Επιθυμία και ψυχανάλυση

Όλη μας η ζωή ακολουθεί την ίδια λογική: η φαντασιακή τάξη μάς δημιουργεί ψεύτικες εικόνες επιτυχίας, ευτυχίας, πληρότητας που μας επιτρέπουν εντούτοις να επιβιώνουμε την ανθρώπινη μοίρα των καθημερινών ματαιώσεων και αποτυχιών. Όπως η επιθυμία περνάει από την αναγνώριση, το ερώτημα «τι θέλει ο άλλος για να με αγαπήσει» μας βασανίζει.

Του Κώστα Δουζίνα(*)

Μια εγγλέζικη διαφήμιση για αυτοκίνητα δείχνει μια μικροαστική οικογένεια να θαυμάζει το νέο μοντέλο που μόλις απόκτησε, ενώ οι γείτονες κρυφοκοιτούν γεμάτοι ζήλια πίσω από τη μάντρα του κήπου. Η φωνή που συνοδεύει λέει «Μη μείνετε πίσω από τους Σμιθ» – Σμιθ είναι το πιο συνηθισμένο αγγλικό επίθετο, κάτι σαν Παπαδόπουλος. Το υποκείμενο είναι δημιούργημα της επιθυμίας του άλλου (του γείτονα) και η επιθυμία μεσολαβείται από το αντικείμενο (το αυτοκίνητο). Οπως υποστηρίξαμε στο προηγούμενο, η επιθυμία και ο αγώνας για αναγνώριση παίζουν κεντρικό ρόλο στη σύσταση της ταυτότητας. Η ψυχανάλυση προσθέτει ότι η επιθυμία του άλλου, του άλλου ανθρώπου ή του «μεγάλου Αλλου», της «συμβολικής τάξης» της γλώσσας, του νόμου και των κοινωνικών θεσμών, είναι λειψή, συχνά λαθεμένη, ενώ η αναγνώριση που μας δίνουν αποτελεί συνήθως παραγνώριση. Μια βαθιά δυσαρμονία χαρακτηρίζει το υποκείμενο και προσδιορίζει τις σχέσεις με τους άλλους.
Έλλειψη, εικόνες και λέξεις
Η ψυχαναλυτική θεωρία εξηγεί λεπτομερώς τη διαδικασία σύστασης του εαυτού. Σύμφωνα με τον Ζακ Λακάν, τον μαθητή του Φρόιντ, το βρέφος διαχωρίζεται από τη μητέρα όχι στη γέννα, αλλά όταν αρχίζει να μιλάει, μπαίνοντας έτσι στη συμβολική τάξη. Η απόκτηση της ομιλίας και οι κοινωνικές εντολές και απαγορεύσεις –που αντιπροσωπεύονται από τον πατέρα– λειτουργούν σαν ένας τρίτος πόλος που παρεμβαίνει και διασπά την αρχική δυάδα μητέρας και βρέφους. Ο διαχωρισμός εγγράφει την απώλεια, την απουσία και την έλλειψη στην καρδιά του νεογέννητου. Η έλλειψη αυτή καλύπτεται εν μέρει με την ταύτιση του βρέφους με σημαίνοντα, με εικόνες και λέξεις.
Πρώτα εικόνες. Στο περίφημο «στάδιο του καθρέφτη», το βρέφος ηλικίας από έξι έως δεκαοκτώ μηνών βιώνει μια αίσθηση αγαλλίασης όταν αναγνωρίζει για πρώτη φορά την εικόνα του στον καθρέφτη ή στο βλέμμα της μητέρας. Η αντανάκλαση στον καθρέφτη κάνει το βρέφος να ταυτιστεί με ένα πλήρες και ολοκληρωμένο σώμα και με την αίσθηση ότι αποτελεί μια ανεξάρτητη και ακέραιη μονάδα. Ομως, η εικόνα της ολότητας διαφέρει από την εμπειρία των αισθήσεων: τα μέλη του βρέφους είναι ανυπάκουα, το σώμα του κομματιασμένο, αφοδεύει και ουρεί χωρίς έλεγχο, πεινάει και πονάει χωρίς αιτία. Η βιολογική εξήγηση είναι ότι οι ικανότητες αντίληψης και όρασης αναπτύσσονται πολύ πριν από τις κινητικές λειτουργίες και τον σωματικό συντονισμό.
Η πρώτη αίσθηση ταυτότητας είναι λοιπόν έξω από το εγώ, μια εικόνα του εγώ που φανερώνεται στα μάτια. Το εγώ δεν προηγείται αλλά ακολουθεί αυτή την εικόνα, δημιουργείται κατ’ εικόνα της εικόνας. Η αίσθηση ενότητας και μοναδικότητας που έχουμε είναι φαντασιακή με δύο έννοιες. Αποτελεί ψευδαίσθηση, οπτικό φαινόμενο και φανταστικό ομοίωμα. Το ασυντόνιστο σώμα προβάλλεται σε μια αξιαγάπητη οπτική εικόνα, αποτέλεσμα μιας μελλοντικά προσδοκώμενης ολότητας, η οποία κατασκευάζεται στη φαντασία. Ολη μας η ζωή ακολουθεί την ίδια λογική: η φαντασιακή τάξη μάς δημιουργεί ψεύτικες εικόνες επιτυχίας, ευτυχίας, πληρότητας που μας επιτρέπουν εντούτοις να επιβιώνουμε την ανθρώπινη μοίρα των καθημερινών ματαιώσεων και αποτυχιών. Οπως η επιθυμία περνάει από την αναγνώριση, το ερώτημα «τι θέλει ο άλλος για να με αγαπήσει» μας βασανίζει ακατάπαυστα, αλλά δεν βρίσκει απάντηση μεγαλώνοντας την εναγώνια αναζήτηση. Οσο περισσότερο κάποιος εμφανίζεται ασφαλής, σίγουρος, γεμάτος αλαζονεία, τόσο περισσότερο καταδιώκεται υπόγεια από αμφιβολίες και Ερινύες και προσπαθεί απελπισμένα να τις αποκρύψει.
Η οπτική διαδικασία αποξένωσης και φαντασίωσης ολοκληρώνεται με την είσοδο στη γλώσσα. Η γλώσσα δημιουργεί αυθαίρετες συνδέσεις ανάμεσα στα σημαίνοντα (τη λέξη «τραπέζι») και τα σημαινόμενα (την έννοια του τραπεζιού) και ανάμεσα στις λέξεις και τα πράγματα (το τραπέζι πάνω στο οποίο γράφω αυτή τη στιγμή). Η δύναμη του σημαίνοντος είναι και πάλι δημιουργική. Η σωματική μας ενότητα και χρονική συνέχεια οργανώνεται γύρω από το όνομα που μας έχει δοθεί, Φαίδρα, Αλεξάνδρα ή Κώστας, ή το «εσύ» που η μητέρα απευθύνει στο βρέφος. Το όνομα «Κώστας» μου δίνει ταυτότητα και συνέχεια στον χρόνο και κάνει τους άλλους να με αναγνωρίζουν. Αλλά το σημαίνον αυτό, οι δύο ασήμαντες συλλαβές «Κω» – «στας» δεν έχουν την παραμικρή σχέση με τη συνείδηση και αίσθηση εαυτού. Το υποκείμενο αποκτά την ύπαρξή του μέσω της γλώσσας, όταν αποξενώνεται δηλαδή για δεύτερη φορά από τη σωματική και αισθητηριακή εμπειρία, στον ψυχρό κόσμο των σημείων. Η ταυτότητα και η σωματική ολότητα κατασκευάζονται με την εσωτερίκευση εξωτερικών εικόνων και λέξεων και την επαναλαμβανόμενη αναγνώριση των σημείων του εαυτού από τον άλλο.
Ο νόμος του πατέρα
Η διαδικασία διαχωρισμού και διαφοροποίησης του εαυτού από τη μητέρα ολοκληρώνεται με τον νόμο του πατέρα. Η διπλή οιδιπόδεια απαγόρευση της αιμομιξίας και της πατροκτονίας εμποδίζει το βρέφος να επιστρέψει στην πρωταρχική ενότητα με το μητρικό σώμα και οδηγεί το παιδί στην ταύτιση με τον πατέρα, δηλαδή με την κανονική κοινωνική τάξη με τις διαφοροποιήσεις και ιεραρχίες της. Για την ψυχανάλυση, επομένως, η ανθρωπότητα συγκροτείται μέσω της διαίρεσης και του διαχωρισμού: διαίρεση από το μητρικό σώμα, μέσω του οιδιπόδειου νόμου του πατέρα, από το ίδιο το σώμα μας μέσω της ναρκισσιστικής ταύτισης με την εικόνα, από τον άλλο άνθρωπο μέσω της αντικατάστασής μας από σημεία. Πρέπει να αποδεχτώ ότι είμαι αυτό που δεν είμαι, να μεταφέρω τη ναρκισσιστική αγάπη σε αγάπη για τον άλλο, πρέπει να πω με τον Ρεμπό «Je est un autre». Το εγώ είναι από την αρχή άλλο. Γεννιέται από τη συνάντησή του με τον μεγάλο Αλλο, το γλωσσικό-νομικό σύμπαν που διαχωρίζει και διαφοροποιεί εντάσσοντάς μας στις περίπλοκες κοινωνικές κατηγοριοποιήσεις, αφεντικά και εργάτες, ιδιοκτήτες και νοικάρηδες, καθηγητές και φοιτητές.
Ωστόσο, ένα υπόλοιπο της αρχικής ενότητας με το μητρικό σώμα επιβιώνει στην είσοδο στη συμβολική τάξη. Αυτό το υπόλοιπο, που ο Λακάν το ονομάζει Πραγματικό, φαλλό ή «μικρό αντικείμενο α», συμβολίζει την ακεραιότητα που χάσαμε χωρίς ποτέ να έχουμε και διακαώς επιθυμούμε. Μια ολότητα που είναι ταυτόχρονα αδύνατη (αφού ο εαυτός δημιουργείται μόνο μετά τον διαχωρισμό και δεν έχει πρόσβαση στην αρχική προ-γλωσσική ενότητα) και απαγορευμένη (μέσω της λειτουργίας των οιδιπόδειων απαγορεύσεων). Αυτό το υπόλειμμα του Πραγματικού μετά την απαγόρευσή του από το συμβολικό, είναι το βαθύτερο μυστικό μας, ο «πυρήνας» του υποκείμενου. Δημιουργεί μια ασταμάτητη πίεση επιστροφής στην αρχική δυαδική ενότητα (την «ορμή του θανάτου»), η οποία γεννάει μια τρομακτική όσο και πανίσχυρη απόλαυση, την jouissance. Το αντικείμενο της επιθυμίας μας – η πλήρωση του κενού της ύπαρξης – διαρκώς αναβάλλεται. Αλλά η ορμή του θανάτου έλκεται ακατάπαυστα από την έλλειψη και επιστρέφει στον σκοτεινό αυτό τόπο συνεχώς. Περιστρεφόμαστε στο χείλος της αβύσσου της επιθυμίας, τριγυρίζουμε ασταμάτητα στις αποτυχίες και τα συμπτώματά μας, σε ένα μοιραίο γαϊτανάκι που ταυτόχρονα μας απωθεί και μας έλκει, μας τραυματίζει και μας χαρίζει ενέργεια και δημιουργικότητα.
Οι οιδιπόδειες απαγορεύσεις προσπαθούν να μας προστατεύσουν από αυτή την αβυσσαλέα επιθυμία. Είναι προτιμότερο να ταυτιστούμε συμβολικά με τον κοινωνικό άλλο, που εμποδίζει την απόλαυση, παρά να παραδοθούμε στην άβυσσο του Πραγματικού. Κατασκευάζουμε λοιπόν φανταστικά σενάρια που μετατοπίζουν τη ριζική επιθυμία προς κανονικά αντικείμενα και απολαύσεις. Προσκολλώμεθα σε φετίχ, όπως το αυτοκίνητο του γείτονα, μια καλύτερη δουλειά, περισσότερα χρήματα ή κοινωνική αναγνώριση. Όμως, η απόκτηση της φαντασίωσης δεν ικανοποιεί την επιθυμία. Αυτή αμέσως μετατοπίζεται και προσκολλάται σε νέο αντικείμενο, σε ένα πιο γρήγορο αυτοκίνητο ή μια ακόμα προαγωγή ή ένα πιο κατάλληλο σύντροφο, επ’ άπειρον. Ο στόχος της επιθυμίας πάντοτε αναβάλλεται, γιατί η επιστροφή στο Πραγματικό είναι αδύνατη και απαγορευμένη.
Να δίνεις ό,τι δεν έχεις
Εδώ ακουμπάμε τη βάση του κοινωνικού δεσμού. Όταν διατυπώνουμε ένα αίτημα δεν ζητάμε απλώς από τον άλλο να ικανοποιήσει μια ανάγκη, αλλά και να μας προσφέρει ανεπιφύλακτα την αγάπη του. Κάθε φορά που η ανάγκη για ένα αντικείμενο μπαίνει στη γλώσσα και απευθύνεται στον άλλο –δηλαδή κάθε φορά που μιλάμε– ζητάμε αναγνώριση από τον άλλο και τη συμβολική τάξη. Ενα βρέφος που ζητάει το στήθος χρειάζεται τροφή, αλλά απαιτεί ταυτόχρονα την προσοχή και την αγάπη της μητέρας. Η επιθυμία είναι πάντοτε επιθυμία για τον άλλο και δηλώνει ακριβώς το πλεόνασμα της ζήτησης επί της ανάγκης. Μια μετανάστρια που υποστηρίζει ότι η μη πρόσληψή της σε μια δουλειά αποτελεί φυλετική διάκριση, προβάλλει δύο σχετικά ανεξάρτητες αξιώσεις: αναφέρεται πρώτα στην ανάγκη της για εργασία. Αλλά, ταυτόχρονα, η άδικη άρνηση εργασίας αμαυρώνει την ευρύτερη ταυτότητά της, με το εγγενές φυλετικό της στοιχείο. Κάθε πολιτική αξίωση και δικαίωμα συνδέει λοιπόν ένα μέρος του σώματος ή της προσωπικότητας με κάτι που υπερβαίνει την ανάγκη: την επιθυμία εκείνου που αρθρώνει το αίτημα να αναγνωριστεί και να αγαπηθεί ως πλήρες και ακέραιο άτομο, κάτι που δεν υπάρχει και δεν μπορεί να αποκτηθεί.
Κι αυτό γιατί ούτε ο μεγάλος Άλλος της συμβολικής τάξης (γλώσσα, νόμος, κράτος) ούτε το άλλο πρόσωπο μπορούν να ανταποκριθούν στο αίτημα απροϋπόθετης αναγνώρισης. Ο μεγάλος Άλλος είναι η αιτία και το σύμβολο της έλλειψης και δεν αποτελεί μια ενοποιημένη, ακέραιη και διάφανη τάξη. Τίποτε δεν μπορεί να κάνει το δίκαιο για παράδειγμα εσωτερικά συνεπές, συνεκτικό και ολοκληρωμένο παρά τους ισχυρισμούς της νομικής ιδεολογίας. Εξίσου, το άλλο πρόσωπο, του οποίου την αγάπη λαχταράμε, υπόκειται στον ίδιο με μας διαχωρισμό και έλλειψη. Ο άλλος δεν μπορεί να προσφέρει αυτό που μου λείπει, γιατί λείπει και από εκείνον.
Έχουμε λοιπόν δύο είδη επιθυμίας. Πρώτα την επιθυμία του άλλου, που συνήθως αστοχεί μια και ο άλλος δεν μπορεί να μας δώσει αυτό που ούτε εμείς ούτε αυτός έχει. Αναγκάζεται λοιπόν η επιθυμία να φτιάχνει φαντασιακές κατασκευές και να μετατοπίζεται κάθε φορά που ματαιώνονται. Η δεύτερη ριζική επιθυμία είναι το πλεόνασμα της ζήτησης επί της ανάγκης, το κομμάτι κάθε αιτήματος που δεν μπορεί να αναχθεί σε ανάγκη. Επειδή δεν μπορούμε και δεν πρέπει να πλησιάσουμε το πραγματικό αντικείμενο του πόθου, το εκτοπίζουμε συνεχώς σε ανεπαρκή αντικατάστατα. Το αντικείμενο του πόθου πάντοτε αναβάλλεται γιατί αναφέρεται στην επιθυμία να γίνουμε ξανά ολόκληροι, να αγαπηθούμε πλήρως από τον άλλο. Αγάπη εδώ σημαίνει να δώσουμε στον άλλο αυτό που δεν έχουμε. Αυτή η δεύτερη επιθυμία βρίσκεται πίσω από κάθε μεγάλη ριζική αλλαγή και ενώνει εαυτό και συλλογικότητες. Εδώ πιθανώς πρέπει να διερευνήσουμε το μέλλον του σοσιαλισμού και της νέας Ελλάδας.


