Τεχνολογία σε σχέση με τη Φυσική Θεωρία. Πόσο μπορείς να καταλάβεις αυτοί που εόρτασαν, τι έζησαν, από αυτό που βλέπεις σ’ έναν άδειο χώρο που είναι μερικά άδεια πιάτα;
Η Τεχνολογία είναι πολύ λίγο πράγμα, όσο σπουδαίο κι αν είναι. Είναι ένα δώρο και η Τεχνολογία αλλά είναι ένα δώρο που στο τέλος μπορεί να είναι καταστροφικό, αν δεν κρατήσουμε όλη την αλήθεια της Φυσικής Θεωρίας. Είναι επικίνδυνο τότε αυτό. Είναι σαν να έχεις τα ρούχα και να μην έχεις το σώμα. Η μητέρα σας δεν αρκείται να της πάμε τα ρούχα σας, από εσάς. Θέλει εσάς! Έτσι και η Τεχνολογία δεν αρκεί, όσο ικανή και αν είναι, όπως δεν αρκούν τα ρούχα χωρίς το σώμα.
Έτσι λοιπόν, ο Φυσικός αντιλαμβάνεται ότι η Φυσική Θεωρία είναι κάτι πολύ μεγάλο, όχι για τα αποτελέσματά της αλλά γιατί θέτει τον άνθρωπο μπροστά στο συγκλονιστικότερο γεγονός, που μπορεί να τεθεί ο άνθρωπος! Είναι η απορία για το είναι! Λέει ο Αριστοτέλης, “Αεί απορούμενον και αεί ζητούμενον τι εστί το ον”, δηλαδή θα είναι πάντα απορία και πάντα θα θέλει ο άνθρωπος να μάθει “Τι είναι το είναι”. Τι είναι αυτό που υπάρχει;! Προσέξτε! Μια πέτρα να δείτε ή μια σταγόνα νερό ή μια αχτίδα φωτός, αν έχει ξυπνήσει το πνεύμα μέσα σας θα ταξιδέψετε πολύ μακριά, θα φθάσετε πολύ μακριά. Τον ίδιο τον Θεό να σας φέρουν δίπλα σας, αν το πνεύμα σας είναι νεκρό θα νεκρώσει και τον Θεό. Καταλαβαίνετε τώρα γιατί αχρηστεύουμε τη Φυσική. Πόσο άσχημα διδάσκουμε τη Φυσική και χάνουμε την έκπληξη, τον θαυμασμό, την απορία.
Γιατί σήμερα οι άνθρωποι δεν μπορούν να ερωτευτούν βαθειά ο ένας τον άλλον; Οι γυναίκες τους άνδρες; Οι άνδρες τις γυναίκες; Οι δάσκαλοι τα παιδιά; Τα παιδιά τους γονείς; Γιατί είναι νεκρό το πνεύμα τους. Γιατί δεν μπορούμε να δούμε αυτό που είναι απέναντί μας. Βαθύτερα, δεν μπορείς να γίνεις μεγάλος φυσικός εάν δεν έχει ξυπνήσει μέσα σου το πνεύμα σ’ αυτή την απορία, σε αυτό το θαύμα που είναι ο κόσμος. Θα έλεγα ότι για να αισθανθείς την ομορφιά της Φυσικής Θεωρίας, θα πρέπει να αγαπάς το καλό. Δείτε στα ελληνικά το καλό και το κάλλος. Είναι η ίδια λέξη.
Ξέρετε τι σημαίνει να γίνεις Φυσικός; Να ξενυχτάς μέρα – νύχτα και μέχρι να πεθάνεις, για να φθάσεις στην αλήθεια. Ο Αϊνστάιν στο τέλος του μέσα στο νοσοκομείο και μέχρι την τελευταία μέρα της ζωής του πριν ξεψυχήσει, είχε τα χαρτιά του κι έγραφε εξισώσεις και προσπαθούσε να πετύχει την ενοποιημένη θεωρία πεδίου. Τέτοιο έρωτα είχε για την αλήθεια που κρύβει ο κόσμος.
Ο μεγάλος φυσικός ερωτεύεται την αλήθεια του κόσμου, είναι ασκητής του πνεύματος. Η ομορφιά που αντιλαμβάνεται γύρω του, μέσα στα όντα, που προσπαθεί να την περιγράψει με σύμβολα μαθηματικά, με εξισώσεις, με θεωρίες, είναι η ωραιότερη εργασία που μπορεί να κάνει ο άνθρωπος. Όταν ο άνθρωπος φτάσει σ’ αυτή την εμπειρία της ομορφιάς δεν έχει ανάγκη ούτε τα χρήματα ούτε και την εξωτερική ευχαρίστηση.
Καταλαβαίνει ότι είναι πολύ λίγο πράγμα αυτό που οι άνθρωποι θεωρούν ευτυχία γύρω τους. Γι αυτό και οι άνθρωποι θέλουν να καταναλώνουν πάρα πολύ για να χαρούν και συγχρόνως είναι αδιάφοροι για τους άλλους ανθρώπους. Υπάρχουν άνθρωποι που δεν έχουν νερό να πιούνε, φαγητό να φάνε, παιδιά σαν κι εσάς ζουν σε άθλιες συνθήκες, κι εμείς καταναλώνουμε τόσα που μόνο απ’ τα σκουπίδια μας θα μπορούσαν να φάνε χιλιάδες άνθρωποι. Γιατί; Γιατί ακριβώς δεν έχει ξυπνήσει το πνεύμα μας σ’ αυτή την περιοχή της απορίας!
Απ’ την άλλη μεριά η Φυσική Θεωρία ξεκίνησε ως επιστημονική γνώση πριν 3-4 αιώνες, μετά την Αναγέννηση και το Διαφωτισμό. Λένε ότι είναι το μεγάλο θαύμα του δυτικού πολιτισμού, του δυτικού ανθρώπου. Όμως όλοι γνωρίζουν ότι την βάση της Φυσικής, όπως και τόσα άλλα, την έφτιαξαν οι Έλληνες. Βέβαια, αν δείτε το διαδίκτυο αυτόν τον καιρό γίνεται μια μεγάλη κουβέντα ότι εμείς εδώ δεν έχουμε σχέση με την Ελλάδα, δεν είμαστε Έλληνες, δεν έχουμε καμία σχέση με τους Έλληνες. Ακριβώς επειδή ο δυτικός άνθρωπος τους τελευταίους 3-4 αιώνες δημιούργησε μια μεγάλη επανάσταση στο χώρο της Επιστήμης και της Τεχνολογίας, θεωρεί ότι αυτός είναι ο μόνος άξιος. Εμείς οι άλλοι είμαστε τίποτα μπροστά σε αυτό.
Όμως τα θεμέλια για να αναπτυχθεί η Επιστήμη σαφώς έχουν τεθεί ακόμη απ’ τον Όμηρο. Ξέρετε με πόσο λάθος τρόπο διδάσκουν οι φιλόλογοι, οι φυσικοί, οι μαθηματικοί αυτά που σας διδάσκουνε; Αν διαβάσετε στον Όμηρο την περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα και δείτε από ένα σημείο και πέρα, εκεί όπου ο Ήφαιστος κατασκευάζει την ασπίδα, αρχίζει η περιγραφή να γίνεται φιλοσοφία για τον κόσμο και τη ζωή. Αυτό καθιστά τον Όμηρο ως τον πρώτο μεγάλο δάσκαλο της Φιλοσοφίας και της Επιστήμης, αφού ο Όμηρος εκεί ανοίγει τη συζήτηση για τη δημιουργία του κόσμου και την κοσμολογία.
Έτσι αρχίζει ο δρόμος για όλη τη γνώση και την κατανόηση του σύμπαντος και του κόσμου. Εδώ, δεν μπορώ να μην σας πω κάτι που σκέπτομαι όταν συζητώ αυτά τα πράγματα. Ότι δηλαδή, η ασπίδα του Αχιλλέα συμβολίζει τον πνευματικό πόλεμο του ανθρώπου για να φτάσει στην αλήθεια και να σώσει τον κόσμο από την αμορφία και τον αφανισμό. Δηλαδή η ασπίδα, δεν είναι άλλο από το πνεύμα του ανθρώπου που αγωνίζεται να φτάσει στην αλήθεια και έτσι να σώσει τον κόσμο από την ανυπαρξία και το μη ον.
Έτσι, από τον Όμηρο ξεκινάει αυτή η ελληνική επανάσταση για την γνώση και την αλήθεια και που θα συνεχισθεί σε άλλους τόπους, όπως στην Ιωνία, την Κάτω Ιταλία, την Αθήνα, την Αλεξάνδρεια, Αντιόχεια, την Κωνσταντινούπολη και αλλού.
Εδώ λοιπόν, αρχίζει το ξύπνημα του πνεύματος. Δηλαδή η ανάγκη του ανθρώπου να γνωρίσει τι είναι αυτός ο κόσμος μέσα στον οποίο βρέθηκε και είναι ο ίδιος ο άνθρωπος! Αυτή είναι η υπέρτατη ανάγκη του ανθρώπου! Κι αυτό δημιουργεί επιστήμες, δημιουργεί τέχνες, δημιουργεί μεγάλα έργα, δημιουργεί εμπνευσμένους ανθρώπους. Κι αν θέλετε κι εσείς να γίνετε εμπνευσμένοι άνθρωποι και να μην μείνετε δούλοι, ειλικρινά σας λέω, πιστέψτε με, αγαπήστε τη γνώση, την ομορφιά, την καλοσύνη και την αλήθεια, όπως δήλωνε συχνά και ο Αϊνστάιν, ότι δεν τον ενδιέφεραν η δόξα, τα χρήματα, η εξουσία και οι ηδονές, αλλά αυτό που έλκυε πάντοτε ήταν η ομορφιά, η καλοσύνη και η αλήθεια.
Κάποτε θα θυμάστε αυτά που σας λέω τώρα, έτσι που σας τα περιγράφω εδώ. Διότι τώρα έχετε την ευχέρεια του νέου ανθρώπου, την ευχέρεια των γονιών σας, την ευχέρεια του χρόνου! Ο νέος άνθρωπος αισθάνεται ότι ο χρόνος είναι άπειρος, ποτέ δεν θα πεθάνει, ότι δεν θα τελειώσει ποτέ ο χρόνος κι αυτό του δημιουργεί πολλές φορές και μια αίσθηση που φτάνει και μέχρι την ύβρη, την αλαζονεία, αλλά πιστέψτε με σε 10 χρόνια όλα αυτά θα ’χουνε τελειώσει. Το βλέπω γύρω μου. Βλέπω φοιτητές μου στο πρώτο έτος να λάμπει το πρόσωπο τους και μετά από 5-6 χρόνια να έχει αρχίσει να μαραίνεται. Γιατί; Γιατί να μην είστε διαρκώς, μέχρι να πεθάνετε, όπως είστε τώρα; Δηλαδή μέχρι που δεν θα πεθάνετε ποτέ, γιατί αν μείνετε όπως είστε τώρα δεν θα πεθάνετε!
Και παρεμπιπτόντως, θα σας πω και κάτι: Η Φυσική Θεωρία σήμερα κάνει μια επανάσταση και σε επίπεδο γνωσιολογίας, δηλαδή μας δείχνει ότι τελικώς δεν υπάρχουν όρια και δεν υπάρχει τίποτα που μπορεί να δεσμεύσει το ανθρώπινο πνεύμα να πάει εκεί που μπορεί να πάει.
Λέει ο Φεγιεράμπεντ, ένας μεγάλος σύγχρονος φυσικός και φιλόσοφος της επιστήμης αμυνόμενος απέναντι στους επιστημονιστές, ότι η γνώση δεν περιορίζεται μόνο στην επιστήμη.
Τι είναι οι επιστημονιστές; Είναι οι άνθρωποι οι οποίοι έχουν εγκλωβιστεί στη λατρεία της επιστήμης, την έχουν μετατρέψει σε θρησκεία και έτσι καλουπώνουν μια νοοτροπία ανθρώπου, ο οποίος γίνεται αρκετά στεγνός.
Ο Αϊνστάιν έλεγε ότι το “τώρα” είναι μια εμπειρία που μπορεί να έχει ο άνθρωπος είτε ο επιστήμονας είτε ο απλός άνθρωπος και αυτό το τώρα δεν χωράει σε καμία Φυσική Θεωρία, σε καμία επιστημονική γνώση!
Όταν ένας Αϊνστάιν, που είναι ο άνθρωπος που αλλάζει όλη τη γνώση που έχουμε στον 20ο αιώνα λέει αυτό το πράγμα, καταλαβαίνετε, εμείς οι επιστημονιστές, που θεωρούμε ότι τα μοντέλα που συλλαμβάνει το μυαλό μας και τα οποία μας βοηθούν να προβλέψουμε ή να κατασκευάσουμε καινούρια φαινόμενα ότι αυτά τα μοντέλα εξαντλούν την πραγματικότητα και ταυτίζονται με αυτήν, πόσο ανόητο είναι να πιστεύουμε κάτι τέτοιο.
Προσέξτε το αυτό: Ο Αϊνστάιν έρχεται και λέει ότι από ένα σημείο και πέρα υπάρχει μια πραγματικότητα που δεν χωράει στην επιστήμη. Είναι η εμπειρία του τώρα και του μυστηρίου. Γιατί; Διότι η εμπειρία του τώρα και της στιγμής μας φέρνει σε συνάφεια με το γεγονός της παρατήρησης και της γνώσης της πραγματικότητας. Και σε αυτή τη συνάφεια γεννιέται η εμπειρία του μυστηρίου και η εμπειρία του πνεύματος. Η στιγμή της παρατήρησης είναι κάτι που ξεπερνά την επιστήμη, μολονότι γεννά την επιστήμη. Εδώ σμίγει ο χρόνος με την αιωνιότητα και ο άνθρωπος βιώνει μια συγκλονιστική εμπειρία που συνήθως μας ξεπερνά με ασύλληπτη ταχύτητα. Εδώ θα έπρεπε να μπορούμε να στεκόμαστε ως δάσκαλοι και ως μαθητές, για να αξιοποιούμε πραγματικά το μάθημα της Φυσικής. Αυτό όμως, σημαίνει ότι έχουμε αποκτήσει μια μεγάλη σοφία και πνευματική δύναμη που συνήθως δεν την έχουμε. Γι’ αυτό κι εσείς στα σχολεία σας βαριέστε το μάθημα και αισθάνεστε σαν σε φυλακή, ενώ θα μπορούσατε εσείς και οι δάσκαλοί σας μέσα από το μάθημα να περνάτε σε μια απερίγραπτη εορτή, όπως θα ’πρεπε να ’ναι το σχολείο.
Αν θέλετε, μπορείτε να νοιώσετε αυτά τα πράγματα μένοντας στη σιωπή και κοιτώντας γύρω σας και μέσα σας. Έτσι, θα κατανοήσετε πόσο μεγάλο πράγμα είναι η Φυσική Θεωρία αλλά και πόσο λίγο είναι μπροστά στο άπειρο της γνώσης. Γι’ αυτό χρειαζόμαστε και την ποίηση, την φιλοσοφία, την θεολογία, εάν θέλετε ακόμη και την προσευχή, ως δυνάμεις που καθιστούν το ανθρώπινο πνεύμα ικανό να ταξιδεύει με άπειρη ταχύτητα και να γίνεται ελεύθερο, δημιουργικό και να πράττει το καλό.
*Ομιλία σε μαθητές του νομού Αχαΐας στο πλαίσιο του 13ου Πανελληνίου Συνεδρίου της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών, Πάτρα, Μάρτιος 2010
πηγή: http://www.gpavlos.gr/article.php?p=13&id=28
Ο λάγνος εγκέφαλος και οι πανουργίες του
ΑΝΤΙΦΩΝΟ
Σπύρος Μανουσέλης
Για την αναζήτηση της σαρκικής ηδονής έχουν γραφτεί κατά το παρελθόν, και ασφαλώς θα συνεχίσουν να γράφονται και στο μέλλον, πλήθος επιστημονικών, φιλοσοφικών και θρησκευτικών μελετών, ενώ και οι μεγαλύτεροι καλλιτέχνες επιχείρησαν, μέσα από τα έργα τους, να εκφράσουν τα σεξουαλικά μας πάθη και παθήματα.