(*) O Κώσταw Δουζίνας είναι καθηγητής της Νομικής, αντιπρύτανης και διευθυντής του Ινστιτούτου Ανθρωπιστικών Ερευνών στο Κολέγιο Μπίρκμπεκ του Πανεπιστημίου του Λονδίνου

Τα παιδιά από άθρησκες οικογένειες είναι πολύ πιο φιλεύσπλαχνα και αλτρουιστικά

Του Γιώργου Μανουσέλη
Αντίθετα με ό,τι συνήθως πιστεύουμε, τα παιδιά που μεγαλώνουν σε θρησκόληπτες οικογένειες τείνουν να εκδηλώνουν μια πολύ λιγότερο ανεκτική, γενναιόδωρη και αλτρουιστική συμπεριφορά απέναντι στους άλλους σε σύγκριση με παιδιά της ίδιας ηλικίας που προέρχονται από άθεες ή μη θρησκευόμενες οικογένειες!
Σε αυτό το απροσδόκητο συμπέρασμα κατέληξε εκτεταμένη έρευνα ομάδας κοινωνικών ψυχολόγων υπό τον γαλλικής καταγωγής καθηγητή ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου Jean Decety. Οι ειδικοί ανέλυσαν το κοινωνικό και ψυχολογικό προφίλ 1.170 παιδιών ηλικίας από 5 έως 12 ετών και των οικογενειών τους που ζουν σε έξι διαφορετικές χώρες (ΗΠΑ, Ιορδανία, Καναδά, Κίνα, Ν. Αφρική, Τουρκία).
Τα εντυπωσιακά συμπεράσματα της έρευνας, που μόλις δημοσιεύτηκε στο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό «Current Biology», φαίνεται πως διαψεύδουν την ευρέως διαδεδομένη πεποίθηση ότι η καλλιέργεια της θρησκευτικής πίστης οδηγεί άμεσα και συμβάλλει στη διαμόρφωση φιλάνθρωπων και περισσότερο ηθικών αισθημάτων, καθώς και ότι τα παιδιά που έχουν δεχτεί μια σοβαρή θρησκευτική μύηση και παιδεία θα είναι πολύ πιο ευαίσθητα στις δυσκολίες ή στις δυστυχίες των συνανθρώπων τους.
Στόχος της έρευνας ήταν να διαπιστωθεί αν και σε ποιο βαθμό η θρησκεία επηρεάζει τις λεγόμενες «προκοινωνικές συμπεριφορές» των παιδιών, δηλαδή τις φιλικές ή αλτρουιστικές συμπεριφορές που εκδηλώνονται χωρίς να υπάρχει κάποιο όφελος ή ανταμοιβή.
Για τον σκοπό αυτό οι οικογένειες και τα παιδιά χωρίστηκαν σε τρεις μεγάλες ομάδες, οι οποίες αντιστοιχούσαν στις τρεις επικρατέστερες θρησκευτικές αντιλήψεις ή στάσεις -χριστιανοί, μουσουλμάνοι και άθεοι-, ενώ ένα μικρότερο ποσοστό αντιστοιχούσε σε ιουδαϊστές, βουδιστές και αγνωστικιστές.
Τα παιδιά και οι οικογένειές τους υποβλήθηκαν σε μια σειρά από τεστ στη χώρα τους από ερευνητές των τοπικών πανεπιστημίων.
Χάρη σε ειδικά ερωτηματολόγια και με την προβολή βίντεο που έδειχναν σκηνές καθημερινής παιδικής αναλγησίας ή βίας, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι οι μικροί που πίστευαν σε κάποια θρησκεία επιδείκνυαν σαφώς λιγότερη ενσυναίσθηση, ευαισθησία και αλληλεγγύη για τα δεινά των άλλων παιδιών και των συνανθρώπων τους.
Κάποια άλλα τεστ που μετρούσαν τη γενναιοδωρία έδειξαν σαφώς ότι, ανεξάρτητα από τον τόπο προέλευσης, τα παιδιά που πίστευαν σε κάποια θρησκεία ήταν πολύ λιγότερο διατεθειμένα να δείξουν γενναιόδωρη ή φιλεύσπλαχνη συμπεριφορά απ’ ό,τι τα παιδιά από οικογένειες άθεων.
Πιθανότατα αυτά τα αναπάντεχα συμπεράσματα να απογοήτευσαν το γνωστό και χριστιανικής εμπνεύσεως αμερικανικό ίδρυμα John Templeton Foundation που χρηματοδότησε την έρευνα, αφού αποκαλύπτουν και επιστημονικά ό,τι οι περισσότεροι άνθρωποι διαπιστώνουν εμπειρικά: η ηθική και φιλάνθρωπη συμπεριφορά ενός ατόμου επηρεάζεται ελάχιστα από τη θρησκεία του.
Οπως υποστηρίζουν στο σχετικό άρθρο τους ο Jean Decety και οι συνεργάτες του, «τα δεδομένα αυτής της έρευνας αμφισβητούν τόσο την άποψη ότι η θρησκευτική πίστη είναι ζωτικής σημασίας για την ανάπτυξη της ηθικής όσο και τη διαδεδομένη πεποίθηση ότι η εκκοσμίκευση του ηθικού λόγου συμβάλλει στη μείωση της ανθρώπινης καλοσύνης. Το ακριβώς αντίθετο συμβαίνει».

Μας ωφελεί όλους ο πλούτος των ολίγων;

Ζίγκμουντ Μπάουμαν

Μια πρόσφατη μελέτη από το Παγκόσμιο Ινστιτούτο για την Έρευνα της Οικονομικής Ανάπτυξης του Πανεπιστημίου των Ηνωμένων Εθνών παρουσιάζει ότι το 1% των πιο πλούσιων ενηλίκων κατείχε μόνο του το 40% των παγκόσμιων περιουσιακών στοιχείων το 2000, και ότι το 10% των πιο πλουσίων έλεγχε το 85% του παγκόσμιου συνολικού πλούτου. Το κατώτερο ήμισυ του παγκόσμιου ενήλικου πληθυσμού κατείχε το 1% του παγκόσμιου πλούτου. [i] Αυτό δεν είναι τίποτα άλλο από ένα στιγμιότυπο μιας συνεχούς διαδικασίας… Όλο και πιο δυσάρεστα και χειρότερα από ποτέ εμφανίζονται καθημερινά τα νέα για την ισότητα των ανθρώπων καθώς και για την ποιότητα της ζωής όλων μας.
«Οι κοινωνικές ανισότητες θα έκαναν τους δημιουργούς των σύγχρονων ερευνητικών προγραμμάτων να ντρέπονται» – σε αυτό το συμπέρασμα κατέληξαν οι Μισέλ Ροκάρ, Ντομινίκ Μπουργκ και Φλοράν Ογκανιέρ στο άρθρο τους «Human species, endangered» («Το ανθρώπινο είδος υπό εξαφάνιση»), το οποίο συνέγραψαν και δημοσίευσαν στην εφημερίδα Λε Μοντ στις 3 Απριλίου του 2011. Στην εποχή του Διαφωτισμού, την περίοδο των Φράνσις Μπέικον, Ντεκάρτ ή ακόμα και του Χέγκελ, το βιοτικό επίπεδο σε κανένα μέρος της γης δεν ήταν ποτέ διπλάσιο σε σχέση με την πιο φτωχή της περιοχή. Σήμερα, η πιο πλούσια χώρα, το Κατάρ, καυχιέται ότι το κατά κεφαλήν εισόδημά της είναι 428 φορές υψηλότερο από την πιο φτωχή, την Ζιμπάμπουε. Και αυτές, ας μην ξεχνάμε, ότι είναι συγκρίσεις κατά μέσο όρο – και παρόμοιες με τη αστεία συνταγή για πατέ κρέας λαγού και αλόγου: πάρε ένα λαγό και ένα άλογο…
Η επίμονη διατήρηση της φτώχειας του πλανήτη μέσα στη δίνη της οικονομικής ανάπτυξης του φονταμενταλισμού είναι αρκετή, έτσι ώστε να κάνει τους ανθρώπους να σκεφτούν τις άμεσες όσο και τις παράπλευρες απώλειες αυτής της κατανομής του πλούτου. Το όλο και πιο βαθύ χάσμα που χωρίζει τους φτωχούς και με λιγότερες προοπτικές ανθρώπους από εκείνους που είναι εύποροι, αισιόδοξοι, γεμάτοι αυτοπεποίθηση και ζωηράδα – μια βαθειά άβυσσος που μόνο οι πιο μυώδη και σχεδόν ασυνείδητοι πεζοπόροι μπορούν να την ανεβούν – είναι ένας προφανής λόγος να το αναλογιστούμε σοβαρά. Όπως επέστησαν την προσοχή οι συγγραφείς του παρατεθειμένου άρθρου, το πρωτεύον θύμα της εντεινόμενης ανισότητας θα είναι η δημοκρατία –τα όλο και περισσότερο δυσεύρετα, σπάνια και δυσπρόσιτα εργαλεία της επιβίωσης και της αποδεκτής ζωής γίνονται αντικείμενο ενός αμείλικτου ανταγωνισμού (ίσως και πολέμων) ανάμεσα στους ενισχυμένους οικονομικά και στους εγκαταλελειμμένους και χωρίς βοήθεια άπορους.
Έτσι, μια από τις πιο βασικές ηθικές αιτιολογήσεις για την οικονομία της ελεύθερης αγοράς, ότι δηλαδή η επιδίωξη του ατομικού κέρδους είναι επίσης ο καλύτερος μηχανισμός για την επιδίωξη του κοινού οφέλους, έχει τεθεί υπό αμφισβήτηση και έχει διαψευσθεί. Τις δυο δεκαετίες πριν από την αρχή της τελευταίας οικονομικής κρίσης, στο μεγαλύτερο μέρος των κρατών του Ο.Ο.Σ.Α (Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης) το πραγματικό εισόδημα των νοικοκυριών για το πλουσιότερο 10% του πληθυσμού αυξήθηκε πολύ πιο γρήγορα από ότι για το φτωχότερο 10%. Σε κάποιες χώρες, τα πραγματικά εισοδήματα εκείνων που βρίσκονται στο κατώτερο σημείο έχουν στην πραγματικότητα μειωθεί. Επομένως, οι εισοδηματικές διαφορές έχουν αυξηθεί σημαντικά.
«Στις ΗΠΑ το μέσο εισόδημα του πλουσιότερου 10% είναι πλέον 14 φορές του φτωχότερου 10%» – αισθάνεται υποχρεωμένος να παραδεχθεί ο Τζέρεμι Γουόρνερ, βοηθός αρχισυντάκτη της Ντέιλι Τέλεγκραφ, μία από τις εφημερίδες που εδώ και πολύ καιρό εκφράζουν τον ενθουσιασμό τους για την επιδεξιότητα και πρόοδο του «αόρατου χεριού» της αγοράς, την οποία εμπιστεύονται εξίσου και οι συντάκτες και οι συνδρομητές για να δώσουν λύση σε όσα πιο πολλά (αν όχι στα περισσότερα) προβλήματα δημιουργούνται από τις αγορές. Και προσθέτει: «Η αύξηση της εισοδηματικής ανισότητας, η οποία προφανώς είναι ανεπιθύμητη από κοινωνική άποψη, δεν έχει απαραίτητα μεγάλη σημασία, εάν όλοι γίνονται ταυτόχρονα πλουσιότεροι. Όταν όμως οι περισσότερες ανταμοιβές της οικονομικής προόδου πηγαίνουν σε ένα συγκριτικά μικρό αριθμό, που είναι ήδη υψηλόμισθος, πράγμα που συμβαίνει στην πράξη, σαφώς θα αποτελέσει πρόβλημα». [ii]
Αυτή η ομολογία, που διατυπώνεται προσεκτικά και απρόθυμα και που είναι εν μέρει αληθής, φτάνει στο αποκορύφωμα μιας πληθώρας από αποτελέσματα έρευνας και επίσημα στατιστικά στοιχεία καταγράφοντας την ολοένα αυξανόμενη απόσταση που χωρίζει αυτούς που βρίσκονται στην κορυφή με αυτούς που βρίσκονται στη βάση της κοινωνικής ιεραρχίας. Σε έντονη αντίθεση με τις δηλώσεις των πολιτικών, που αποσκοπούν στο να ανακυκλωθούν σε πεποιθήσεις του λαού – η οποίες δεν εξετάζονται πλέον, δεν διερωτώνται και ελέγχονται – ο πλούτος που συγκεντρώνεται στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας έχει αποτύχει να «διαχυθεί προς τα κάτω» μέσω των μηχανισμών της αγοράς και να κάνει τους υπόλοιπους από εμάς πιο πλούσιους ή να αισθανόμαστε πιο ασφαλείς και πιο αισιόδοξοι για το μέλλον το δικό μας και των παιδιών μας, ή πιο χαρούμενοι…
Στην ανθρώπινη ιστορία, η ανισότητα με την πασιφανή τάση της για εκτεταμένη και ταχεία αυτοαναπαραγωγή δεν είναι κάτι καινούργιο. Πρόσφατα το μακροχρόνιο πρόβλημα της ανισότητας, οι αιτίες και οι συνέπειές της έχουν επανέλθει στο επίκεντρο της δημοσιότητας και έχει γίνει αντικείμενο έντονων συζητήσεων και αποκαλυπτικών δεδομένων.