Σήμερα όμως, χάρη στις πρόσφατες νευροεπιστημονικές έρευνες, κατανοούμε καλύτερα τις ανατομικές και φυσιολογικές προϋποθέσεις της λαγνείας: από ποιες εγκεφαλικές δομές εξαρτάται και ενδεχομένως πυροδοτείται αυτή η ακατάσχετη και ενίοτε μανιώδης επιθυμία μας για σεξ.
Ακόμη κι όταν δεν το συνειδητοποιούμε -ή μάλλον εξαιτίας αυτής ακριβώς της ελλιπούς συνείδησης- οι αρχέγονες ερωτικές μας διαθέσεις επηρεάζουν βαθύτατα τις πιο προσωπικές «επιλογές» της ζωής μας, καθορίζοντας υποχθόνια τις υποτίθεται συνειδητές αποφάσεις μας αλλά και τη συμπεριφορά μας συνολικά. Εχει επομένως κάποιο ενδιαφέρον να εξετάσουμε, πολύ συνοπτικά, μερικές από τις τελευταίες κατακτήσεις των επιστημών του εγκεφάλου που μας αποκαλύπτουν τους αδιαφανείς μηχανισμούς του λάγνου εγκεφάλου.
Οφείλουμε, ωστόσο, εξαρχής να διευκρινίσουμε πως ακόμη και η πληρέστερη νευροβιολογική ή εξελικτική εξήγηση των μηχανισμών παραγωγής της ανθρώπινης λαγνείας δεν θα καταφέρει ποτέ, από μόνη της, να εξαντλήσει το όλο ζήτημα. Και αυτό γιατί ο ανθρώπινος νους τείνει, από τη φύση του, να «μετουσιώνει» κάθε βασική βιολογική λειτουργία του οργανισμού μας σε περίπλοκα κοινωνικά και ψυχολογικά φαινόμενα.
Πάντως, είναι πλέον ολοφάνερο ότι καμία ουσιαστική πρόοδος στην κατανόηση της ερωτικής μας συμπεριφοράς δεν μπορεί να επιτευχθεί εφόσον αγνοούμε (ή σκοπίμως παραβλέπουμε) τις βιολογικές-εγκεφαλικές παραμέτρους που, μαζί με το κοινωνικο-πολιτισμικό περιβάλλον, συγκαθορίζουν τις ποικίλες εκδηλώσεις της.
Ο αόρατος σκηνοθέτης
Ο απλούστερος ίσως τρόπος για να κατανοήσουμε το πώς περιγράφουν οι σύγχρονες νευροεπιστήμες τις εκδηλώσεις της ερωτικής λαγνείας είναι να συνοψίσουμε, εν είδει θεατρικού δράματος, όσα έχουν πρόσφατα ανακαλύψει. Ιδού λοιπόν οι τέσσερις βασικές πράξεις του πανάρχαιου, αλλά κάθε άλλο παρά πασίγνωστου, ανθρώπινου ερωτικού δράματος (ή μήπως πρόκειται για κωμωδία;).
* Πρώτη πράξη: η ακαταμάχητη έλξη.
Από την πρώτη στιγμή που την ή τον βλέπουμε, ενεργοποιείται ο μέσος εγκέφαλός μας. Αυτό το τμήμα του εγκεφάλου μας που, μεταξύ άλλων, συντονίζει και ελέγχει τα οπτικά και ακουστικά μας αντανακλαστικά, αρχίζει να εκκρίνει ντοπαμίνη, έναν νευροδιαβιβαστή που σχετίζεται άμεσα με τα αισθήματα ηδονής και ευφορίας που μας προκάλεσε η παρουσία της/του. Ερεθισμένος από την ντοπαμίνη, ο υποθάλαμος στέλνει εντολή στο σώμα να επιδείξει τις κατάλληλες σωματικές αντιδράσεις: οι κόρες των ματιών διαστέλλονται, η καρδιά χτυπά σαν τρελή στέλνοντας περισσότερο αίμα στο πρόσωπο που κοκκινίζει, ένα λεπτό στρώμα ιδρώτα καλύπτει το δέρμα μας καθιστώντας το πιο φωτεινό. Αν το αντικείμενο της ερωτικής επιθυμίας μας αντιδράσει θετικά σε αυτά τα ερωτικά σήματα που του στέλνουμε, τότε ενισχύονται τα νευρωνικά κυκλώματα που συνδέουν την παρουσία του/της με συναισθήματα ευχαρίστησης και ευφορίας.
***Δεύτερη πράξη: η έκρηξη του πάθους.
Κάθε νέα συνάντηση μαζί του/της ανεβάζει τα επίπεδα έκκρισης της ντοπαμίνης, ενισχύοντας περαιτέρω την επιθυμία μας για το πρόσωπό του/της, ενώ παράλληλα η ανάμνηση της ευχαρίστησης που μας γεννά η παρουσία της/του μεγαλώνει την επιθυμία μας να βρισκόμαστε μαζί της/του. Γεγονός που με τη σειρά του προκαλεί στον εγκέφαλό μας την έκκριση δύο νέων νευροδιαβιβαστών, της νοραδρεναλίνης και της φαινυλεθυλαμίνης. Αυτό το εκρηκτικό κοκτέιλ προκαλεί στον εγκέφαλό μας μια κατάσταση έντονης διέγερσης και ελαφρού ιλίγγου παρόμοιου με αυτόν που θα μας προκαλούσε η κατάποση μιας μικρής ποσότητας αμφεταμίνης. Ταυτόχρονα μειώνεται η παραγωγή ενός άλλου σημαντικού νευροδιαβιβαστή, της σεροτονίνης, με αποτέλεσμα να εμφανίζεται ένα συναίσθημα εμμονής.
***Τρίτη πράξη: επιτέλους η συνουσία!
Οσο μεγαλώνει η οικειότητα τόσο περισσότερο ο υποθάλαμος διεγείρει την παραγωγή ενός άλλου σημαντικού νευροδιαβιβαστή, της ωκυτοκίνης, η οποία παίζει καθοριστικό ρόλο στη γέννηση αισθημάτων έντονης τρυφερότητας και ενισχύει τους υποδοχείς των νευρωνικών κυκλωμάτων που εμπλέκονται στην ανάδυση άλλων συναφών ερωτικών συναισθημάτων. Φιλιά, χάδια και άλλες ερωτικές ενέργειες αυξάνουν περαιτέρω τα επίπεδα ωκυτοκίνης και βασοπρεσίνης, δημιουργώντας μια ακατάσχετη ανάγκη για ερωτική ολοκλήρωση.
***Τέταρτη πράξη: μαζί για πάντα;
Υστερα από 18 ή 30 μήνες από τη δημιουργία της σχέσης, ο εγκέφαλός μας έχει πια «μπουχτίσει» από το κοκτέιλ ορμονών και δεν αντιδρά πια όπως πριν. Σε αυτή την αποφασιστική φάση κάθε ερωτικής σχέσης τα περισσότερα ζευγάρια χωρίζουν. Και τότε ο καθένας από το πρώην ζευγάρι αρχίζει να αναζητεί νέο ερωτικό σύντροφο για να βιώσει εκ νέου τις τρεις πρώτες και τόσο ερεθιστικές φάσεις στη δημιουργία μιας σχέσης. Ευτυχώς όμως αυτό δεν είναι ο κανόνας, αρκετά ζευγάρια καταφέρνουν να ξεπεράσουν αυτή τη δύσκολη φάση και να μείνουν μαζί για... πάντα.
Επομένως, από τις μέχρι σήμερα νευροβιολογικές έρευνες προκύπτει ότι, κατά τη μακρά εξελικτική ιστορία του είδους μας, ο εγκέφαλός μας ανέπτυξε τρία διαφορετικά -τόσο από λειτουργική όσο και από ανατομική άποψη- ερωτικά συστήματα που διασφαλίζουν την ηδονή της σεξουαλικής πράξης και, μέσω αυτής, την επιτυχή αναπαραγωγή μας. Το πρώτο εγκεφαλικό σύστημα σχετίζεται με τη σεξουαλική έλξη που μας ωθεί στο να ζευγαρώνουμε. Το δεύτερο ενισχύει την ανάδυση του «ρομαντικού έρωτα» και μας παρέχει βιοχημικά κίνητρα για να αφιερώνουμε πολύ χρόνο και ενέργεια στον ερωτικό μας σύντροφο. Το τρίτο εγκεφαλικό σύστημα, όταν ενεργοποιείται, ενισχύει και διασφαλίζει τη μακροβιότητα της σχέσης με τον ή τη σύντροφό μας.
Υπάρχει χημεία ανάμεσά μας;
Απ' ό,τι φαίνεται λοιπόν, η σύγχρονη αντίληψη για την ανθρώπινη ερωτική συμπεριφορά παραπαίει και ισορροπεί επικίνδυνα μεταξύ δύο ασύμβατων άκρων: αφενός των υλικότατων βιολογικών ή εγκεφαλικών μας αναγκών και αφετέρου των ρομαντικών μας ψευδαισθήσεων περί αιθέριων ερωτικών παθών. Αν αυτό ισχύει, τότε από τι καθορίζεται η επιλογή της ή του ερωτικού μας συντρόφου και πόσο συνειδητή ή ελεύθερη πρέπει να θεωρείται αυτή η «επιλογή» μας;
Κάποιες απαντήσεις σε αυτά τα ενοχλητικά ερωτήματα θα μπορούσε ίσως να μας προσφέρει ένας σχετικά νέος, αλλά ήδη αρκετά ανεπτυγμένος, τομέας έρευνας που εστιάζει στη βιοχημεία του εγκεφάλου: επιχειρεί να απομονώσει και να καθορίσει ποσοτικά και λειτουργικά το ρόλο που παίζουν κάποια μόρια (κυρίως ορμόνες, νευροδιαβιβαστές) στη φυσιολογική λειτουργία ή δυσλειτουργία του ερωτικού εγκεφάλου.
Ετσι, για παράδειγμα, διαπίστωσαν ότι η ορμόνη «προλακτίνη», που εκκρίνεται από την υπόφυση, παίζει αποφασιστικό ρόλο, όχι μόνο στην παραγωγή του γάλακτος από τους μαστούς, αλλά και στη ρύθμιση της θηλυκής σεξουαλικής μας συμπεριφοράς. Επειδή η συγκέντρωση της προλακτίνης αυξάνει σημαντικά έπειτα από κάθε οργασμό κατά την ερωτική πράξη, η συγκέντρωση αυτής της ορμόνης μειώνει την όρεξη της γυναίκας για σεξ. Αντιστρόφως, αν για κάποια παθολογικά αίτια υπάρχει ανεπαρκής παραγωγή προλακτίνης, τότε τα άτομα τείνουν να επιδίδονται σε μια διαρκή και και ανικανοποίητη αναζήτηση της ηδονής.
Συνήθως οι ειδικοί περιγράφουν αυτή την ψυχαναγκαστική σεξουαλική παρόρμηση ως ερωτομανία, υπερσεξουαλικότητα, δονζουανισμό, νυμφομανία, ενώ εξίσου απαξιωτικούς χαρακτηρισμούς επιφυλάσσουν για τα θύματα αυτής της ερωτικής διαταραχής: σεξομανείς, εξαρτημένοι από το σεξ, ακόμη και ναρκομανείς του έρωτα. Οπως συμβαίνει με κάθε τοξικομανή, ο/η ερωτομανής εμφανίζει όλα τα τυπικά συμπτώματα της ψυχοσωματικής εξάρτησης από το... σεξ.
Τέτοιες σεξουαλικές διαταραχές περιγράφονται και «εξηγούνται» ως απορρύθμιση της σεξουαλικής επιθυμίας. Και για την απορρύθμιση αυτή υπαίτιοι θεωρούνται ορισμένοι βασικοί νευροδιαβιβαστές (η ντοπαμίνη, η αδρεναλίνη και η σεροτονίνη), μόρια που, όπως είδαμε, εμπλέκονται άμεσα στη ρύθμιση των αισθημάτων ηδονής από τα εγκεφαλικά κέντρα του μεταιχμιακού συστήματος.
Αλλη μία σημαντική ανακάλυψη είναι ότι τόσο στην εξάρτηση από το σεξ όσο και στην εξάρτηση από ορισμένα σκληρά ναρκωτικά εμπλέκονται οι ίδιες ακριβώς εγκεφαλικές δομές. Γεγονός που ενισχύει την υποψία ότι ορισμένες διαταραχές της ερωτικής μας συμπεριφοράς έχουν μια σαφή νευροβιολογική βάση και συνεπώς δεν θα έπρεπε να θεωρούνται ή να αντιμετωπίζονται αποκλειστικά ως προβλήματα ψυχολογικής ή κοινωνικής φύσης.
Στην πραγματικότητα όμως υπάρχουν και πολλές διαφορές ανάμεσα στην ψυχοσωματική εξάρτηση από το σεξ και στην εξάρτηση από τις ναρκωτικές ουσίες. Για παράδειγμα, είναι γνωστό ότι για τον εθισμό και την εξάρτηση από την ηρωίνη ή την κοκαΐνη απαιτείται μεγάλο χρονικό διάστημα συστηματικής λήψης αυτών των ουσιών από το χρήστη. Προφανώς αν ίσχυε το ίδιο για το σεξ, τότε θα έπρεπε όλοι ανεξαιρέτως να είμαστε «σεξουαλικά εξαρτημένοι» και ύστερα από αρκετές συνουσιακές εμπειρίες να επιδεικνύουμε «ανώμαλη» ερωτική συμπεριφορά!
Στο τέλος του προηγούμενου άρθρου μας (βλ. «Ε», 23-07-11) διατυπώσαμε τη βασανιστική υποψία: μήπως εν τέλει, παρά τις ρομαντικές και ιδεοληπτικές αυταπάτες μας σε ό,τι αφορά την ερωτική μας συμπεριφορά, δεν είμαστε τίποτε περισσότερο από άβουλες «βιοχημικές μαριονέτες»; Από όσα είπαμε, ελπίζουμε να έγινε φανερό ότι οι βιοχημικές εξηγήσεις, μολονότι αναγκαίες και χρήσιμες, δεν επαρκούν από μόνες τους για την κατανόηση της πολύπλοκης και πολύμορφης ερωτικής συμπεριφοράς των ανθρώπων. Αναμφίβολα, ο εγκέφαλός μας λειτουργεί ως ερωτική μηχανή, η λειτουργία της οποίας εξαρτάται και από τη χημεία του· ωστόσο, ούτε εξαντλείται ούτε προκαθορίζεται απόλυτα από αυτήν.
πηγή: http://www.enet.gr/?i=news.el.episthmh-texnologia&id=297786
Σπύρος Μανουσέλης
Για την αναζήτηση της σαρκικής ηδονής έχουν γραφτεί κατά το παρελθόν, και ασφαλώς θα συνεχίσουν να γράφονται και στο μέλλον, πλήθος επιστημονικών, φιλοσοφικών και θρησκευτικών μελετών, ενώ και οι μεγαλύτεροι καλλιτέχνες επιχείρησαν, μέσα από τα έργα τους, να εκφράσουν τα σεξουαλικά μας πάθη και παθήματα.
Σήμερα όμως, χάρη στις πρόσφατες νευροεπιστημονικές έρευνες, κατανοούμε καλύτερα τις ανατομικές και φυσιολογικές προϋποθέσεις της λαγνείας: από ποιες εγκεφαλικές δομές εξαρτάται και ενδεχομένως πυροδοτείται αυτή η ακατάσχετη και ενίοτε μανιώδης επιθυμία μας για σεξ.
Ακόμη κι όταν δεν το συνειδητοποιούμε -ή μάλλον εξαιτίας αυτής ακριβώς της ελλιπούς συνείδησης- οι αρχέγονες ερωτικές μας διαθέσεις επηρεάζουν βαθύτατα τις πιο προσωπικές «επιλογές» της ζωής μας, καθορίζοντας υποχθόνια τις υποτίθεται συνειδητές αποφάσεις μας αλλά και τη συμπεριφορά μας συνολικά. Εχει επομένως κάποιο ενδιαφέρον να εξετάσουμε, πολύ συνοπτικά, μερικές από τις τελευταίες κατακτήσεις των επιστημών του εγκεφάλου που μας αποκαλύπτουν τους αδιαφανείς μηχανισμούς του λάγνου εγκεφάλου.
Οφείλουμε, ωστόσο, εξαρχής να διευκρινίσουμε πως ακόμη και η πληρέστερη νευροβιολογική ή εξελικτική εξήγηση των μηχανισμών παραγωγής της ανθρώπινης λαγνείας δεν θα καταφέρει ποτέ, από μόνη της, να εξαντλήσει το όλο ζήτημα. Και αυτό γιατί ο ανθρώπινος νους τείνει, από τη φύση του, να «μετουσιώνει» κάθε βασική βιολογική λειτουργία του οργανισμού μας σε περίπλοκα κοινωνικά και ψυχολογικά φαινόμενα.
Πάντως, είναι πλέον ολοφάνερο ότι καμία ουσιαστική πρόοδος στην κατανόηση της ερωτικής μας συμπεριφοράς δεν μπορεί να επιτευχθεί εφόσον αγνοούμε (ή σκοπίμως παραβλέπουμε) τις βιολογικές-εγκεφαλικές παραμέτρους που, μαζί με το κοινωνικο-πολιτισμικό περιβάλλον, συγκαθορίζουν τις ποικίλες εκδηλώσεις της.
Ο αόρατος σκηνοθέτης
Ο απλούστερος ίσως τρόπος για να κατανοήσουμε το πώς περιγράφουν οι σύγχρονες νευροεπιστήμες τις εκδηλώσεις της ερωτικής λαγνείας είναι να συνοψίσουμε, εν είδει θεατρικού δράματος, όσα έχουν πρόσφατα ανακαλύψει. Ιδού λοιπόν οι τέσσερις βασικές πράξεις του πανάρχαιου, αλλά κάθε άλλο παρά πασίγνωστου, ανθρώπινου ερωτικού δράματος (ή μήπως πρόκειται για κωμωδία;).
* Πρώτη πράξη: η ακαταμάχητη έλξη.
Από την πρώτη στιγμή που την ή τον βλέπουμε, ενεργοποιείται ο μέσος εγκέφαλός μας. Αυτό το τμήμα του εγκεφάλου μας που, μεταξύ άλλων, συντονίζει και ελέγχει τα οπτικά και ακουστικά μας αντανακλαστικά, αρχίζει να εκκρίνει ντοπαμίνη, έναν νευροδιαβιβαστή που σχετίζεται άμεσα με τα αισθήματα ηδονής και ευφορίας που μας προκάλεσε η παρουσία της/του. Ερεθισμένος από την ντοπαμίνη, ο υποθάλαμος στέλνει εντολή στο σώμα να επιδείξει τις κατάλληλες σωματικές αντιδράσεις: οι κόρες των ματιών διαστέλλονται, η καρδιά χτυπά σαν τρελή στέλνοντας περισσότερο αίμα στο πρόσωπο που κοκκινίζει, ένα λεπτό στρώμα ιδρώτα καλύπτει το δέρμα μας καθιστώντας το πιο φωτεινό. Αν το αντικείμενο της ερωτικής επιθυμίας μας αντιδράσει θετικά σε αυτά τα ερωτικά σήματα που του στέλνουμε, τότε ενισχύονται τα νευρωνικά κυκλώματα που συνδέουν την παρουσία του/της με συναισθήματα ευχαρίστησης και ευφορίας.
***Δεύτερη πράξη: η έκρηξη του πάθους.
Κάθε νέα συνάντηση μαζί του/της ανεβάζει τα επίπεδα έκκρισης της ντοπαμίνης, ενισχύοντας περαιτέρω την επιθυμία μας για το πρόσωπό του/της, ενώ παράλληλα η ανάμνηση της ευχαρίστησης που μας γεννά η παρουσία της/του μεγαλώνει την επιθυμία μας να βρισκόμαστε μαζί της/του. Γεγονός που με τη σειρά του προκαλεί στον εγκέφαλό μας την έκκριση δύο νέων νευροδιαβιβαστών, της νοραδρεναλίνης και της φαινυλεθυλαμίνης. Αυτό το εκρηκτικό κοκτέιλ προκαλεί στον εγκέφαλό μας μια κατάσταση έντονης διέγερσης και ελαφρού ιλίγγου παρόμοιου με αυτόν που θα μας προκαλούσε η κατάποση μιας μικρής ποσότητας αμφεταμίνης. Ταυτόχρονα μειώνεται η παραγωγή ενός άλλου σημαντικού νευροδιαβιβαστή, της σεροτονίνης, με αποτέλεσμα να εμφανίζεται ένα συναίσθημα εμμονής.
***Τρίτη πράξη: επιτέλους η συνουσία!
Οσο μεγαλώνει η οικειότητα τόσο περισσότερο ο υποθάλαμος διεγείρει την παραγωγή ενός άλλου σημαντικού νευροδιαβιβαστή, της ωκυτοκίνης, η οποία παίζει καθοριστικό ρόλο στη γέννηση αισθημάτων έντονης τρυφερότητας και ενισχύει τους υποδοχείς των νευρωνικών κυκλωμάτων που εμπλέκονται στην ανάδυση άλλων συναφών ερωτικών συναισθημάτων. Φιλιά, χάδια και άλλες ερωτικές ενέργειες αυξάνουν περαιτέρω τα επίπεδα ωκυτοκίνης και βασοπρεσίνης, δημιουργώντας μια ακατάσχετη ανάγκη για ερωτική ολοκλήρωση.
***Τέταρτη πράξη: μαζί για πάντα;
Υστερα από 18 ή 30 μήνες από τη δημιουργία της σχέσης, ο εγκέφαλός μας έχει πια «μπουχτίσει» από το κοκτέιλ ορμονών και δεν αντιδρά πια όπως πριν. Σε αυτή την αποφασιστική φάση κάθε ερωτικής σχέσης τα περισσότερα ζευγάρια χωρίζουν. Και τότε ο καθένας από το πρώην ζευγάρι αρχίζει να αναζητεί νέο ερωτικό σύντροφο για να βιώσει εκ νέου τις τρεις πρώτες και τόσο ερεθιστικές φάσεις στη δημιουργία μιας σχέσης. Ευτυχώς όμως αυτό δεν είναι ο κανόνας, αρκετά ζευγάρια καταφέρνουν να ξεπεράσουν αυτή τη δύσκολη φάση και να μείνουν μαζί για... πάντα.
Επομένως, από τις μέχρι σήμερα νευροβιολογικές έρευνες προκύπτει ότι, κατά τη μακρά εξελικτική ιστορία του είδους μας, ο εγκέφαλός μας ανέπτυξε τρία διαφορετικά -τόσο από λειτουργική όσο και από ανατομική άποψη- ερωτικά συστήματα που διασφαλίζουν την ηδονή της σεξουαλικής πράξης και, μέσω αυτής, την επιτυχή αναπαραγωγή μας. Το πρώτο εγκεφαλικό σύστημα σχετίζεται με τη σεξουαλική έλξη που μας ωθεί στο να ζευγαρώνουμε. Το δεύτερο ενισχύει την ανάδυση του «ρομαντικού έρωτα» και μας παρέχει βιοχημικά κίνητρα για να αφιερώνουμε πολύ χρόνο και ενέργεια στον ερωτικό μας σύντροφο. Το τρίτο εγκεφαλικό σύστημα, όταν ενεργοποιείται, ενισχύει και διασφαλίζει τη μακροβιότητα της σχέσης με τον ή τη σύντροφό μας.
Υπάρχει χημεία ανάμεσά μας;
Απ' ό,τι φαίνεται λοιπόν, η σύγχρονη αντίληψη για την ανθρώπινη ερωτική συμπεριφορά παραπαίει και ισορροπεί επικίνδυνα μεταξύ δύο ασύμβατων άκρων: αφενός των υλικότατων βιολογικών ή εγκεφαλικών μας αναγκών και αφετέρου των ρομαντικών μας ψευδαισθήσεων περί αιθέριων ερωτικών παθών. Αν αυτό ισχύει, τότε από τι καθορίζεται η επιλογή της ή του ερωτικού μας συντρόφου και πόσο συνειδητή ή ελεύθερη πρέπει να θεωρείται αυτή η «επιλογή» μας;
Κάποιες απαντήσεις σε αυτά τα ενοχλητικά ερωτήματα θα μπορούσε ίσως να μας προσφέρει ένας σχετικά νέος, αλλά ήδη αρκετά ανεπτυγμένος, τομέας έρευνας που εστιάζει στη βιοχημεία του εγκεφάλου: επιχειρεί να απομονώσει και να καθορίσει ποσοτικά και λειτουργικά το ρόλο που παίζουν κάποια μόρια (κυρίως ορμόνες, νευροδιαβιβαστές) στη φυσιολογική λειτουργία ή δυσλειτουργία του ερωτικού εγκεφάλου.
Ετσι, για παράδειγμα, διαπίστωσαν ότι η ορμόνη «προλακτίνη», που εκκρίνεται από την υπόφυση, παίζει αποφασιστικό ρόλο, όχι μόνο στην παραγωγή του γάλακτος από τους μαστούς, αλλά και στη ρύθμιση της θηλυκής σεξουαλικής μας συμπεριφοράς. Επειδή η συγκέντρωση της προλακτίνης αυξάνει σημαντικά έπειτα από κάθε οργασμό κατά την ερωτική πράξη, η συγκέντρωση αυτής της ορμόνης μειώνει την όρεξη της γυναίκας για σεξ. Αντιστρόφως, αν για κάποια παθολογικά αίτια υπάρχει ανεπαρκής παραγωγή προλακτίνης, τότε τα άτομα τείνουν να επιδίδονται σε μια διαρκή και και ανικανοποίητη αναζήτηση της ηδονής.
Συνήθως οι ειδικοί περιγράφουν αυτή την ψυχαναγκαστική σεξουαλική παρόρμηση ως ερωτομανία, υπερσεξουαλικότητα, δονζουανισμό, νυμφομανία, ενώ εξίσου απαξιωτικούς χαρακτηρισμούς επιφυλάσσουν για τα θύματα αυτής της ερωτικής διαταραχής: σεξομανείς, εξαρτημένοι από το σεξ, ακόμη και ναρκομανείς του έρωτα. Οπως συμβαίνει με κάθε τοξικομανή, ο/η ερωτομανής εμφανίζει όλα τα τυπικά συμπτώματα της ψυχοσωματικής εξάρτησης από το... σεξ.
Τέτοιες σεξουαλικές διαταραχές περιγράφονται και «εξηγούνται» ως απορρύθμιση της σεξουαλικής επιθυμίας. Και για την απορρύθμιση αυτή υπαίτιοι θεωρούνται ορισμένοι βασικοί νευροδιαβιβαστές (η ντοπαμίνη, η αδρεναλίνη και η σεροτονίνη), μόρια που, όπως είδαμε, εμπλέκονται άμεσα στη ρύθμιση των αισθημάτων ηδονής από τα εγκεφαλικά κέντρα του μεταιχμιακού συστήματος.
Αλλη μία σημαντική ανακάλυψη είναι ότι τόσο στην εξάρτηση από το σεξ όσο και στην εξάρτηση από ορισμένα σκληρά ναρκωτικά εμπλέκονται οι ίδιες ακριβώς εγκεφαλικές δομές. Γεγονός που ενισχύει την υποψία ότι ορισμένες διαταραχές της ερωτικής μας συμπεριφοράς έχουν μια σαφή νευροβιολογική βάση και συνεπώς δεν θα έπρεπε να θεωρούνται ή να αντιμετωπίζονται αποκλειστικά ως προβλήματα ψυχολογικής ή κοινωνικής φύσης.
Στην πραγματικότητα όμως υπάρχουν και πολλές διαφορές ανάμεσα στην ψυχοσωματική εξάρτηση από το σεξ και στην εξάρτηση από τις ναρκωτικές ουσίες. Για παράδειγμα, είναι γνωστό ότι για τον εθισμό και την εξάρτηση από την ηρωίνη ή την κοκαΐνη απαιτείται μεγάλο χρονικό διάστημα συστηματικής λήψης αυτών των ουσιών από το χρήστη. Προφανώς αν ίσχυε το ίδιο για το σεξ, τότε θα έπρεπε όλοι ανεξαιρέτως να είμαστε «σεξουαλικά εξαρτημένοι» και ύστερα από αρκετές συνουσιακές εμπειρίες να επιδεικνύουμε «ανώμαλη» ερωτική συμπεριφορά!
Στο τέλος του προηγούμενου άρθρου μας (βλ. «Ε», 23-07-11) διατυπώσαμε τη βασανιστική υποψία: μήπως εν τέλει, παρά τις ρομαντικές και ιδεοληπτικές αυταπάτες μας σε ό,τι αφορά την ερωτική μας συμπεριφορά, δεν είμαστε τίποτε περισσότερο από άβουλες «βιοχημικές μαριονέτες»; Από όσα είπαμε, ελπίζουμε να έγινε φανερό ότι οι βιοχημικές εξηγήσεις, μολονότι αναγκαίες και χρήσιμες, δεν επαρκούν από μόνες τους για την κατανόηση της πολύπλοκης και πολύμορφης ερωτικής συμπεριφοράς των ανθρώπων. Αναμφίβολα, ο εγκέφαλός μας λειτουργεί ως ερωτική μηχανή, η λειτουργία της οποίας εξαρτάται και από τη χημεία του· ωστόσο, ούτε εξαντλείται ούτε προκαθορίζεται απόλυτα από αυτήν.
πηγή: http://www.enet.gr/?i=news.el.episthmh-texnologia&id=297786
Ο σύγχρονος Ναρκισσισμός
ΑΝΤΙΦΩΝΟ
Φώτιος Σχοινάς
Ο Ζυλ Λιποτβεσκί στο βιβλίο του «Η εποχή τού κενού. Δοκίμια για τον σύγχρονο ατομικισμό» γράφει πως κάθε εποχή έχει έναν κυρίαρχο μυθολογικό τύπο (Οιδίποδα, Αχιλλέα, Αντιγόνη, Προμηθέα, Αμλετ κ.ά.) που εκφράζει το επικρατούν πνεύμα της. Ο μυθολογικός τύπος που εκφράζει και αποτυπώνει το κυρίαρχο πνεύμα τής σύγχρονης εποχής τής μετανεωτερικότητας είναι ο Νάρκισσος. Ο μετανεωτερικός ναρκισσισμός αποτελεί την ακραία απόληξη του νεωτερικού ατομικισμού.
Ο σύγχρονος άνθρωπος δεν έχει να επενδύσει σε τίποτα έξω από τον εαυτό του. Η πολιτική και η θρησκεία δεν αποτελούν πλέον γι' αυτόν σημεία αναφοράς, στα οποία θα μπορούσε να αφιερωθεί με πάθος και να νοηματοδοτήσει την ύπαρξή του. Ιδέες, όπως το Έθνος, η Παιδεία, η Δημοκρατία, η Κοινωνική Δικαιοσύνη, δεν τον συγκινούν πλέον και αδυνατούν να κινητοποιήσουν τον συναισθηματικό του κόσμο και την ενεργητικότητά του. Τί απομένει; Η υπερεπένδυση στο Εγώ, η αυτολατρία, η αυτοπραγμάτωση. Εξ ού και η λατρεία της νεότητος και ο τρόμος και η αποστροφή στο γήρας.