Το πιο σημαντικό σε αυτά τα δεδομένα είναι η ανακάλυψη, ή ακόμα καλύτερα η κάπως καθυστερημένη συνειδητοποίηση, ότι το «μεγάλο χάσμα» στις αμερικανικές, βρετανικές και σε πολλές άλλες κοινωνίες «είναι πλέον μικρότερο ανάμεσα στη ανώτερη, στη μεσαία και στην κατώτερη κοινωνική τάξη, από ό, τι ανάμεσα στη μικροσκοπική ομάδα της ελίτ της κοινωνίας και σχεδόν σε όλους τους υπόλοιπους. [iii] Για παράδειγμα, «ο αριθμός των δισεκατομμυριούχων στις ΗΠΑ πολλαπλασιάστηκε 40 φορές 25 χρόνια μέχρι και το 2007 – ενώ ο συνολικός πλούτος των 400 πιο πλούσιων Αμερικανών αυξήθηκε από τα $169 στα $1500 δισεκατομμύρια».
Μετά το 2007, κατά τη διάρκεια της πιστωτικής κατάρρευσης, η οποία είχε ως επακόλουθα την οικονομική ύφεση και την αύξηση της ανεργίας, η τάση απέκτησε ένα πραγματικά αυξανόμενο ρυθμό: αντί να έχει τον ίδιο αντίκτυπο στον καθένα όπως ήταν αναμενόμενο και είχε περιγραφεί, η κοινωνική μάστιγα ήταν σκληρή και επιλεκτική όσον αφορά την κατανομή των πληγμάτων της: το 2011, ο αριθμός των δισεκατομμυριούχων στις ΗΠΑ έφτασε σε ιστορικό ρεκόρ μέχρι σήμερα στους 1210, ενώ το 2010, ο συνδυασμένος πλούτος αυξήθηκε από $3,500 το 2007 στα $4,500 δισεκατομμύρια.
«Το 1990, κάποιος χρειαζόταν περιουσία περίπου £50 εκατομμυρίων για να μπει στον κατάλογο με τους 200 πιο πλούσιους κατοίκους στην Βρετανία, ο οποίος δημοσιευόταν κάθε χρόνο στην Σάντεϊ Τάιμς. Από το 2008, αυτός ο αριθμός έχει εκτοξευθεί στα £430 εκατομμύρια. Πρόκειται για μια σχεδόν εννεαπλάσια αύξηση». [iv] Συνολικά, «ο συνδυασμένος πλούτος των 1000 πιο πλούσιων ανθρώπων παγκοσμίως είναι σχεδόν ο διπλάσιος από τα 2,5 εκατομμύρια πλούτου των πιο φτωχών». Σύμφωνα με το Παγκόσμιο Ινστιτούτο Οικονομικής Ανάπτυξης με έδρα το Ελσίνκι, το πιο πλούσιο 1% του παγκόσμιου πληθυσμού είναι σήμερα σχεδόν 2000 φορές πλουσιότερο από ότι το 50% της βάσης της κοινωνικής ιεραρχίας. [v] Συγκρίνοντας πρόσφατα διαθέσιμες εκτιμήσεις σχετικά με την παγκόσμια ανισότητα, ο Ντανίλο Ζόλο [vi] κατέληξε στο συμπέρασμα ότι «με ελάχιστα στοιχεία μπορεί να επιβεβαιωθεί ότι ο ήλιος δύει προς την Εποχή των Δικαιωμάτων στην εποχή της παγκοσμιοποίησης.
Η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας εκτιμά ότι τα τρία εκατομμύρια ανθρώπων ζουν στις μέρες μας κάτω από το όριο της φτώχειας, που καθορίζεται στο ποσό των δύο δολαρίων ημερησίως. Το 1998, ο Τζον Γκάλμπρεϊθ, στον πρόλογο της Έκθεσης για την Ανθρώπινη Ανάπτυξη των Ηνωμένων Εθνών, τεκμηρίωσε ότι το 20% του παγκόσμιου πληθυσμού είχε το μονοπώλιο του 86% όλων των αγαθών και υπηρεσιών που παράγονταν σε όλο τον κόσμο, ενώ το 20% των πιο φτωχών κατανάλωνε μόνο το 1,3%. Σήμερα, σχεδόν μετά από 15 χρόνια, αυτά τα ποσοστά οδεύουν από το κακό στο χειρότερο: το πλουσιότερο 20% του πληθυσμού καταναλώνει το 90% των παραγόμενων προϊόντων, ενώ το φτωχότερο 20% καταναλώνει το 1%. Εκτιμάται επίσης ότι το 40% του παγκόσμιου πλούτου ανήκει στο 1% του παγκόσμιου πληθυσμού, εφόσον οι πόροι των 20 πιο πλούσιων ανθρώπων στον κόσμο ισοδυναμούν με εκείνους που έχουν δισεκατομμύρια άποροι.
Δέκα χρόνια πριν, ο Γκλεν Φάιρμπο [vii] επεσήμανε ότι η μακροχρόνια τάση της παγκόσμιας ανισότητας έδειχνε κάποια σημάδια αντιστροφής– από την αύξηση της ανισότητας στα κράτη και τη σταθερή ή μειωμένη ανισότητα μεταξύ των κρατών στην μείωση της ανισότητας στα κράτη και στην αύξηση της ανισότητας μέσα σε αυτά. Ενώ οι «αναπτυσσόμενες» ή «αναδυόμενες» εθνικές οικονομίες πέτυχαν μια μαζική εισροή κεφαλαίων από την αναζήτησή τους για νέο γρήγορο κέρδος υποσχόμενες «παρθένα εδάφη», κατοικημένα από φθηνό και υπάκουο εργατικό δυναμικό, το οποίο δεν είχε μολυνθεί από το μικρόβιο του καταναλωτισμού και ήταν έτοιμο να εργαστεί παίρνοντας το βασικό μισθό για την επιβίωσή του – οι χώροι εργασίας στις αναπτυγμένες οικονομίες εξαφανίζονταν με μεγάλη ταχύτητα αφήνοντας το τοπικό εργατικό δυναμικό σε μια υποβαθμισμένη διαπραγματευτική θέση. Δέκα χρόνια αργότερα, ο Φρανσουά Μπουργκινιόν [viii] κατέληξε ότι εάν η παγκόσμια ανισότητα (ανάμεσα στις εθνικές οικονομίες) συνεχίζει να μειώνεται υπολογίζοντας το μέσο κατά κεφαλήν εισόδημα, η απόσταση μεταξύ των πιο πλούσιων και πιο φτωχών εθνικών οικονομιών θα συνεχίσει να μεγαλώνει και οι εισοδηματικές διαφορές στο εσωτερικό των χωρών θα συνεχίσουν να αυξάνονται.
Στην συνέντευξη που έδωσε στους Μονίκ Αλτάν και Ρότζερ Πολ Ντρουά [ix] ο οικονομολόγος και βραβευμένος με το βραβείο Γκονκούρ νομπελίστας Ερίκ Ορσενά συνόψισε ότι όλα αυτά και πολλά άλλα παρόμοια στατιστικά στοιχεία αλλάζουν. Επιπλέον, υποστήριζε ότι οι καινούργιες μεταβολές ωφελούσαν μόνο μια μικρή μειονότητα του παγκόσμιου πληθυσμού. Η πραγματική κλίμακα δεν θα μας διευκόλυνε να περιορίσουμε την ανάλυσή μας, όπως συνηθίζαμε να κάνουμε πριν από μια δεκαετία, στα κατά μέσο όρο κέρδη του πλουσιότερου 10%. Για να κατανοήσει κάποιος τον μηχανισμό της σημερινής συνεχούςμεταβολής (ανεξάρτητα από την «κυκλική φάση»), χρειάζεται να εστιάσει στο πλουσιότερο 1%, ίσως ακόμα και στο 0,1%. Εάν δεν μπορέσει να το κάνει, τότε θα χάσει τον πραγματικό αντίκτυπο της αλλαγής, η οποία περιλαμβάνει την αποδόμηση της μεσαίας τάξης στην νέα τάξη του «πρεκαριάτου».
Αυτή η πρόταση έχει επιβεβαιωθεί από κάθε μελέτη, είτε αυτή βασίζεται στη χώρα καταγωγής του ερευνητή είτε προέρχεται από οπουδήποτε αλλού. Ωστόσο, όλες οι μελέτες συμφωνούν σε ένα άλλο σημείο: σχεδόν παντού στο κόσμο της ανισότητας το οτιδήποτε μεγαλώνει πολύ γρήγορα και αυτό σημαίνει ότι οι πλούσιοι, οι πραγματικά πολύ πλούσιοι γίνονται πλουσιότεροι, ενώ οι φτωχοί, οι πραγματικά πολύ φτωχοί γίνονται φτωχότεροι – πιο σίγουρα σε ένα σχετικό αλλά αυξανόμενο αριθμό περιπτώσεων με απόλυτους όρους. Επιπλέον: οι άνθρωποι που είναι πλούσιοι γίνονται πλουσιότεροι μόνο και μόνο επειδή είναι πλούσιοι.