Εξ ού και η υπερβολική φροντίδα τού σώματος, η προσπάθεια να διατηρηθεί νέο και ακμαίο, παρά την φυσιολογική φθορά τού χρόνου. Η υγιεινή διατροφή, η γυμναστική, τα σπα, το μασσάζ, η γιόγκα, το βιάγκρα κ.ά. εντάσσονται στην αγωνιώδη, αλλά και άπελπι μέριμνα τού σύγχρονου ανθρώπου να υπερβεί την αναπόφευκτη φθορά τού χρόνου και να διατηρηθεί αιώνια νέος και σφριγηλός. Φαίνεται πως ο σύγχρονος νάρκισσος άνθρωπος αρνείται να παραδεχθεί τη θνητότητά του, το βέβαιο και αναπόφευκτο του θανάτου, το γεγονός ότι η ανθρώπινη ύπαρξη είναι υποταγμένη σε αμετακίνητα όρια που δεν μπορεί να ξεπεράσει. Ο περιβάλλων κόσμος, είτε ο φυσικός είτε ο ανθρώπινος, δεν αποσκοπεί σε τίποτε άλλο παρά να ικανοποιεί ή να ματαιώνει τις δίχως όρια επιθυμίες του. Συνεπεία του νεωτερικού ατομικισμού και του μετανεωτερικού ναρκισσισμού ο homo psychologicus τείνει να καταστεί o κυρίαρχος ανθρωπολογικός τύπος. O homo politicus («πολιτικόν ζώον» κατά τον Αριστοτέλη o άνθρωπος) και o homo theologicus («ζώον θεούμενον» κατά τον άγιο Γρηγόριο τον Θεολόγο o άνθρωπος) εκτοπίζονται και τη θέση τους καταλαμβάνει o homo psychologicus με τις ακόρεστες επιθυμίες, συμπλέγματα, ένοχες και προ παντός με την προ ουδενός ορρωδούσα τάση του προς αυτοπραγμάτωση.
Η σύγχρονη μετανεωτερική κοινωνία αδυνατεί να προσφέρει στον σημερινό άνθρωπο νόημα ζωής και νόημα θανάτου. Αδυνατεί να του υποδείξει Κάτι (μια Ιδεολογία, ένα υπερβατικό, ή έστω εμμενές, εγκοσμιοκρατικό Πρότυπο, Θεσμό και Αξία) για το οποίο αξίζει να ζήσει και να πεθάνει. Έτσι ο σύγχρονος άνθρωπος στρέφει όλη τη συναισθηματικότητα, ενεργητικότητα και δραστηριότητά του στην αυτοπραγμάτωση και ανάπτυξη του Εαυτού του, του Εγώ του. Τίποτα έξω από τον εαυτό του δεν τον συγκινεί, δεν τον διεγείρει και δεν τον ενεργοποιεί.
Ο σύγχρονος νάρκισσος άνθρωπος ζει σ' ένα αδιάστατο παρόν αποκομμένος από τις ιστορικές του ρίζες και δίχως προοπτική και μέριμνα για το μέλλον. Αδιαφορεί για οτιδήποτε του κληροδότησε το παρελθόν και για οτιδήποτε θα κληροδοτήσει αυτός στις επερχόμενες γενεές. Αυτή η έλλειψη ιστορικής συνέχειας, η εξάλειψη της αίσθησης ότι ανήκουμε σε μία «διαδοχή γενεών που είναι ριζωμένες στο παρελθόν και επεκτείνονται στο μέλλον» χαρακτηρίζει και γεννά την ναρκισσιστική κοινωνία, όπως γράφει ο Κρίστοφερ Λας στο βιβλίο του «Η κουλτούρα τού ναρκισσισμού». Να ζούμε στο παρόν, μόνο στο παρόν και να καρπούμεθα άπληστα οτιδήποτε αυτό μας προσφέρει αδιαφορώντας για τους προγενέστερους και τους μεταγενέστερους είναι το σύνθημα της σύγχρονης ναρκισσιστικής κοινωνίας. Ο μετανεωτερικός νάρκισσος άνθρωπος έχει μειωμένη έως παντελώς μηδενισμένη ιστορική, εθνική, πολιτική και θρησκευτική συνείδηση, ενώ παρουσιάζει υπερτροφικά ανεπτυγμένη καταναλωτική συνείδηση.
[…]
Εκ των επισημάνσεων της Εγελιανής, Φαινομενολογικής και Χριστιανικής φιλοσοφίας συνάγεται ότι η πλήρωση, ανάπτυξη και ολοκλήρωση της ανθρωπίνης συνειδήσεως προκύπτει από την αναφορά και συσχέτιση αυτής με κάτι (Πρόσωπο, Κράτος, Ιδεολογία) έξω από αυτήν. Η ναρκισσιστική αυτοστροφή και αυτοαναφορά τής συνειδήσεως συνεπάγεται την αποδόμηση, αλλοτρίωση και εκμηδένισή της. Το εγώ, για να δομηθεί, ολοκληρωθεί, αλλά και να ικανοποιηθεί, χρειάζεται το ουκ εγώ. Αυτοπεριχαράκωση του εγώ στον εαυτό του σημαίνει αυτοκαταστροφή τού εγώ. Έτσι δεν πρέπει να μας εκπλήσσει το σύγχρονο γενικευμένο αίσθημα του ανικανοποίητου και του εσωτερικού κενού. Οι πρωτοφανείς ανέσεις και τα καταναλωτικά αγαθά τού σύγχρονου πολιτισμού δεν μπορούν να αντισταθμίσουν την απουσία νοήματος και να άρουν το γενικευμένο αίσθημα της ψυχικής δυσφορίας και δυσανεξίας που διακατέχουν τον σύγχρονο άνθρωπο.
Αλλ' ούτε και η καταφυγή στις ανθρώπινες και ερωτικές σχέσεις και η υπερεπένδυση σ' αυτές του συγχρόνου ανθρώπου, ακριβώς λόγω της αλλοτρίωσης και της φθοράς που έχουν υποστεί συνεπεία τού ναρκισσιστικού εγωκεντρισμού, μπορούν να του προσφέρουν καταφύγιο και θεραπεία. Τουναντίον, στις συντριπτικά πλείστες περιπτώσεις αυξάνουν το άγχος, την απογοήτευση και το εσωτερικό κενό του. Είναι χαρακτηριστικά επί του προκειμένου αυτά που γράφει ο Κρίστοφερ Λας στο ανωτέρω μνημονευθέν βιβλίο του «Η κουλτούρα τού ναρκισσισμού»: «η λατρεία των προσωπικών σχέσεων, που γίνεται ολοένα και πιο έντονη όσο υποχωρεί η ελπίδα των πολιτικών λύσεων, κρύβει την πλήρη απογοήτευση από τις προσωπικές σχέσεις, όπως ακριβώς η λατρεία τής αισθησιακότητας συνεπάγεται την απάρνηση της αισθησιακότητας σε όλες εκτός από τις πιο πρωτόγονες μορφές της. Η ιδεολογία του προσωπικού μεγαλώματος, επιφανειακά αισιόδοξη, ακτινοβολεί βαθειά απελπισία και παραίτηση. Είναι η πίστη των ανθρώπων χωρίς πίστη».
Το διάχυτο πνεύμα τού ναρκισσισμού επηρεάζει αρνητικά προπάντων το πιο ευπαθές και ευάλωτο τμήμα της κοινωνίας μας: τα παιδιά και τους έφηβους. Η παγερή και αδιαπέραστη αδιαφορία των μαθητών προς τα προσφερόμενα μορφωτικά αγαθά από το σύγχρονο σχολείο οφείλεται εν πολλοίς στην αδυναμία τού εξωτερικού κόσμου να προσελκύσει το ενδιαφέρον και την προσοχή τού σύγχρονου παιδιού. Το σύγχρονο παιδί, αδυνατώντας να βρει στηρίγματα στην οικογένεια, στο σχολείο, στην πολιτική και στην κοινωνία, αποτραβιέται στον εαυτό του, κλείνεται ερμητικά απέναντι στον εξωτερικό κόσμο και κόβει τους διαύλους επικοινωνίας μ' αυτόν. Νομίζω ότι η ευρύτατη διάδοση των ναρκωτικών στη σύγχρονη νεολαία οφείλεται στην ανάγκη τού παιδιού να εξέλθει του εαυτού του και να συναντήσει κάτι που θα του φέρει χαρά και ικανοποίηση —ασχέτως εάν το τίμημα του πρόσκαιρου τεχνητού παραδείσου είναι καταστροφικό... Ο ναρκισσισμός βρίσκεται στους αντίποδες της ορθόδοξης πνευματικότητας. Η φιλαυτία είναι η μητέρα και η ρίζα όλων των ψεκτών παθών. Ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής ορίζει την φιλαυτία ως την άλογον φιλίαν του σώματος, όχι βέβαια διότι το σώμα είναι κακό καθ' εαυτό, αλλά διότι αποτελεί το έσχατο οχυρό της αυτονομημένης έναντι του Θεού ατομικότητας. Η φιλαυτία αποτελεί το πρωτογενές πάθος, την νοσογόνο πηγή όλων των άλλων μεμπτών παθών που αποξενώνουν από τον Θεό και τους συνανθρώπους. Γι' αυτό και πρέπει, σύμφωνα με την ορθόδοξη ασκητική αγωγή, να μεταμορφωθεί σε φιλοθεΐα και φιλανθρωπία - φιλαδελφία.
[…]
(Απόσπασμα άρθρου από το περιοδικό «Ευθύνη», Φεβρουάριος 2009)
πηγή: http://www.alopsis.gr/modules.php?name=News&file=article&sid=1125
Φώτιος Σχοινάς
Ο Ζυλ Λιποτβεσκί στο βιβλίο του «Η εποχή τού κενού. Δοκίμια για τον σύγχρονο ατομικισμό» γράφει πως κάθε εποχή έχει έναν κυρίαρχο μυθολογικό τύπο (Οιδίποδα, Αχιλλέα, Αντιγόνη, Προμηθέα, Αμλετ κ.ά.) που εκφράζει το επικρατούν πνεύμα της. Ο μυθολογικός τύπος που εκφράζει και αποτυπώνει το κυρίαρχο πνεύμα τής σύγχρονης εποχής τής μετανεωτερικότητας είναι ο Νάρκισσος. Ο μετανεωτερικός ναρκισσισμός αποτελεί την ακραία απόληξη του νεωτερικού ατομικισμού.
Ο σύγχρονος άνθρωπος δεν έχει να επενδύσει σε τίποτα έξω από τον εαυτό του. Η πολιτική και η θρησκεία δεν αποτελούν πλέον γι' αυτόν σημεία αναφοράς, στα οποία θα μπορούσε να αφιερωθεί με πάθος και να νοηματοδοτήσει την ύπαρξή του. Ιδέες, όπως το Έθνος, η Παιδεία, η Δημοκρατία, η Κοινωνική Δικαιοσύνη, δεν τον συγκινούν πλέον και αδυνατούν να κινητοποιήσουν τον συναισθηματικό του κόσμο και την ενεργητικότητά του. Τί απομένει; Η υπερεπένδυση στο Εγώ, η αυτολατρία, η αυτοπραγμάτωση. Εξ ού και η λατρεία της νεότητος και ο τρόμος και η αποστροφή στο γήρας.
Εξ ού και η υπερβολική φροντίδα τού σώματος, η προσπάθεια να διατηρηθεί νέο και ακμαίο, παρά την φυσιολογική φθορά τού χρόνου. Η υγιεινή διατροφή, η γυμναστική, τα σπα, το μασσάζ, η γιόγκα, το βιάγκρα κ.ά. εντάσσονται στην αγωνιώδη, αλλά και άπελπι μέριμνα τού σύγχρονου ανθρώπου να υπερβεί την αναπόφευκτη φθορά τού χρόνου και να διατηρηθεί αιώνια νέος και σφριγηλός. Φαίνεται πως ο σύγχρονος νάρκισσος άνθρωπος αρνείται να παραδεχθεί τη θνητότητά του, το βέβαιο και αναπόφευκτο του θανάτου, το γεγονός ότι η ανθρώπινη ύπαρξη είναι υποταγμένη σε αμετακίνητα όρια που δεν μπορεί να ξεπεράσει. Ο περιβάλλων κόσμος, είτε ο φυσικός είτε ο ανθρώπινος, δεν αποσκοπεί σε τίποτε άλλο παρά να ικανοποιεί ή να ματαιώνει τις δίχως όρια επιθυμίες του. Συνεπεία του νεωτερικού ατομικισμού και του μετανεωτερικού ναρκισσισμού ο homo psychologicus τείνει να καταστεί o κυρίαρχος ανθρωπολογικός τύπος. O homo politicus («πολιτικόν ζώον» κατά τον Αριστοτέλη o άνθρωπος) και o homo theologicus («ζώον θεούμενον» κατά τον άγιο Γρηγόριο τον Θεολόγο o άνθρωπος) εκτοπίζονται και τη θέση τους καταλαμβάνει o homo psychologicus με τις ακόρεστες επιθυμίες, συμπλέγματα, ένοχες και προ παντός με την προ ουδενός ορρωδούσα τάση του προς αυτοπραγμάτωση.
Η σύγχρονη μετανεωτερική κοινωνία αδυνατεί να προσφέρει στον σημερινό άνθρωπο νόημα ζωής και νόημα θανάτου. Αδυνατεί να του υποδείξει Κάτι (μια Ιδεολογία, ένα υπερβατικό, ή έστω εμμενές, εγκοσμιοκρατικό Πρότυπο, Θεσμό και Αξία) για το οποίο αξίζει να ζήσει και να πεθάνει. Έτσι ο σύγχρονος άνθρωπος στρέφει όλη τη συναισθηματικότητα, ενεργητικότητα και δραστηριότητά του στην αυτοπραγμάτωση και ανάπτυξη του Εαυτού του, του Εγώ του. Τίποτα έξω από τον εαυτό του δεν τον συγκινεί, δεν τον διεγείρει και δεν τον ενεργοποιεί.
Ο σύγχρονος νάρκισσος άνθρωπος ζει σ' ένα αδιάστατο παρόν αποκομμένος από τις ιστορικές του ρίζες και δίχως προοπτική και μέριμνα για το μέλλον. Αδιαφορεί για οτιδήποτε του κληροδότησε το παρελθόν και για οτιδήποτε θα κληροδοτήσει αυτός στις επερχόμενες γενεές. Αυτή η έλλειψη ιστορικής συνέχειας, η εξάλειψη της αίσθησης ότι ανήκουμε σε μία «διαδοχή γενεών που είναι ριζωμένες στο παρελθόν και επεκτείνονται στο μέλλον» χαρακτηρίζει και γεννά την ναρκισσιστική κοινωνία, όπως γράφει ο Κρίστοφερ Λας στο βιβλίο του «Η κουλτούρα τού ναρκισσισμού». Να ζούμε στο παρόν, μόνο στο παρόν και να καρπούμεθα άπληστα οτιδήποτε αυτό μας προσφέρει αδιαφορώντας για τους προγενέστερους και τους μεταγενέστερους είναι το σύνθημα της σύγχρονης ναρκισσιστικής κοινωνίας. Ο μετανεωτερικός νάρκισσος άνθρωπος έχει μειωμένη έως παντελώς μηδενισμένη ιστορική, εθνική, πολιτική και θρησκευτική συνείδηση, ενώ παρουσιάζει υπερτροφικά ανεπτυγμένη καταναλωτική συνείδηση.
[…]
Εκ των επισημάνσεων της Εγελιανής, Φαινομενολογικής και Χριστιανικής φιλοσοφίας συνάγεται ότι η πλήρωση, ανάπτυξη και ολοκλήρωση της ανθρωπίνης συνειδήσεως προκύπτει από την αναφορά και συσχέτιση αυτής με κάτι (Πρόσωπο, Κράτος, Ιδεολογία) έξω από αυτήν. Η ναρκισσιστική αυτοστροφή και αυτοαναφορά τής συνειδήσεως συνεπάγεται την αποδόμηση, αλλοτρίωση και εκμηδένισή της. Το εγώ, για να δομηθεί, ολοκληρωθεί, αλλά και να ικανοποιηθεί, χρειάζεται το ουκ εγώ. Αυτοπεριχαράκωση του εγώ στον εαυτό του σημαίνει αυτοκαταστροφή τού εγώ. Έτσι δεν πρέπει να μας εκπλήσσει το σύγχρονο γενικευμένο αίσθημα του ανικανοποίητου και του εσωτερικού κενού. Οι πρωτοφανείς ανέσεις και τα καταναλωτικά αγαθά τού σύγχρονου πολιτισμού δεν μπορούν να αντισταθμίσουν την απουσία νοήματος και να άρουν το γενικευμένο αίσθημα της ψυχικής δυσφορίας και δυσανεξίας που διακατέχουν τον σύγχρονο άνθρωπο.
Αλλ' ούτε και η καταφυγή στις ανθρώπινες και ερωτικές σχέσεις και η υπερεπένδυση σ' αυτές του συγχρόνου ανθρώπου, ακριβώς λόγω της αλλοτρίωσης και της φθοράς που έχουν υποστεί συνεπεία τού ναρκισσιστικού εγωκεντρισμού, μπορούν να του προσφέρουν καταφύγιο και θεραπεία. Τουναντίον, στις συντριπτικά πλείστες περιπτώσεις αυξάνουν το άγχος, την απογοήτευση και το εσωτερικό κενό του. Είναι χαρακτηριστικά επί του προκειμένου αυτά που γράφει ο Κρίστοφερ Λας στο ανωτέρω μνημονευθέν βιβλίο του «Η κουλτούρα τού ναρκισσισμού»: «η λατρεία των προσωπικών σχέσεων, που γίνεται ολοένα και πιο έντονη όσο υποχωρεί η ελπίδα των πολιτικών λύσεων, κρύβει την πλήρη απογοήτευση από τις προσωπικές σχέσεις, όπως ακριβώς η λατρεία τής αισθησιακότητας συνεπάγεται την απάρνηση της αισθησιακότητας σε όλες εκτός από τις πιο πρωτόγονες μορφές της. Η ιδεολογία του προσωπικού μεγαλώματος, επιφανειακά αισιόδοξη, ακτινοβολεί βαθειά απελπισία και παραίτηση. Είναι η πίστη των ανθρώπων χωρίς πίστη».
Το διάχυτο πνεύμα τού ναρκισσισμού επηρεάζει αρνητικά προπάντων το πιο ευπαθές και ευάλωτο τμήμα της κοινωνίας μας: τα παιδιά και τους έφηβους. Η παγερή και αδιαπέραστη αδιαφορία των μαθητών προς τα προσφερόμενα μορφωτικά αγαθά από το σύγχρονο σχολείο οφείλεται εν πολλοίς στην αδυναμία τού εξωτερικού κόσμου να προσελκύσει το ενδιαφέρον και την προσοχή τού σύγχρονου παιδιού. Το σύγχρονο παιδί, αδυνατώντας να βρει στηρίγματα στην οικογένεια, στο σχολείο, στην πολιτική και στην κοινωνία, αποτραβιέται στον εαυτό του, κλείνεται ερμητικά απέναντι στον εξωτερικό κόσμο και κόβει τους διαύλους επικοινωνίας μ' αυτόν. Νομίζω ότι η ευρύτατη διάδοση των ναρκωτικών στη σύγχρονη νεολαία οφείλεται στην ανάγκη τού παιδιού να εξέλθει του εαυτού του και να συναντήσει κάτι που θα του φέρει χαρά και ικανοποίηση —ασχέτως εάν το τίμημα του πρόσκαιρου τεχνητού παραδείσου είναι καταστροφικό... Ο ναρκισσισμός βρίσκεται στους αντίποδες της ορθόδοξης πνευματικότητας. Η φιλαυτία είναι η μητέρα και η ρίζα όλων των ψεκτών παθών. Ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής ορίζει την φιλαυτία ως την άλογον φιλίαν του σώματος, όχι βέβαια διότι το σώμα είναι κακό καθ' εαυτό, αλλά διότι αποτελεί το έσχατο οχυρό της αυτονομημένης έναντι του Θεού ατομικότητας. Η φιλαυτία αποτελεί το πρωτογενές πάθος, την νοσογόνο πηγή όλων των άλλων μεμπτών παθών που αποξενώνουν από τον Θεό και τους συνανθρώπους. Γι' αυτό και πρέπει, σύμφωνα με την ορθόδοξη ασκητική αγωγή, να μεταμορφωθεί σε φιλοθεΐα και φιλανθρωπία - φιλαδελφία.
[…]
(Απόσπασμα άρθρου από το περιοδικό «Ευθύνη», Φεβρουάριος 2009)
πηγή: http://www.alopsis.gr/modules.php?name=News&file=article&sid=1125
Πέμπτη 18 Αυγούστου 2011
Η έννοια της Παιδείας στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη ως προς τη συγκρότηση ανεπτυγμένης κοινωνίας
Πηγή: WWW.FILOSOFIA.GR
Συγγραφέας: ΤΣΩΝΗ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ
ΔΡ.ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΤΣΩΝΗ
Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΜΙΑΣ ΑΝΑΠΤΥΓΜΕΝΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ
ή
Πώς η πολιτεία θα συμβάλλει σε μια «ακριβεστέραν παιδείαν» των νέων με στόχο τη γνώση της αρετής και την έμπρακτη εφαρμογή της
Ποτέ άλλοτε όσο σήμερα δε θα λέγαμε ότι ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης δεν είναι τόσο επίκαιροι και αναγκαίοι για μελέτη και ανάλυση όλων των προβλημάτων που αντιμετωπίζουμε αλλά και για το μείζον θέμα της παιδείας και της εξέλιξης των εκπαιδευτικών συστημάτων. Οι θέσεις των φιλοσόφων για ένα προτεινόμενο εκπαιδευτικό σύστημα είναι διάχυτες σε όλο το έργο τους, εντοπίζονται όμως κυρίως στους πλατωνικούς διαλόγους «Πολιτεία» και «Νόμοι», καθώς και στα «Πολιτικά» του Αριστοτέλη, όπου ο ρόλος της παιδείας είναι καίριος για τη συγκρότηση μιας αναπτυγμένης κοινωνίας.
Η πλατωνική παιδεία είναι το «εν μέγα»1 το οποίο θα συγκροτήσει ηθικά και πνευματικά το άτομο αλλά και ο θεμέλιος λίθος πάνω στο οποίο θα θεμελιωθεί η ιδεώδης πολιτεία.
Η ανατροφή, η διαπαιδαγώγηση, η καλλιέργεια, η «ιθάκη» για την εύρεση της αλήθειας ξεπερνώντας κάθε είδους ψευδαισθήσεις, αμάθειες και σκοταδισμούς αποτελούν τα σημαντικά εχέγγυα που θα βοηθήσουν τον άνθρωπο απομακρυνθεί από τη μεταβλητότητα των αισθήσεων στον άφθαρτο κόσμο των ιδεών.2
Ωστόσο κάτοχοι γερής και ουσιαστικής παιδείας οφείλουν να είναι όχι μόνο οι φύλακες αλλά και οι άρχοντες οι οποίοι θα ρυθμίσουν τα εκπαιδευτικά θέματα και θα συμβάλλουν σε μια «ακριβεστέραν παιδείαν» των νέων με στόχο τη γνώση της αρετής και την έμπρακτη εφαρμογή της. Σαφώς λοιπόν, για τον Πλάτωνα ιδανική πολιτεία χωρίς αγωγή και παιδεία δε νοείται.
Έτσι το πλατωνικό ιδεώδες στηρίζεται και εξαρτάται από την ισότιμη παιδαγωγική και πνευματική κατάρτιση των ατόμων αλλά και την ηθική διάπλασή τους που διαμορφώνεται από το ιδεώδες της ανδρείας, της τιμής, του σεβασμού και αφοσίωσης στην πατρίδα, και την υπακοή στους νόμους. Τότε μόνο η Πολιτεία λειτουργεί ως αρωγός της κοινωνικής ευδαιμονίας ενώ οι άνθρωποι δεν πέφτουν θύματα της κακοδαιμονίας ένεκα της αμάθειάς τους.3
Βασικοί στόχοι στο πλατωνικό εκπαιδευτικό σύστημα είναι η ύπαρξη δημόσιας εκπαίδευσης, η κοινή εκπαίδευση για άνδρες και γυναίκες, με άλλα λόγια η ισότητα των δύο φύλων σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, η διαμόρφωση ακμαίου πνεύματος αλλά και σώματος , η ηθική αναμόρφωση του πολίτη ενισχύοντας μέσα του τις αρετές της δικαιοσύνης, δηλαδή τη σοφία, την ανδρεία και τη σωφροσύνη,4. καθώς και η απομάκρυνση από κάθε είδους μονομέρεια.
Συνεπώς η διαμόρφωση του νεανικού μυαλού απαιτεί πολύ μεγάλη προσοχή. Έτσι η ποίηση που για άλλες προγενέστερες εποχές υπήρξε βασικό εργαλείο μάθησης-παιδείας, τώρα περνά από αυστηρό κριτικό έλεγχο. Ο ψεύτικος-εικονικός κόσμος που παρουσιάζει, η ασέβεια, η αδικία και η άσχημη εικόνα που προβάλλει για τους θεούς, ο φόβος στο θάνατο, η μεγάλη αγάπη για το χρήμα είναι μερικά από τα θέματα που αποτελούν τροχοπέδη στη σφυρηλάτηση μιας ακμαίας ψυχής, έτοιμης να αγωνιστεί για οτιδήποτε. Αυτά χαλαρώνουν τη σταθερότητα της ψυχής, αποδυναμώνουν τον άνθρωπο κάνοντάς τον επιρρεπή στις οποιεσδήποτε απολαύσεις με αποτέλεσμα να ευθύνονται για τη διαφθορά των ηθών, τη ψυχική τους αλλοτρίωση και την παρακμή της πολιτείας. Οι ποιητές όφειλαν να προβάλλουν στα έργα τους υψηλά πρότυπα συμπεριφοράς, τέτοια που θα ενισχύουν το θάρρος , το ήθος, τις αρετές, την ευσέβεια, και θα επιδιώκουν όχι μόνο την τέρψη αλλά και την ωφελιμότητα.5.
Σε αντίθεση με την Ποίηση, τα Μαθηματικά κατέχουν σημαντικότατη θέση σε όλο το πλατωνικό εκπαιδευτικό σύστημα, γιατί αυτά εξασφαλίζουν επικυρωμένη γνώση των αιώνιων και αμετάβλητων όντων και αληθειών. Αυτό σημαίνει ότι αν εξοικειωθούμε με την έννοια του μέτρου, μπορούμε να ασχοληθούμε με τα νοητά αντικείμενα και να απαλλαχθούμε από τα αισθητά. Στα Μαθηματικά συγκαταλέγονται η αριθμητική, η γεωμετρία, η στερεομετρία, η αστρονομία και η αρμονική.6. Την προσφορά τους ο φιλόσοφος την εντόπιζε στην επίλυση προβλημάτων της καθημερινής ζωής, στην οικονομία, τη δικαιοσύνη και στις τέχνες 7.Παίζουν αξιόλογο ρόλο στην εξέλιξη του χαρακτήρα, γιατί υποβάλλουν το άτομο σε τέτοιους ερεθισμούς που το αναγκάζουν σε σύντονη πνευματική ενεργοποίηση. Ξυπνούν από τη νωθρότητα και αμάθεια λόγω φύσης και κάνουν τον άνθρωπο «ευμαθή, μνήμονα και αγχίνουν». 8 Εξάλλου, πάντα ο Πλάτωνας πίστευε πως τα μαθηματικά εμπεριέχουν μια ουσιαστικότερη αξία: ότι διευκολύνουν τη στροφή της ψυχής από τη γένεση στην ουσία.
Η εκπαίδευση λοιπόν στα Μαθηματικά, άρχιζε με τη λογιστική, δηλαδή ειδικά παιχνίδια πρακτικής αριθμητικής καθημερινής χρήσης 9 δοσμένα με άμεσο και ευχάριστο εποπτικό χαρακτήρα10 Η αριθμητική περιλάμβανε τη διδασκαλία των ακέραιων αριθμών με τις ιδιότητές τους. Εδώ έγκειται η βάση κάθε επιστημονικής σκέψης και πρακτικής τέχνης. Με τη γεωμετρία μετέδιδε την αξία των ορισμών και τη σαφήνεια των πορισμάτων καθώς και την ολική διαδικασία της απόδειξης.11. Η γραμμή, τα σημεία, τα τρίγωνα και τετράγωνα έγιναν χάρη στον πλατωνικό παραγωγικό συλλογισμό και αφαίρεση, σύμβολα και ιδέες , σκιές χειροπιαστών αντικειμένων. Από την άλλη πλευρά η αρμονία προέκυψε από τη βαθιά πίστη του φιλοσόφου για ένα στοχασμό πάνω στους αρμονικούς αριθμούς με συνολικότερη θεώρηση της φύσης και της τέχνης.12. Προέκυψε δηλαδή από την αναζήτηση της αρμονικής σχέσης των αριθμών.
Η Μουσική επίσης, είναι μάθημα ιδιαίτερης αξίας. Αυτή συνίσταται σε τρία μέρη, το λόγο, την αρμονία και το ρυθμό. Αρμονία και ρυθμός οφείλουν να υποτάσσονται στο λόγο. Έτσι μόνο οι λόγοι των ποιημάτων που συνοδεύονται από ρυθμό ή μελωδία του ίδιου χαρακτήρα αποτελούν μοναδικό κριτήριο κάθε αισθητικής ή ηθικής κριτικής.13. Συνεπώς, το περιεχόμενο της κάθε μορφής και είδους ποίησης περνάει από ιδιαίτερη λογοκρισία και έλεγχο, ώστε να προφυλάξει από κάθε χαλαρότητα και εξευτελισμό την ψυχή και περαιτέρω την πόλη. Όμηρος, Ησίοδος και άλλοι ποιητές βρίσκονται στο στόχο της πλατωνικής πολεμικής.
Εντρυφώντας περαιτέρω ο Πλάτωνας βλέπει στο λεκτικό τρόπο τη διήγηση, τη μίμηση, κι ένα μικτό είδος μίμησης και διήγησης. Υπόδειγμα διήγησης είναι ο διθύραμβος, μίμησης η τραγωδία και η κωμωδία και μικτού είδους το έπος. Ως προς τη μίμηση θέτει ο Πλάτωνας τον εξής προβληματισμό΄ επειδή ενδέχεται οι φύλακες να μιμηθούν και κατώτερης αξίας περιστατικά ή χαρακτήρες, υπάρχει ο κίνδυνος να γίνει η ψυχή τους φαύλη και ποταπή, γι΄αυτό συστήνεται η αποφυγή της. Άρα κωμωδία και τραγωδία απαγορεύονται ρητά, σε αντίθεση με τη λυρική ποίηση και το διθύραμβο αλλά και το μικτό είδος που εγκρίνονται, γιατί εξυμνούνται μέσα από αυτά το ήθος και οι αρετές των θεών και των ηρώων. Συνεπώς η μίμηση μόνο κατόπι κριτικής σκέψης είναι αναγκαία για την εκπαίδευση των Φυλάκων.