Οι άνθρωποι που είναι φτωχοί γίνονται φτωχότεροι μόνο και μόνο επειδή είναι φτωχοί. Στις μέρες μας, η ανισότητα συνεχίζει να εντείνεται από τη δική της λογική και τη δική της ορμή. Δεν χρειάζεται κάποια βοήθεια ή κάποιο ώθηση από έξω – κανένα εξωτερικό ερέθισμα, καμία πίεση, καμία προτροπή. Σήμερα η κοινωνική ανισότητα φαίνεται να πλησιάζει όλο και περισσότερο στο να γίνει το πρώτο perpetuum mobile (αεικίνητο) στην ιστορία, το οποίο οι άνθρωποι, ύστερα από αμέτρητες αποτυχημένες προσπάθειες, έχουν εντέλει κατορθώσει να επινοήσουν και να θέσουν σε κίνηση. Αυτό είναι το δεύτερο από τα δεδομένα που μας υποχρεώνει να δούμε την κοινωνική ανισότητα από νέα διαφορετική σκοπιά.
Ήδη από το 1979, η μελέτη του Κάρνεγκι [x] έδειξε ξεκάθαρα ότι πολλά στοιχεία ήταν διαθέσιμα και προτείνονταν εκείνη την περίοδο, και ότι σύμφωνα με την κοινή πείρα ζωής επιβεβαιωνόταν καθημερινά: ότι το μέλλον κάθε παιδιού καθοριζόταν κατά κύριο λόγο από την κοινωνική κατάσταση του παιδιού, από το γεωγραφικό τόπο γέννησής του και από τη θέση των γονιών του στην κοινωνία που γεννήθηκε – και όχι από το μυαλό του, τα ταλέντα του, τα επιτεύγματα του ή την αφοσίωσή του.
Ο γιος ενός δικηγόρου μιας μεγάλης εταιρίας είχε 27 φορές περισσότερες πιθανότητες επιτυχίας από το γιο ενός μη σταθερού εργαζόμενου που δούλευε σε μια πιο δευτερεύουσα εταιρία (και οι δυο γιοι κάθονταν στο ίδιο θρανίο στην ίδια τάξη, ήταν εξίσου ικανοί, διάβαζαν με την ίδια αφοσίωση και περηφανεύονταν για την ίδια ιδιοφυία τους). Στην ηλικία των 40 χρονών, ο πρώτος θα έπαιρνε μισθό που θα τον τοποθετούσε στο 10% των πιο πλούσιων ανθρώπων της χώρας, σε αντίθεση με το συμμαθητή του που θα είχε μία στις οχτώ ευκαιρίες για να παίρνει έστω ένα μέσο εισόδημα. Περίπου τρεις δεκαετίες αργότερα, το 2007, η κατάσταση επιδεινώθηκε περισσότερο – το χάσμα επεκτάθηκε και διευρύνθηκε και για πρώτη φορά δεν υπήρχε η δυνατότητα να γεφυρωθεί. Σύμφωνα με μια μελέτη του Γραφείου του Κονγκρέσου (Congressional Office Bureau), ο πλούτος του 1% των πιο πλούσιων Αμερικανών είναι συνολικά $16.8 τρισεκατομμύρια, δύο τρισεκατομμύρια παραπάνω από το συνδυασμένο πλούτο του 90% της κατώτερης τάξης του πληθυσμού. Σύμφωνα με το Center for American Progress (Κέντρο για την Αμερικανική Ανάπτυξη), κατά τη διάρκεια αυτών των τριών δεκαετιών το μέσο εισόδημα του 50% των Αμερικανών της κατώτερης τάξης αυξήθηκε κατά 6% – ενώ το εισόδημα του 1% της ανώτερης τάξης αυξήθηκε κατά 229%.
Το 1960, το μέσο εισόδημα κατόπιν φορολογίας για τα ανώτερα διοικητικά στελέχη στις μεγαλύτερες εταιρίες των ΗΠΑ ήταν 12 φορές μεγαλύτερο από ότι το μέσο εισόδημα των εργαζομένων. Από το 1974, οι μισθοί και τα προνόμια των διευθυνόντων συμβούλων αυξήθηκαν περίπου 35 φορές σε σχέση με τις απολαβές των εργαζομένων της εταιρίας. Το 1980 οι μισθοί των διευθυνόντων συμβούλων ήταν κατά μέσο όρο 42 φορές πιο υψηλοί από τους μισθούς που έπαιρνε ο μέσος εργαζόμενος και δέκα χρόνια αργότερα διπλασιάστηκε στις 84 φορές. Αλλά τότε, γύρω στο 1980, η ανισότητα άρχισε να επιταχύνεται ραγδαία. Από τα μέσα της δεκαετίας του 90, σύμφωνα με το περιοδικό Μπίζνες Γουίκ (Business Week), ο συντελεστής ήταν ήδη 135 φορές μεγαλύτερος. Το 1999 είχε φτάσει στο τετρακοσιαπλάσιο επίπεδο και το 2000 αυξήθηκε ξανά στις 531 φορές. Και αυτοί είναι κάποιοι από τους ταχέως αυξανόμενους αριθμούς παρόμοιων πραγματικών περιστατικών (“facts of the matter”) και στατιστικών στοιχείων στην προσπάθεια τους να τους κατανοήσουν, να τους προσδιορίσουν σε ποσότητα και να τους καταμετρήσουν. Κάποιος μπορεί να συνεχίσει επ’ αόριστον να καθορίζει την τιμή τους, εφόσον εμφανίζονται συνεχώς νέα στατιστικά στοιχεία, τα οποία κάθε επιτυχημένη έρευνα προσθέτει στην ήδη συσσωρευμένη μάζα.
Ποιες είναι όμως οι κοινωνικές πραγματικότητες, στις οποίες αναφέρονται αυτά τα αριθμητικά στοιχεία;
Ο Τζόζεφ Στίγκλιτς κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι αποκαλύψεις που έφεραν δραματικά αποτελέσματα των δύο ή τριών εύλογα πιο επιτυχημένων δεκαετιών στην σειρά στην ιστορία του καπιταλισμού, που προηγήθηκαν της πιστωτικής κατάρρευσης το 2007 και της κατάθλιψης που ακολούθησε: η ανισότητα πάντα δικαιολογούταν με βάση το γεγονός ότι αυτοί που βρίσκονταν στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας συνέβαλλαν περισσότερο στην οικονομία, έχοντας το ρόλο «δημιουργών θέσεων απασχόλησης» – αλλά «έπειτα ήρθε το 2008 και 2009, και κάποιος μπορούσε να καταλάβει ότι αυτοί οι άνθρωποι που είχαν οδηγήσει την οικονομία στο χείλος της καταστροφής αποχωρούσαν με εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια».
Προφανώς, δεν μπορούσε να δικαιολογήσει εκείνη την περίοδο τις αμοιβές όσον αφορά τη συνεισφορά των δικαιούχων τους στην κοινωνία. Σε αυτό που συνέβαλλαν ουσιαστικά οι τελευταίοι δεν ήταν οι καινούργιες δουλειές, αλλά η προέκταση μιας σειράς από «περιττούς ανθρώπους» (όπως έχουν μετονομαστεί οι άνεργοι σήμερα – όχι χωρίς βάσιμους λόγους). Στο τελευταίο του βιβλίο The Price ofInequality (Το τίμημα της ανισότητας) (WW Norton & Company 2012), ο Στίγκλιτς συμπεραίνει ότι οι ΗΠΑ έχουν γίνει η χώρα «στην οποία οι πλούσιοι μένουν σε γκέτα κλειστής κοινωνίας, στέλνουν τα παιδιά τους σε ακριβά σχολεία και έχουν πρόσβαση σε πρώτης τάξεως ιατρική φροντίδα. Στο μεταξύ, οι υπόλοιποι ζουν σε ένα κόσμο που χαρακτηρίζεται από ανασφάλεια, από την καλύτερη προσπάθεια για μέτρια εκπαίδευση και από περιορισμένη ιατρική περίθαλψη».
Αυτή είναι η εικόνα των δύο κόσμων – με ελάχιστες επαφές ή κοινά σημεία μεταξύ τους και επίσης με την επικοινωνία μεταξύ τους να είναι ανύπαρκτη (στις ΗΠΑ όπως και στην Βρετανία, οι οικογένειες έχουν ξεκινήσει να αποταμιεύουν ένα μεγάλο μέρος από το μισθό τους για να καλύψουν το κόστος ζωής τους, και να μείνουν γεωγραφικά και κοινωνικά μακριά, “όσο πιο μακριά τόσο το καλύτερο, από τους «άλλους ανθρώπους» και πιο συγκεκριμένα από τους φτωχούς).