Επειδή απώτατος σκοπός είναι η διαμόρφωση «καλού καγαθού πολίτη», ο γενναίος άνθρωπος με ηρωικό φρόνημα, ο ελεύθερος και χαριτωμένος, ο ειρηνοποιός και σώφρονας και οι αρμονίες από το χώρο της μουσικής πρέπει να περνούν από αυστηρό έλεγχο και λογοκρισία. Αρμονίες τύπου «μιξολυδικής» ή «συντονολυδικής» λόγω του θρηνώδη χαρακτήρα τους ή «λυδικής» και «ιωνικής» που ωθούν στη μαλθακότητα και χαλάρωση αποτρέπονται από το πλατωνικό curriculum. Αντίθετα υποστηρίζονται αρμονίες τύπου «δωρικού» και «ιωνικού», η πρώτη για το θαρραλέου χαρακτήρα της , ενώ η δεύτερη για το ειρηνικό και σωφρονιστικό της.14. Τα ίδια ισχύουν και για τους ρυθμούς που πρέπει με ευλάβεια να υπακούν στο λόγο ώστε να μη γίνονται αφορμή για παρεκτροπές των νεαρών φυλάκων από το κόσμιο και ευπρεπές. Μουσική που καταφέρνει να στρέψει τον άνθρωπο στο καλό , την αρετή, το ωραίο και αληθινό, στο απλό, και συνάμα μουσική σοφία με επιστημονική και φιλοσοφική χροιά υποστηρίζεται αλλά και ολοκληρώνει το πλατωνικό εκπαιδευτικό του σύστημα. Κάθε μορφή εμπειρισμού καταδικάζεται.15.
Επειδή ο άνθρωπος αντιμετωπίζεται ως ενιαία ψυχοσωματική και πνευματική οντότητα η σύζευξη της μουσικής με τη γυμναστική θα συμβάλλει στην υποταγή του σωματικού στοιχείου στο πνευματικό. Το σώμα θα αγγίξει την ψυχή. Η μεν γυμναστική θα επηρεάσει το πνευματικό τμήμα της ψυχής ενώ η μουσική θα καλλιεργήσει το λογικό ή φιλοσοφικό της τμήμα.16 Μουσική και γυμναστική θα εναρμονίσουν τη λογική και το πνεύμα κι αυτές την επιθυμία, ώστε η αρμονία των τριών αρχών της ψυχής και η αρμονία ψυχής σώματος να οφείλονται στην ηθική επίδραση των δυο σημαντικών βαθμίδων της εκπαίδευσης.17 Οποιαδήποτε υπερβολή μπορεί να οδηγήσει στη σκληρότητα ή μαλθακότητα. Πάντως ο αληθινός μουσικός είναι εκείνος που καταφέρνει να ενώσει τη γυμναστική και μουσική στις τέλειες αναλογίες της και στη συνέχεια να τις προσφέρει με μέτρο ως δώρο στην ψυχή.18
Σύμφωνα με τον Πλάτωνα η γυμναστική είναι αδελφή της μουσικής.19 Για την επίτευξη της ψυχοσωματικής ανάπτυξης του ατόμου επιβάλλεται η σύμμετρη σωματική άσκηση και των δύο. Εξάλλου οι φύλακες έχουν απόλυτη ανάγκη από σωματική άσκηση τέτοια που θα τους βοηθήσει να σταθούν ανάλογοι των περιστάσεων στο πολεμικό τους επάγγελμα και τις υποχρεώσεις τους. Η γυμναστική δεν αποτελεί αυτοσκοπό για να κερδίσουν τα μετάλλια και τη δόξα, αλλά για να καλλιεργήσουν το θάρρος τους και να διαπλάσουν το πνεύμα τους. Υπερβολική γυμναστική θα οδηγούσε σε τραχύτητα και βιαιότητα, όπως και η υπερβολική μουσική θα έπλαθε μαλθακό και υποταγμένο άτομο.20. Έτσι η πλατωνική γυμναστική συμβάλλει στην υποταγή του ανθρώπινου σώματος στο πνεύμα, στην καλλιέργεια καλού χαρακτήρα.21, στον εμβολιασμό της ψυχής με αυτοπειθαρχία, στη χαλιναγώγηση της «θυμοειδούς φύσης», στην προστασία από τη θηλυπρέπεια και μαλθακότητα αλλά και τη βαρβαρότητα και αναισθησία. Η μουσική δρώντας ως αντιφάρμακο της σωματικής άσκησης, που παρέχει η γυμναστική, τους κάνει να αποκτούν ευρυθμία και οι διηγήσεις της ήθος μετρημένο. Γι΄αυτό παράλληλα με τη μουσική και γυμναστική φρόντιζε ο Πλάτων να παρέχεται καλή λογοτεχνική μόρφωση, ηθική, θρησκευτική και πολιτική αγωγή, ώστε η ορθή παιδεία να συμβάλλει ουσιαστικά στη πλήρη ανάπτυξη του ατόμου αλλά και στην προστασία του από μονομέρειες κάθε είδους που θα οδηγούσαν στον αποπροσανατολισμό τους από το αληθινό και το καλό και αγαθό.
Όμως, ενώ όλα τα παραπάνω μαθήματα βοηθούν το άτομο να φθάσει στην κορυφή του ορατού και να στραφεί η ψυχή προς τον κόσμο των ιδεών, η διαλεκτική θεωρείται η πεμπτουσία της παιδείας, η κορωνίδα εκείνη που θα οδηγήσει τον άνθρωπο απελευθερώνοντάς τον από τις αισθήσεις να πλησιάσει την αλήθεια των πραγμάτων, τις απόλυτες ουσίες μετά από συστηματική σκέψη και λογική έκφραση. Η ενατένιση της ιδέας του αγαθού, της πηγής της αλήθειας και αρχής της ζωής22 είναι αποτέλεσμα μιας επίγειας «ιθάκης», πολύπονης και πολύχρονης φιλοσοφικής προσπάθειας.
Ο Πλάτωνας στους «Νόμους» του συγκεντρώνει τη θεωρία του για την πρέπουσα αγωγή του παιδιού από τη γέννηση ως την ενηλικίωσή του. Η παιδεία ενώ αποτελεί δημόσιο αγαθό, όμως η ανώτερη βαθμίδα παραμένει προνόμιο μόνο των λίγων.
Έτσι η εκπαίδευση περιλαμβάνει τρία στάδια. Το πρώτο καλύπτει την ηλικία 1-3 ετών. 23 Στόχος της εκπαίδευσης εδώ είναι η προσαρμογή στο μέτρο, όπου με την καθοδήγηση μιας επόπτριας τα νεαρά άτομα εξασκούν με ρυθμικές και αυθόρμητες κινήσεις τα μέλη του σώματος. Το δεύτερο στάδιο αφορά στις ηλικίες 4-6 ετών.24 Καταρχήν υπάρχουν οι «νομοφύλακες»25, ελεύθερες γυναίκες που εποπτεύουν τις τροφούς που αναλαμβάνουν τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών. Έχουν κάθε δικαίωμα για τιμωρία, στα πλαίσια πάντα του μέτρου και επιτρεπτού. Το τρίτο στάδιο περιλαμβάνει την αγωγή ως την ηλικία των δέκα ετών. Εδώ διαχωρίζεται ο χώρος εκμάθησης στα αγόρια και κορίτσια, όχι όμως και το περιεχόμενο των μαθημάτων.
Ως εδώ η εκπαίδευση είναι μόνο σωματική, ενώ η εγκύκλια παιδεία αρχίζει από την ηλικία από δέκα και εξής. Έτσι, από 10-13 ετών τα παιδιά μαθαίνουν ανάγνωση, γραφή, στοιχεία αριθμητικής, στερεομετρίας και αστρονομίας. Στη συνέχεια μόνο οι καλοί μαθητές συνεχίζουν και επιπλέον μαθαίνουν λύρα και κιθάρα, μαθηματικά και αστρονομία. Αργότερα διδάσκονται φιλοσοφία και λογοτεχνικά κείμενα. Η γυμναστική αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της καθημερινής εκπαίδευσης τόσο για τη διάπλαση ωραίου σώματος, όσο και για την ενίσχυση της ψυχής αλλά και την προετοιμασία για τον πόλεμο. Η πάλη, τα αγωνίσματα δρόμου, οι δρόμοι ενός και δύο σταδίων, η ξιφομαχία, το τόξο, το ακόντιο, η σφενδόνη, η ξιφασκία, η στρατοπέδευση και το αγώνισμα του ίππου, καθώς και η διδασκαλία του χορού συγκαταλέγονται στη γυμναστική των νέων Αθηναίων.
Και στους «Νόμους» η ποίηση υπόκειται σε έναν αυστηρό έλεγχο.26 Ο επιμελητής της παιδείας μεριμνά για τη διδασκαλία της καλής, νόμιμης και δίκαιης ποιητικής σύνθεσης. Ιδιαίτερα οι ποιητικές συνθέσεις που θα παρουσιάζονταν σε θρησκευτικές εκδηλώσεις 27 ακριβώς επειδή θα συντελούσαν στη διαμόρφωση του χαρακτήρα των ατόμων, έπρεπε να ελέγχονται περισσότερο. Καθώς επίσης, δεν παραχωρούνταν χορός, αν κρινόταν πως το περιεχόμενό του ήταν ανάξιο να παρουσιασθεί δημόσια.28
Έτσι υπάρχουν δύο είδη χορών, οι σεμνοί και οι φαύλοι. Από τους σεμνούς οι ορχήσεις διακρίνονται στην πολεμική «πυρρίχη» μέσα από την οποία εκφράζεται η ανδρεία, και στην ειρηνική «εμμέλεια», που εκφράζει τη σωφροσύνη και εγκράτεια στις ηδονές σε καιρό ευημερίας.29 Μάλιστα ο Πλάτωνας τονίζει πως λόγω της διαφορετικότητας των δύο φύλων, τα τραγούδια των ανδρών πρέπει να ρέπουν προς την ανδρεία και μεγαλοπρέπεια 30, ενώ των γυναικών στην κοσμιότητα και σωφροσύνη. Κριτές δε της μουσικής και του χορού δεν μπορεί να είναι άλλοι από αυτούς που διακρίνονται για την αρετή και την παιδεία τους 31 και την επιλογή του άριστου.32 Συνεπώς η μουσική ως φορέας ήθους μέσα από τη μίμηση 33 αποσκοπεί στη δημιουργία ευγενών και γενναίων ψυχών.34
Όσον αφορά τους Φύλακες ο Πλάτωνας απέβλεπε στο να τους παρέχει τέτοιου είδους παιδεία, ώστε να καλλιεργηθεί μέσα τους η ιδέα του Αγαθού 35, για να είναι άξιοι και σε καιρό ειρήνης να αντεπεξέρχονται στα όσα προβλήματα με τη σοφία και την ανδρεία τους, αλλά και σε καιρό πολέμου να είναι άξιοι για σπουδαία έργα.36
Έτσι η παιδεία τους χρήζει ιδιαίτερης προσοχής. Γι΄αυτό φιλτράρεται από όλες τις μυθολογικές και θεολογικές παραδόσεις και κρατά με σεβασμό ό,τι καλλιεργεί την αρετή, το θάρρος, τον αυτοέλεγχο, την εγκράτεια, τη σοφία, τις σωστές συνήθειες, το σωστό τρόπο σκέψης, την αγάπη στους γονείς και συγγενείς, τη σωματική και πνευματική ανάπτυξη και καλλιέργεια αλλά και την ψυχική ακμαιότητα. Αναγκαία επίσης, ήταν η παραμονή για δύο ή τρία περίπου χρόνια σε κάποιο στρατόπεδο ως την ηλικία των είκοσι ετών, όπου εδώ θα ασχολούνταν συστηματικά με τη γυμναστική, καθώς επίσης θα εμβάθυναν ,όσοι ήθελαν, στις επιστήμες. Γύρω στα τριάντα τους θα έφθαναν στη διαλεκτική εφαρμόζοντας ποικίλες μεθόδους φιλοσοφικού στοχασμού με απώτατο σκοπό να γνωρίσουν την αλήθεια. Από τα τριάντα πέντε ως τα πενήντα τους έπαιρναν όλα τα αξιώματα που τους ταίριαζαν και αν πράγματι έβγαιναν νικητές μέσα από όλες αυτές τις διαδικασίες, τότε θα ήταν άξιοι για τη διακυβέρνηση της πολιτείας και την επιμόρφωση ανδρών άξιων για τη διαδοχή τους.37
Ακριβώς επειδή η καλή λειτουργία της πολιτείας εξαρτιόταν από τη σωστή εκπαίδευση των φυλάκων, γι΄αυτό η παιδεία τους τύγχανε μεγάλης προσοχής, φροντίδας και μεθοδικού προγραμματισμού.
Όμως και οι φιλόσοφοι τύγχαναν ιδιαίτερης εκπαιδευτικής προσοχής. Ολοκληρώνοντας την υποχρεωτική τους παιδεία στα είκοσί τους χρόνια όσοι άνδρες ή γυναίκες κατάφερναν να διακριθούν στις στρατιωτικές τους επιδόσεις και τη φιλοσοφική τους παιδεία, εισέρχονταν στην τάξη των φιλοσόφων. Κατόπιν είχαν την ίδια παιδεία μ΄αυτή των φυλάκων για τα επόμενα δεκαπέντε χρόνια, ενώ από τα τριάντα πέντε τους έτη και εξής σπούδαζαν ανώτερα μαθηματικά, γεωμετρία, αστρονομία και αρμονία, καθώς και φιλοσοφία, και δοκιμάζονταν σε πολιτικά και διοικητικά αξιώματα στην πόλη. Μετά τα πενήντα τους έτη εκπαίδευαν τους διαδόχους τους σε πολιτικά και διοικητικά θέματα. Το αποκορύφωμα της σταδιοδρομίας τους, μετά τα πενήντα τους βέβαια, -έμπειροι σοφίας και φιλοσοφικής καλλιέργειας, και κάτοχοι της αρετής- αποτελεί η μελέτη της διαλεκτικής, μέσω της οποίας έφθαναν κι αυτοί στη θέαση του Αγαθού.38 Σαφώς και η φύση, η μακρόχρονη εκπαίδευση, η επίπονη άσκηση και δοκιμασία συνεργάζονται στενά για την ανάπτυξη των σωματικών, ψυχικών και πνευματικών χαρισμάτων εκείνων που θα αναλάβουν τις πρώτες και βαρύτερες ευθύνες της πόλης.
Είναι άξιο αναφοράς ότι ο Πλάτωνας υποστήριζε την ισότητα των δύο φύλων και στην πράξη. Έτσι άνδρες και γυναίκες έπρεπε να δεχθούν ομοιόμορφη αγωγή, ίδια εκπαιδευτικά μέσα, προκειμένου να ανελιχθούν οι άξιοι στα κατάλληλα αξιώματα.39 Βέβαια γνώριζε ο φιλόσοφος ότι οι άνδρες υπερέχουν από τις γυναίκες στη ρώμη και την αντοχή, γι΄αυτό μεριμνούσε τα δέοντα .
Συνοψίζοντας, διαπιστώνουμε ότι το θέμα της παιδείας για τον Πλάτωνα βρίσκεται στην κορωνίδα της ευρύτερης μεταρρυθμιστικής του προσπάθειας. Αυτή συμβάλλει τόσο στην αρμονική ανάπτυξη όλων των δυνάμεων και ικανοτήτων του ανθρώπου-δηλαδή κάλλος, τελειότητα, υγεία ψυχής και σώματος, καλλιέργεια συναισθημάτων και δεσμών του ατόμου προς το κοινωνικό σύνολο, ενσυναίσθηση των δικαιωμάτων και υποχρεώσεων του, πειθαρχία,- όσο και σε μια πολιτεία που διακρίνεται για την εύρυθμη λειτουργία της, την υπακοή των πολιτών στους νόμους και στους άρχοντες της πόλης, στον ορθολογισμό και την πειθαρχία στις επιταγές της νόησης, στην τήρηση και καλλιέργεια των ηθικών αρχών, στην εργατικότητα, στο ιδανικό της καλοκαγαθίας, στην αγάπη στις αιώνιες ιδέες και την ενατένιση του Αγαθού. Ο κάθε πολίτης έχει καλή γνώση ότι κάθε λανθασμένη εκτίμηση της ελευθερίας, μπορεί να λειτουργήσει ως τροχοπέδη στην παιδεία και να επιφέρει μύρια όσα κακά.
Από την άλλη πλευρά ο Αριστοτέλης ξεκινά από τη θέση ότι ο άνθρωπος είναι «ζώον κοινωνικόν» και «φύσει πολιτικόν», γι΄αυτό θεωρεί την αγωγή μέρος της πολιτικής. Όταν ο άνθρωπος καλλιεργηθεί ψυχοσωματικά , πολιτικά και ανθρωπιστικά, θα είναι χρηστός πολίτης, άξιος για μια ευτυχισμένη ζωή στα πλαίσια της πόλης κράτους. Μάλιστα η παιδεία θα προσφέρει στον άνθρωπο ό,τι δεν μπορεί να του προσφέρει η φύση.40. Τον οδηγεί στην ελευθερία, την καλοσύνη,41και την αρετή. Το πολίτευμα είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το πολιτικό πνεύμα των νέων. Έτσι ένα υπέροχο πνεύμα γίνεται αίτιο για ένα υπέροχο πολίτευμα. Το να ζει κανείς «χάριν της πολιτείας»42 σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί δουλεία αλλά ευδαιμονία τόσο της πολιτείας όσο και του πολίτη. Χρέος της πολιτείας είναι η διά βίου εκπαίδευση και διαπαιδαγώγηση των πολιτών περιορίζοντας στο ακέραιο την ατομική πρωτοβουλία 43. Εξάλλου, το άτομο χωρίς την πολιτική κοινωνία είναι άνευ σημασίας. Γι΄αυτό ο κάθε πολίτης οφείλει να διαπαιδαγωγείται στα πλαίσια μιας δημοκρατικής πολιτείας , όπου θα ευνοείται η πρόοδος της δημοκρατικής ζωής. Συνεπώς η αρετή του πολίτη βρίσκεται σε άμεση εξάρτηση από την παιδεία και τους νόμους.
Παρόλο που η εκπαίδευση έχει δημόσιο χαρακτήρα, ωστόσο το εκπαιδευτικό σύστημα θα πρέπει να είναι έτσι δομημένο ώστε να ενισχύει την προδιάθεση και τις φυσικές ιδιότητες του κάθε ατόμου.
Βέβαια, βασικές προϋποθέσεις για τη μόρφωση είναι η ανθρώπινη φύση, η συνήθεια και η λογική. Στη συνέχεια με τη συνήθεια και τη βοήθεια των δασκάλων θα αρχίσει η μαθησιακή διαδικασία εκείνη κατά την οποία οι μαθητές θα πράττουν τα ωραία, τα αναγκαία και ωφέλιμα. Η ψυχή διαιρείται στο έλλογο τμήμα της και στο άλογο. Ανώτερο εκ των δύο είναι το πρώτο, το οποίο πρέπει να υπηρετείται από το δεύτερο. Σαφώς η παρεχόμενη παιδεία θα πρέπει να είναι κατάλληλα δομημένη. Και το έλλογο μέρος όμως της ψυχής υφίσταται διάκριση ανάμεσα στο θεωρητικό και πρακτικό του τμήμα. Κι εδώ ο θεωρητικός λόγος υπερτερεί έναντι του πρακτικού. Έτσι το εκπαιδευτικό σύστημα οφείλει να προετοιμάζει όχι αποβλέποντας στον πόλεμο αλλά στην ειρήνη που αποτελεί προϋπόθεση του θεωρητικού βίου.44 Οι αρετές του σώματος πρέπει να υπηρετούν τις αρετές της ψυχής. Στην πόλη πρέπει να υπερτερούν οι αρετές της ανδρείας, ασχολίας, θεωρίας, δικαιοσύνης, σωφροσύνης, καρτερίας αλλά και η φιλοσοφία.
Επειδή ο άνθρωπος από τη γέννησή του φέρει εν δυνάμει το ορεκτικό, θυμικό και βουλητικό στοιχείο, ενώ ο λόγος και ο νους αναπτύσσονται με το πέρασμα του χρόνου, γι΄αυτό θεωρεί ο Αριστοτέλης πως πρέπει να προηγείται η εκπαίδευση του σώματος από αυτή της ψυχής. Δηλαδή το άλογο μέρος καλλιεργείται πρώτιστα, προκειμένου να υπηρετήσει το έλλογο, δηλαδή την ψυχή.45 Η αγωγή που στοχεύει στην άσκηση της αρετής, θα συμβάλλει και στην ευδαιμονία και κατά συνέπεια στην ηδονή και την απόλαυση.46 Με τη διευκρίνιση ότι η ευδαιμονία είναι ανεξάρτητη από τα υλικά αγαθά και ότι ο ευδαίμων είναι αυτός που ως λογικό ον, καταφέρνει να αποδώσει τα μέγιστα.
Βέβαια στο θέμα της αγωγής μπορεί κανείς να συναντήσει άτομα με φυσικές προδιαθέσεις, όπως επίσης και άτομα φαύλα, τέτοια που αντιστέκονται στο έργο της αγωγής, αλλά και άλλα που ενώ είναι ανεπίδεκτα παιδείας, ωστόσο καθίστανται σπουδαίοι άνδρες. Έτσι, είναι καθόλα εύλογο το γεγονός σε μια πόλη να υπάρχουν όλες οι διαβαθμίσεις, γιατί άλλο είναι το δέον κι άλλο αυτό που οι φυσικές καταβολές καθορίζουν.47. Ανεξάρτητα από αυτό όλοι οι πολίτες πρέπει να μορφώνονται, για να υπάρξει ομαλή κοινωνική συμβίωση και ευρυθμία.
Στην όλη αγωγή τονίζεται τόσο η πλευρά του ηθικού οικοδομήματος όσο και αυτή της διανοητικής ανάπτυξης, που χρήζει μακρόχρονης υποστήριξης από αξιόπιστους δασκάλους48, σωστού οικογενειακού και κοινωνικού περιβάλλοντος49 αλλά και της κληρονομικότητας. Το ηθικό ιδεώδες της αρετής πρέπει να αποτελεί μέλημα του ατόμου-πολίτη50. Αυτή προκύπτει ως αποτέλεσμα της άσκησης της ψυχής απέναντι στις ορμές και τα πάθη. Περαιτέρω οι ηθικές αρετές - π.χ. γενναιοδωρία, σωφροσύνη51, -απορρέουν από την άσκηση του ανθρώπου να ξεχωρίσει με το λόγο και τις πράξεις του από τα ζώα και αποκτώνται με τον εθισμό 52, ενώ οι διανοητικές ,- όπως σοφία, σύνεση, φρόνηση, -αποκτώνται με τη μάθηση.
Κάθε αρετή αποτελεί μια μέση κατάσταση μεταξύ μεταξύ δύο ακροτήτων, δηλαδή της έλλειψης και της υπερβολής53, ωστόσο δεν επιδέχεται καμιά υπερβολή γιατί αποτελεί κάτι απόλυτο. Έτσι ο άνθρωπος προκειμένου να καταστεί ενάρετος και σπουδαίος, πρέπει οι φυσικές του προδιαθέσεις, ο εθισμός και ο λόγος 54 να είναι σε αρμονία. Στο ρόλο του εθισμού ο Αριστοτέλης ρίχνει ιδιαίτερο βάρος, γιατί σε συνδυασμό με τη μίμηση 55, έμφυτο στοιχείο στον άνθρωπο, στηρίζεται η μάθηση, ειδικά κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής του ανθρώπου. Είναι γνωστό σε όλους πως η συναναστροφή με αγαθά και ενάρετα άτομα επιδρά στη διαμόρφωση χρηστών χαρακτήρων.
Επίσης κατά τη διδασκαλία οι μέθοδοι της επαγωγής και του συλλογισμού, η εποπτική διδασκαλία αλλά και η εξατομικευμένη εξαίρονται ιδιαίτερα.56. Πάντως η εμπειρία είναι αποτέλεσμα μακρόχρονης 57 και επίμονης άσκησης 58 ως φυσική απόρροια, γιατί καθετί καταναγκαστικό επιφέρει το αντίθετο. Έτσι το «μανθάνειν» αφορά και την απόκτηση γνώσης αλλά και την εφαρμογή της.
Συνεπώς, ως προς την παρεχόμενη εκπαίδευση από την πολιτεία προηγείται η εξάσκηση του σώματος, έπεται η καλλιέργεια του άλογου μέρους της ψυχής, δηλαδή του επιθυμητικού της και ακολουθεί η παίδευση στο «ορεκτικόν», δηλαδή του νου. Όλη αυτή η εκπαίδευση στοχεύει στο να μάθουν να κρίνουν σωστά και να χαίρονται με τα ευπρεπή ήθη και τις καλές πράξεις.
Βασικά και αναγκαία μαθήματα που πρέπει να διδάσκονται οι νέοι είναι η ανάγνωση, η γραφή, η γυμναστική, η ιχνογραφία και η μουσική, προκειμένου να αποκτήσουν εκείνη τη σωστή αγωγή που ταιριάζει σε ελεύθερους πολίτες , ευαισθησίες αλλά και εχέγγυα για την κάλυψη πρακτικών, θεωρητικών και αισθητικών αναγκών τους .
Αξίζει εδώ να αναφερθούμε και στις συμβουλές που δίνει ο φιλόσοφος γύρω από το θέμα της ευγονίας. Θεωρεί πως η κατάλληλη ηλικία για γάμο στις μεν γυναίκες είναι το 18ο ενώ στους άνδρες το 38ο, και αντίστοιχα η παιδοποιία πρέπει να συντελείται για τις γυναίκες ως τα 50 τους ενώ για τους άνδρες ως τα 70 τους χρόνια. Μικρής ηλικίας γυναίκες όταν τεκνοποιούν υποφέρουν περισσότερο κατά τον τοκετό, ενώ η συνουσία είναι προτιμότερο να γίνεται το χειμώνα.59. Η άμβλωση επιτρέπεται προκειμένου να αποφευχθούν αναπηρίες. Η δε έγκυος είναι θεμιτό να βγαίνει έξω, ώστε να εκπληρώνει τις θρησκευτικές της και άλλες υποχρεώσεις.
Η εκπαίδευση των παιδιών αρχίζει από τη γέννησή τους. Έτσι ως την ηλικία των εφτά χρονών υποστηρίζεται η φυσική κατάσταση των παιδιών με επιλεγμένα κινητικά παιχνίδια , η πνευματική με τη διήγηση παραμυθιών από παιδονόμους και την παροχή ερεθισμάτων τέτοιων που θα διεγείρουν το νου τους.60 Οτιδήποτε δίνεται στα παιδιά πρέπει να είναι απαλλαγμένο από καθετί επιβλαβές για την ηθικότητά τους. Η επιβολή τιμωρίας και ποινών ενδείκνυνται για το σωφρονισμό τους. Πάντα όμως προηγείται ο διάλογος και η νουθεσία έναντι της βίας. Πλήρης ελευθερία για συμμετοχή σε διάφορα συμπόσια δίδεται μόνο όταν ο άνθρωπος έχει πλήρως παιδευτεί κι έτσι έχει την ωριμότητα για αυτοπροστασία.61. Συγκεκριμένα από το 5ο ως το 7ο έτος της ηλικίας γίνεται μια πρώτη επαφή των μαθητών με μαθήματα που θα διδαχθούν αργότερα.
Στην ηλικία των 7-14 ετών παρέχεται μια πιο θεωρητική μόρφωση. Γράμματα, γυμναστική, μουσική και γραφική καλύπτουν το σχολικό πρόγραμμα σπουδών.62 Στην όλη παιδευτική διαδικασία, που δεν είναι κάτι στατικό και μονοσήμαντο, ο παιδαγωγός παιδεύει αλλά και παιδεύεται, δεν αποτελεί αυθεντία ενώ ο μαθητής πάντα ωφελείται από το σωστό παιδαγωγό.
Οι παιδαγωγοί είναι παιδοτρίβες και γυμναστές, δάσκαλοι και παιδονόμοι. Οι πρώτοι ασχολούνται με τη σωστή άθληση των μαθητών τους , κάποτε μάλιστα τους αναλαμβάνουν και για πρωταθλητισμό με το κατάλληλο πρόγραμμα σπουδών. Οι δεύτεροι αρχικά για την επιλογή των κατάλληλων προτύπων συμπεριφοράς, την προστασία των νέων από κακόβουλες παρέες, π.χ. δούλων -ως αρνητικά πρότυπα μίμησης για τη διαμόρφωση ενός υψηλού βαθμού παιδαγωγίας-, αλλά και για την επίβλεψη των σωματικών και στρατιωτικών ασκήσεων των εφήβων. Εξάλλου , η αγωγή των πρώτων χρόνων της ζωής είναι καθοριστικής σημασίας για τη μελλοντική τους συμπεριφορά.63
Ειδικά στην εποχή του Αριστοτέλη ο θεσμός της ιδιωτικής εκπαίδευσης ήταν πολύ διαδεδομένος. Παιδιά εύπορων οικογενειών τύγχαναν διδασκαλίας κατ΄οίκον, όμως η στάση τους απέναντι στους δασκάλους τους διακρίνονταν από έλλειψη σεβασμού και αυθάδεια. Γι΄αυτό ο Αριστοτέλης ήταν θερμός οπαδός της δημόσιας εκπαίδευσης, όπου η πολιτεία θα παρείχε σε όλους ανεξαίρετα την ίδια ποιότητα γνώσης, θα καλλιεργούσε την αρετή και θα συνέβαλε στην πνευματική και πολιτιστική ανάπτυξή της. Ως προς τα σχολεία, υπήρχαν κάποιες σχολές με αξιόλογους δασκάλους αλλά και πνευματικά κέντρα, όπου σπούδαζαν νέοι από άλλες ελληνικές πόλεις.
Η γενική μόρφωση ή αλλιώς εγκύκλια μαθήματα περιλαμβάνουν τη διδασκαλία των γραμμάτων, της γυμναστικής, της μουσικής και της ιχνογραφίας.64 Όλα τα μαθήματα πρέπει να συμβάλουν στην κάθε μορφής υγεία των ατόμων και να είναι σύμφωνα με τη φυσιολογική ανάπτυξη τους.
Η αρετή της ανδρείας προϋποθέτει ένα ήρεμο κοινωνικό περιβάλλον για την εκδήλωσή της. Οι βαριές σωματικές ασκήσεις ενδείκνυνται μόνο γύρω στο 17ο έτος της ηλικίας, όταν έχει ολοκληρωθεί ο κύκλος των θεωρητικών μαθημάτων, γιατί συμβαίνει η μεγάλη καταπόνηση του σώματος να εμποδίζει τη διάνοια, όπως και η πνευματική εμποδίζει το σώμα.
Ως προς τη χρησιμότητα της μουσικής άλλοι προγενέστεροι ή σύγχρονοι του Αριστοτέλη πίστευαν πως συμβάλλει στην καλλιέργεια του ατόμου, ή ότι αποτελεί προϋπόθεση της παιδείας ή ότι είναι μια πολλή καλή αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου ή πως είναι παιχνίδι προς ευχαρίστηση. Ο Αριστοτέλης από την πλευρά του συναινεί σε όλα, δηλαδή πως η μουσική προσφέρει και παιδεία και τέρψη και πνευματική καλλιέργεια. Πρώτιστα όμως συμβάλλει στη διαμόρφωση ορθών χαρακτήρων με αποτέλεσμα να είναι αναγκαία η διδασκαλία της ως μάθημα από τη νηπιακή ακόμη ηλικία. Μάλιστα για την επιλογή της διδασκαλίας των κατάλληλων μελωδιών ορίζονται άτομα με φιλοσοφική μόρφωση καταρτισμένοι σε μουσικά θέματα, ικανοί να επιλέγουν τα καταλληλότερα για την κάθε ηλικία.