Στην έντονη και έξοχη ζωοτομία της ισχύουσας κατάστασης της ανισότητας, ο Ντάνιελ Ντόρλινγκ, καθηγητής της Ανθρώπινης Γεωγραφίας [xi] στο Πανεπιστήμιο του Σέφιλντ, δίνει σάρκα στα οστά της σκελετικής σύνθεσης του Στίγκλιτς – ενώ μεταφέρει ταυτόχρονα τη γωνία προοπτικής από τη μία χώρα σε παγκόσμιο επίπεδο: το φτωχότερο 10% του παγκόσμιου πληθυσμού συνήθως πεινάει. Το πλουσιότερο 10% δεν μπορεί να θυμηθεί ούτε μια στιγμή πείνας στην ιστορία της οικογένειάς του. Το φτωχότερο 10% μπορεί να εξασφαλίσει μόνο την πιο βασική εκπαίδευση για τα παιδιά του, ενώ το πλουσιότερο 10% ανησυχεί για το αν θα πληρώσει αρκετά δίδακτρα, έτσι ώστε τα παιδιά του να συναναστρέφονται μόνο με τους αποκαλούμενους «ισάξιους» και «καλύτερους» τους και έχει επιπλέον το φόβο της συναναστροφής των παιδιών του με «άλλα παιδιά».