Από τα μουσικά όργανα προτείνεται ήδη από την προσχολική ηλικία ο κρόταλος του Αρχύτα, δύο δίσκοι μεταλλικοί που στην κίνηση τους παράγουν ήχο, ενώ ο αυλός ενδείκνυται μόνο σε περιπτώσεις που απαιτείται η κάθαρση. Θεωρώντας ο Αριστοτέλης πως οι μελωδίες απομιμούνται καταστάσεις της πραγματικότητας, όπως οργή ή πραότητα, ανδρεία ή λιποψυχία κ.α., και γνωρίζοντας πως η μουσική συμβάλλει στην αισθητική και ηθική πρόοδο του ατόμου, προτείνει ως κατάλληλες για τη διαπαιδαγώγηση τις ηθικές μελωδίες αλλά και άλλες κατόπιν αυστηρής επιλογής.
Με τον όρο φιλοσοφία ο Αριστοτέλης συμπεριλάμβανε όλη τη γκάμα των επιστημών. Έτσι στο θεωρητικό είδος που ασχολείται με το πραγματικό, ανήκουν τα μαθηματικά, η φυσική και η θεολογία, στο πρακτικό, που πραγματεύεται τις ακούσιες πράξεις του ανθρώπου που τον βοηθούν να επιλέξει τα μέσα για να πραγματώσει ό,τι επιθυμεί, ανήκουν η Πολιτική, η Οικονομική και η Ηθική. Τέλος στο ποιητικό είδος ανήκουν η ποίηση και οι καλές τέχνες. Ο Αριστοτέλης θεωρεί πως οι ποιητές είναι οι καλύτεροι δάσκαλοι του λαού, γιατί η Ποιητική είναι η τέχνη που μιμείται τον ανθρώπινο λόγο, συναίσθημα και πράξη.
Γενικά η αριστοτελική εκπαίδευση τονίζει την ηθική άσκηση, την ενεργητική και ουσιαστική συμμετοχή των πολιτών σε πράξεις θάρρους, δικαιοσύνης , εγκράτειας, καλλιεργεί την αγάπη για το αγαθό και την αποφυγή οτιδήποτε κακού, μεριμνά για την κοινή, δημόσια και χωρίς διακρίσεις παιδεία όλων των πολιτών ανακαλύπτοντας πάντα τις φυσικές κλίσεις του καθενός χωριστά, ασκώντας τις αρετές τους και καλλιεργώντας εσωτερικές τους δυνάμεις όπως τη φαντασία, τη μνήμη, τη θέληση και σκέψη, φρόνηση και ευδαιμονία. Γιατί πράγματι, στόχος της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι το «ευ ζην», δηλαδή η πολιτική ωρίμανση των πολιτών, η ηθική και πνευματική τελείωσή τους μέσα στο πλαίσιο της πολιτείας που εξασφαλίζει τις απαραίτητες συνθήκες για να αναζητήσει ο άνθρωπος- πολίτης το δρόμο προς την ευδαιμονία, που αποτελεί πεμπτουσία όλων των αρετών.
Τόσο ο Πλάτωνας όσο και ο Αριστοτέλης θεωρούν την προσφορά της παιδείας ύψιστης σημασίας. Η παιδεία ως δημόσιο αγαθό οφείλει να είναι προγραμματισμένη, κατάλληλα δομημένη με στόχο την απόκτηση της αρετής και περαιτέρω της ευδαιμονίας. Οι πολίτες οφείλουν να έχουν ηθικά ενδιαφέροντα και να μεριμνούν πώς θα γίνουν ενάρετοι. Η σοφία, η ανδρεία, η σωφροσύνη και η δικαιοσύνη συμβάλλουν στο «είναι τε και ζην» της πολιτείας.. Βασική προϋπόθεση της παιδείας είναι η καλή οργάνωση του κράτους. Κοινή θέση επίσης, αποτελεί πως η εκπαίδευση του ατόμου πρέπει να αρχίζει από τη γέννησή του,- γι΄αυτό πρέπει να ελέγχεται και η δημιουργία της οικογένειας-, με την κατάλληλη επιλογή διδακτικών μέσων, τέτοιων που θα κατευθύνουν και θα συμβάλλουν στην πνευματική και σωματική ωριμότητά τους.
Πλάτωνας και Αριστοτέλης πιστεύουν στην ανύψωση της παιδείας μέσα στο πνεύμα του «πολιτεύματος», το οποίο οδηγεί σε υπέροχες μορφές του πνεύματος.
Μια πρώτη μορφή μάθησης θεωρεί ο Πλάτωνας τη γνώση από τη συνήθεια και τη μίμηση ενώ ο Αριστοτέλης λέει «και τας μαθήσεις ποιείται διά μιμήσεως πάντας»65
Ο Πλάτωνας προτάσσει τη σωματική αγωγή από την πνευματική. Και ο Αριστοτέλης όμως πρεσβεύει ότι επειδή η λογική έπεται και σωματική ανάπτυξη προηγείται, για να καταστεί το σώμα ισχυρό για την οικοδόμηση υγιούς οργανισμού, η γυμναστική άσκηση πρέπει να προηγηθεί από κάθε άλλη αγωγή.66
Βασικό επίσης σημείο της εκπαίδευσης και των δύο φιλοσόφων ήταν η κοινή εκπαίδευση που προόριζαν τόσο για τα αγόρια όσο και τα κορίτσια.
Διάσταση απόψεων στους δύο φιλοσόφους υπάρχει ως προς την προσφορά της ποίησης, την οποία αφενός ο Πλάτωνας καταδικάζει γιατί ο υλικός κόσμος που αυτή προβάλλει δεν αποτελεί μίμηση της ιδέας άρα δεν ωφελεί, αφετέρου ο Αριστοτέλης θεωρώντας την τέχνη ως φαινόμενο ζωής, γι΄αυτό και θεμελιώνει τη λειτουργικότητά της μέσα στην ζωή. Έτσι η τραγωδία αποτελεί την αλήθεια της ζωής και ο καλλιτέχνης λέει πως μιμείται τα «καθόλου» κι όχι τα «καθ΄έκαστον». Το «καθόλου» είναι αντικείμενο της φιλοσοφικής έρευνας και η φιλοσοφία σπουδάζει και γνωρίζει τα όντα. Από την άποψη αυτή η Ποίηση συγγενεύει προς τη φιλοσοφία, αποκαλύπτει κι αυτή με το δικό της τρόπο την αλήθεια των όντων.
Ανακεφαλαιώνοντας αξίζει να τονίσουμε ότι ο Πλάτωνας ήταν εκείνος ο οποίος πρώτος κατέστησε την παιδεία αντικείμενο συστηματικής διερεύνησης συνδέοντάς τη με τη φιλοσοφία. Εμβάθυνε στον ουσιαστικό της χαρακτήρα τονίζοντας τη μόρφωση της ανθρώπινης ψυχής στη βάση της ενόρασης των ιδεών που είναι ο σκοπός της όλης παιδευτικής διαδικασίας..
Από την άλλη πλευρά ο Αριστοτέλης έδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στην παιδεία θεωρώντάς την ένα από τα βασικά μέσα που ωθούν τον άνθρωπο στην ευδαιμονία και στην αρετή. Καλλιεργώντας τη φιλοσοφία συμπεριλαμβάνοντας σ΄αυτή όλους τους επιστημονικούς κλάδους δίκαια χαρακτηρίστηκε «πατέρας της σύγχρονης επιστήμης». Αναμφίβολα η προσφορά του είναι αδιαμφισβήτητη μέσα στο χώρο της παιδαγωγικής επιστήμης και έρευνας. Εξάλλου μέσα από το εκπαιδευτικό του σύστημα μπορούμε να αντλήσουμε διδάγματα χρήσιμα και για τη σύγχρονη εκπαίδευση.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
Πλάτωνος Πολιτεία 423e
Πλάτωνος Πολιτεία 421e
Σακορράφου Δ.»Πλάτωνος Κοινωνιολογικαί και Παιδαγωγικαί αρχαί»,σελ.213-225
Νασιάκου Κ.,«Ηπαιδεία στον Πλάτωνα»,σελ.324
Πολιτεία,Ι. 607a-e
Πολιτεία,Ζ.522c
Πολιτεία,Ζ.522c-529d
Nόμοι 817e-818a
Μέμμου Ν.,»Η πολιτεία του Πλάτωνα», Θεσ/νίκη , 1994,σελ.694
Μέμμου Ν.,»Η πολιτεία του Πλάτωνα», Θεσ/νίκη , 1994,σελ.694
Πολιτεία,Ζ.526d-527e
Μέμμου Ν.,»Η πολιτεία του Πλάτωνα», Θεσ/νίκη , 1994,σελ.697
Lippman Edward, Musical Thought in Ancient Greece, New York, 1964,σελ.70
Ιωαννίδης Κλείτος,»Ρυθμός και αρμονία. Η ουσία της μουσικής και του χορού στην πλατωνική παιδεία», Λευκωσία, 1973, σελ.50
Lippman Edward, Musical Thought in Ancient Greece, New York, 1964,σελ.85
Lippman Edward, Musical Thought in Ancient Greece, New York, 1964,σελ.72
Lippman Edward, Musical Thought in Ancient Greece, New York, 1964,σελ.72
Ιωαννίδης Κλείτος,»Ρυθμός και αρμονία. Η ουσία της μουσικής και του χορού στην πλατωνική παιδεία», Λευκωσία, 1973, σελ.16
Πλάτωνος Πολιτεία,404b
Πλάτωνος Πολιτεία,403cd και 404ab
Πλάτωνος Πολιτεία, 410c
Πλάτωνος Πολιτεία,505a
Nόμοι, 644a
Nόμοι 793e-794c
Nόμοι 794b
Nόμοι 801cd
Nόμοι 799b-801d
Nόμοι 817a-d
Nόμοι 814d-816b
Nόμοι 802e
Nόμοι 658e-659b
Nόμοι 667b,671a,802ab,812bc
W.Anderson,”Ethos and Education in Greek Music”,1966,σελ.88
Nόμοι 665ab,672d
Nόμοι 819b-d
Ρήγας –Κωνσταντόπουλος, «Η παιδεία των φυλάκων και η κριτική της παραδοσιακής αγωγής στην Πλατωνική Πολιτεία».,σελ.445-455
Πλάτωνος Πολιτεία, Β.376c
Βarrow.R.,”Plato and education”,1976,σελ.25
Γεωργούλης Κ.Δ.,»Πλάτωνος Πολιτεία»,εκδ.Σιδέρη, Αθήνα,1963
Αριστοτέλους Πολιτικά,1337b34-35
Αριστοτέλους Πολιτικά,1338a
Αριστοτέλους Πολιτικά,1337a27-29
Αριστοτέλους Πολιτικά,1337a22
Αριστοτέλους Πολιτικά,H.1335b31-33
Αριστοτέλους Πολιτικά,H1333a31
Ross.«Αριστοτέλης»,σελ.269
Ross.«Αριστοτέλης»,σελ.269
Αριστοτέλους Πολιτικά,Ζ1322a40-42
Ηθικά Νικομάχεια,1119b13-14
Αριστοτέλους Πολιτικά,H1336b2-14
Τσάτσος Κ.,»Η κοινωνική φιλοσοφία των Αρχαίων Ελλήνων»,σελ.269
Ηθικά Νικομάχεια,1103a5-7
Ηθικά Νικομάχεια,1102a5-35
Ηθικά Νικομάχεια,1106b36
Ηθικά Νικομάχεια,1332a38b5 , 1103b17-26
Ηθικά Νικομάχεια,1448b5-9
Περί αισθήσεως και αισθητών,445a16-17
Περί μνήμης και αναμνήσεως,452a30
Περί αισθήσεως και αισθητών,1142a15-16και Πολιτικά,H.1337b39-40
Πολιτικά,Θ.1335a25-26
Πολιτικά,Θ.1335b22-25
Πολιτικά,H.1336b21-25
Πολιτικά,H.1337b23-25
Πολιτικά,H.1337b23-28
Σακορράφου Δ.»Πλάτωνος Κοινωνιολογικαί και Παιδαγωγικαί αρχαί»,σελ.240
Σακορράφου Δ.»Πλάτωνος Κοινωνιολογικαί και Παιδαγωγικαί αρχαί»,σελ.274
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Πλάτωνος Πολιτεία, εκδ. Σιδέρης, Αθήνα,1963
Πλάτωνος Πολιτεία, τομ. Α, Β, μτφρσ. Γρυπάρη, εκδ.Ι.Ζαχαρόπουλος
Πλάτωνος Νόμοι, τομ.Α,Β, απόδ. Μοσκόβη Β., Νομική Βιβλιοθήκη
Αριστοτέλους Πολιτικά, τομ.Ι, μτφρς.-σχόλια Λεκατσά Π., εκδ.Ι.Ζαχαρόπουλου, Αθήνα,1939
Άπαντα Αριστοτέλους, Ηθικά Νικομάχεια, εκδ. Ωφέλιμου Βιβλίου, Αθήνα, 1979
W.Anderson,”Ethos and Education in Greek Music”,
Βarrow.R.,”Plato and education”,London,1976
Γεωργούλη Κ.Δ., Πλάτωνος Πολιτεία ,εκδ.Σιδέρη, Αθήνα,1963
Γεωργούλη Κ.Δ.,Ιστορία της ελληνικής φιλοσοφίας, εκδ.Παπαδήμα Δ., Αθήνα, 1957
Γεωργούλη Κ.Δ., Αριστοτέλης ο Σταγηρίτης, εκδ. Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Χαλκιδικής, Θεσ/νίκη, 1962
Ingemar During, Ο Αριστοτέλης, παρουσίαση και ερμηνεία της σκέψης του, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα, 1991
Ιωαννίδη Κλείτου, “Ρυθμός και αρμονία. Η ουσία της μουσικής και του χορού στην πλατωνική παιδεία», Λευκωσία, 1973,
Lippman Edward, Musical Thought in Ancient Greece, New York, 1964,σελ.72
Μέμμου Ν., Η πολιτεία του Πλάτωνα, εκδ.Πουρνάρας, Θεσ/νίκη , 1994
Νeubecker J.A.,Η μουσική στην Αρχαία Ελλάδα, μτφρσ. Φιδέτζη Μ., εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα, 1986
Ρήγα –Κωνσταντόπουλου, Η παιδεία των φυλάκων και η κριτική της παραδοσιακής αγωγής στην Πλατωνική Πολιτεία
Romily J., Προβλήματα της Αρχαίας Ελληνικής Δημοκρατίας, μτφρσ. Αγκαβανάκης Ν., εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1992
Ross.D., Plato’s Theory of Ideas, Oxford University Press, 1966
Ross.D.,Αριστοτέλης, μτφρς. Μήτσου Μ., Αθήνα, 1991
Σακκάς Α., Πλάτωνας, Μια κριτική ανάλυση της κοινωνικής-πολιτικής θεωρίας του, εκδ. Gutenberg,Αθήνα, 1984
Σακορράφου Δ., Πλάτωνος Κοινωνιολογικαί και Παιδαγωγικαί αρχαί, εκδ. Εμμ. Πετράκη, Χανιά, 1957
Τσάτσου Κ.,Η κοινωνική φιλοσοφία των Αρχαίων Ελλήνων, Εκδ. Εστία, Αθήνα, 1970
Τσέλλερ-Νεστλέ, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, εκδ. Κυριακίδη, Θεσ/νίκη,1985
Ζιώγου-Καραστεργίου Σ., Η παιδαγωγική σκέψη από τον Πλάτωνα ως τη Μ. Μοντεσσόρι, Ανθολογία Κειμένων, εκδ. Κυριακίδη, Θεσ/νίκη,1996
Εγγραφή σε:
Αναρτήσεις (Atom)