Το φτωχότερο 10% μένει σχεδόν πάντα σε μέρη όπου δεν υπάρχει ούτε κοινωνική ασφάλιση ούτε επίδομα ανεργίας. Το πλουσιότερο 10% δεν μπορεί να φανταστεί τον εαυτό του να προσπαθεί να ζήσει μόνο με αυτά τα οφέλη. Το φτωχότερο 10% μπορεί να εξασφαλίσει μόνο καθημερινή απασχόληση στην πόλη ή είναι χωριάτες σε αγροτικές περιοχές, ενώ το πλουσιότερο 10% δεν μπορεί να διανοηθεί να μην έχει εξασφαλισμένο μηνιαίο μισθό. Πέρα από αυτά, η ανώτερη κλάση, οι πλουσιότεροι όλων, δε μπορούν να διανοηθούν το να ζουν με μισθό και όχι με εισόδημα που προέρχεται από τους τόκους που παράγει ο πλούτος τους.

Και καταλήγει: «Καθώς οι άνθρωποι πολώνονται γεωγραφικά, αρχίζουν να γνωρίζουν όλο και λιγότερα ο ένας για τον άλλον και να φαντάζονται όλο και περισσότερα». . . Ενώ στην πιο πρόσφατη αναφορά του με τον τίτλο «Inequality: the real cause of our economic woes» [xii] (Ανισότητα: η πραγματική αιτία των οικονομικών μας συμφορών), ο Στιούαρτ Λάνσεϊ στρατεύεται με τις ετυμηγορίες των Στίγκλιτς και Ντόρλινγκ ότι το στηριζόμενο από την εξουσία δόγμα που αναγνωρίζει στους πλούσιους ότι προσφέρουν κοινωνικό έργο με το να γίνονται πλουσιότεροι δεν είναι παρά μια μίξη ενός εσκεμμένου ψέματος με μια ηθική εθελοτυφλία: σύμφωνα με την οικονομική ορθοδοξία, μια μεγάλη δόση ανισότητας οδηγεί σε πιο αποτελεσματικές και ταχύτερα αναπτυσσόμενες οικονομίες. Αυτό συμβαίνει, διότι υψηλότερες αμοιβές και χαμηλότεροι φόροι στην κορυφή, όπως υποστηρίζεται, δίνουν ώθηση στην επιχειρηματικότητα και παράγουν μια μεγαλύτερη οικονομική πίτα.

Απέδωσε λοιπόν καρπούς το 30ετές πείραμα εκτίναξης της ανισότητας; Τα στοιχεία δείχνουν πως όχι. Το χάσμα πλούτου έχει διευρυνθεί, ωστόσο χωρίς την υποσχόμενη οικονομική πρόοδο. Από το 1980 τα ποσοστά ανάπτυξης και παραγωγικότητας του Η.Β. μειώθηκαν κατά το ένα τρίτο και η ανεργία είναι πέντε φορές μεγαλύτερη απ’ ό,τι στην πιο ισότιμη μεταπολεμική εποχή. Οι τρεις περίοδοι ύφεσης μετά το 1980 ήταν βαθύτερες και μεγαλύτερες σε διάρκεια από αυτές των δεκαετιών του 1950 και 1960, με κορύφωση την κρίση των τελευταίων τεσσάρων ετών. Το κύριο αποτέλεσμα του πειράματος μετά το 1980 είναι μια οικονομία περισσότερο πολωμένη και επιρρεπής στην κρίση.

Σημειώνοντας ότι «οι μειωμένοι μισθοί στερούν τη ζήτηση από τις οικονομίες που εξαρτώνται άμεσα από τις δαπάνες του καταναλωτή» και πράγματι «οι καταναλωτικές κοινωνίες χάνουν την ικανότητά τους να καταναλώνουν» κι ότι «η συγκέντρωση των διαδικασιών ανάπτυξης στα χέρια μιας μικρής παγκόσμιας οικονομικής ελίτ οδηγεί σε επενδυτικές φούσκες», ο Λάνσεϊ οδηγείται στο αναπόφευκτο συμπέρασμα: η σκληρή πραγματικότητα της κοινωνικής ανισότητας είναι κακή για όλους ή σχεδόν όλους μέσα σε μια κοινωνία. Και αρθρώνει μια πρόταση που θα έπρεπε, ωστόσο δεν το έχει κάνει ακόμα, να ακολουθεί μια τέτοια ετυμηγορία: «το κεντρικό δίδαγμα των 30 τελευταίων ετών είναι ότι το οικονομικό μοντέλο που επιτρέπει στα πλουσιότερα μέλη μια κοινωνίας να συσσωρεύουν όλο και μεγαλύτερο κομμάτι από την πίτα στο τέλος θα αυτοκαταστραφεί. Είναι ένα μάθημα που, όπως φαίνεται πρέπει να πάρουμε».

Χρειαζόμαστε και πρέπει να πάρουμε αυτό το μάθημα, μην τυχόν φτάσουμε στο σημείο από όπου δεν έχει γυρισμό: τη στιγμή όπου το τρέχον «οικονομικό μοντέλο», αφού μας έχει δώσει όλα τα σημάδια της επερχόμενης καταστροφής ενώ ταυτόχρονα αδυνατεί να ελκύσει την προσοχή μας και να μας παρακινήσει να λάβουμε δράση, εκπληρώσει την εν δυνάμει αυτοκαταστροφή του. Οι Ρίτσαρντ Γουίλκινσον και Κέιτ Πίκετ, συγγραφείς οι ίδιοι μιας κατατοπιστικής μελέτης The Spirit Level: Why More Equal Societies Almost Always Do Better (Το αλφάδι: Γιατί οι πιο ισότιμες κοινωνίες τα πηγαίνουν σχεδόν πάντα καλύτερα) (Allen Lane 2009), επισημαίνουν στο από κοινού τους έργο “Foreword” στο βιβλίο του Ντόρλινγκ ότι η πεποίθηση ότι «το να αμείβονται οι πλούσιοι με τεράστιους μισθούς και μπόνους» είναι δίκαιο λόγω των «σπάνιων ταλέντων τους» που «ωφελούν την υπόλοιπη κοινωνία» είναι ένα εξόφθαλμο ψέμα. Ένα ψέμα που μπορούμε να καταπιούμε με αυτοκυριαρχία μόνο με δική μας ευθύνη και, εν τέλει, εις βάρος της δικής μας αυτοκαταστροφής.

Από την εμφάνιση της έρευνας των Γουίλκινσον και Πίκετ, στοιχεία σχετικά με τις επιβλαβείς και συχνά ολέθριες επιπτώσεις των υψηλών και ολοένα αυξανόμενων επιπέδων ανισότητας πάνω στις παθογένειες της ανθρώπινης συνύπαρξης και η οξύτητα των κοινωνικών προβλημάτων προκύπτουν διαρκώς. Η συσχέτιση μεταξύ υψηλών επιπέδων οικονομικής ανισότητας και του αυξανόμενου όγκου κοινωνικών παθογενειών έχει μέχρι στιγμής γίνει ευρέως αποδεκτή. Ένας αυξανόμενος αριθμός ερευνητών κι αναλυτών επισημαίνουν, ωστόσο, ότι εκτός από τον αρνητικό αντίκτυπο που έχει στην ποιότητα ζωής, η ανισότητα έχει και δυσμενείς επιπτώσεις στην οικονομική απόδοση.

Αντί να την τονώσει, την κρατάει χαμηλά. Στην έρευνα που ήδη αναφέρθηκε ο Μπεργκινιόν συγκεντρώνει μερικές από τις αιτίες του τελευταίου αυτού φαινομένου, όπως για παράδειγμα τη στέρηση πρόσβασης από τους εν δυνάμει επιχειρηματίες στα τραπεζικά δάνεια λόγω της έλλειψης εγγυήσεων που απαιτούν οι πιστωτές ή το αυξανόμενο κόστος εκπαίδευσης που στερεί από τους ταλαντούχους νέους την ευκαιρία να αποκτήσουν τα προσόντα που πρέπει να αναπτύξουν και να εξασκήσουν τις ικανότητές τους. Προσθέτει σε αυτά τις αρνητικές επιπτώσεις της αύξησης της κοινωνικής έντασης και του κλίματος αβεβαιότητας: το ολοένα αυξανόμενο κόστος των υπηρεσιών ασφαλείας «τρώει» τους πόρους που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για καλύτερους οικονομικούς σκοπούς.

Για να συνοψίσουμε λοιπόν: δεν αληθεύει αυτό που τόσοι πολλοί από εμάς πιστεύουν και αυτό που μας έχουν πιέσει ή ωθήσει να πιστέψουμε, ενώ πολύ συχνά μπαίνουμε στον πειρασμό ή τείνουμε να πιστέψουμε; Αληθεύει ότι «ο πλούτος των πολλών μας ωφελεί όλους»; Για την ακρίβεια, δεν αληθεύει ότι όλη αυτή η παραποίηση της φυσικής ανισότητας μεταξύ των ανθρώπων είναι βλαβερή για την υγεία και το σθένος, καθώς και για τις δημιουργικές και παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας, την οποία κάθε ανθρώπινο μέλος έχει επενδύσει το ενδιαφέρον του για να μεγαλώσει και να διατηρήσει στο υψηλότερο δυνατό επίπεδο. Και δεν αληθεύει ότι η διαφοροποίηση των κοινωνικών θέσεων, ικανοτήτων, δικαιωμάτων και αμοιβών αντανακλά τις διαφορές στα φυσικά ταλέντα και στη συνεισφορά του κάθε μέλους της κοινωνίας στην ευημερία της. Το ψέμα είναι ο πιο πιστός σύμμαχος (ή μήπως το θεμέλιο;) της κοινωνικής ανισότητας.

Να προσέχεις το βλέμμα περισσότερο απ’ τα λόγια.

Μ. Βαμβουνάκη, Κυριακή απόγευμα στη Βιέννη (Εκδ. Ψυχογιός) – απόσπασμα

Να προσέχεις το βλέμμα περισσότερο απ’ τα λόγια...

Της θύμιζε κατά τις συνεδρίες τους εκείνο το ωραίο του Νίτσε: «Μ’ αρέσει εκείνος που η ψυχή του είναι πιο βαθιά απ’ την πληγή του».

Να δουλέψουμε με τις πληγές μας αλλά να μην τις γλείφουμε∙ κινδυνεύουμε να διαστρέψουμε τις ηδονές μας. Η ψυχή είναι πανίσχυρη. Μην κολλάς! Μην κολλάς ούτε στην ψυχανάλυση, προορίζεται μονάχα για τις πληγές, για την ψυχή σου θα προχωρήσεις πιο πέρα, στην πνευματική περιπέτεια.

Για να σου δώσω να καταλάβεις, είναι σαν να πηγαίνεις σε έναν ορθοπεδικό γιατί έσπασες το πόδι σου. Ο ορθοπεδικός θα σου γιατρέψει το κάταγμα, δε θα σου μάθει όμως ούτε να βαδίζεις, ούτε ποιο δρόμο θα περπατήσεις, ούτε πολύ περισσότερο τον προορισμό. Η ευθύνη σου είναι αμεταβίβαστη.

Αν κάτσεις εκεί να σου χαϊδεύουν, να σου κάνουν μασάζ στο σπασμένο πόδι σου, θα ατροφήσεις, θα μείνεις ακίνητη. Ο δρόμος είναι αποκλειστικά δικός σου. Πολύ δύσκολο αυτό αλλά τίποτα σαγηνευτικότερο. Ετοιμάσου να με εγκαταλείψεις πριν παραλύσεις στο ντιβάνι μου.

Να μην εμπιστεύεσαι με την πρώτη τα συναισθήματά σου, ούτε αγαπώ, ούτε δεν αγαπώ να λες εύκολα. Τα ένστικτα ξέρουν θαυμάσια να προσποιούνται πως είναι συναισθήματα ή να εκλογικεύουν την παρουσία τους με δήθεν πνευματικές ιδέες. Μην νομίζεις καν ότι συμπονάς τον άλλον όσο νομίζεις.

Πάρα πολλές φορές συμπονούμε από ταύτιση, όχι από ανθρωπιά. Παίρνουμε το δράμα του άλλου μέσα μας, φανταζόμαστε πως είμαστε εμείς που μας συμβαίνει και μ’ αυτή τη μετάθεση υποφέρουμε επειδή υποφέρουμε για μας. Συχνά δηλαδή η λύση για κάποιον είναι αυτολύπη.

Θέλω να πω δεν είναι ο άλλος το θέμα της στενοχώριας μας, αιτία είναι η ιδέα μας ότι ίσως συμβεί αυτό σε μας και προληπτικά το ζούμε. Πάλι ο εγωκεντρισμός κάνει παιχνίδι, πολύ δύσκολα συμπάσχουμε με τα παθήματα του όντως άλλου, πάρα πολύ δύσκολα τον καταλαβαίνουμε. Πώς να σου το πω;

Δε γίνομαι εγώ εσύ, κάνω εσένα εγώ… Εκείνο που έλεγαν οι αρχαίοι, πως «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος», στην πραγματικότητα των συναισθημάτων, εγώ σου λέω πως μέτρον πάντων: Εγώ. Ο πλησίον είναι τρομερά απόμακρη γη. Για να μη σου πω ανύπαρκτη…Η ουτοπία του άλλου! Μακάρι, και πιθανόν να υπερβάλλω.

Άλλο μετουσιώνω ένα πάθος μου, άλλο το εκλογικεύω. Η μετουσίωση είναι αγώνας και κάποτε υπέρβαση, η εκλογίκευση είνα πρόφαση εν αμαρτίαις. Μην κρίνεις από τις πράξεις αυτές καθαυτές, δεν εξηγούν πάντα την ουσία τους.

Να γυρεύεις την κρυμμένη πρόθεση, εκεί υπάρχει η εντιμότητα, η καθαρότητα ή όχι της καρδιάς. Ένας υπέρμετρα εγωιστής μπορεί να διαλέξει για επίδειξη το ρόλο αγίου. Να ζει με σκληρή άσκηση, να κινείται με εντυπωσιακή ευσέβεια, να μοιράζει περιουσίες στην ελεημοσύνη.

Όμως σκοπός του δεν είναι η συμπόνοια, είναι η προβολή, η επίδειξη, ένας αυτοθαυμασμός∙ ένας θρίαμβος στον δικό του κύκλο.

Να προσέχεις. Να προσέχεις το βλέμμα περισσότερο απ’ τα λόγια.

Tο παιδί που γεννά το γονιό του

 ‘Μαμά, μπαμπά, δε με κοιτάξατε και χάθηκα’, Αγγελική Μπολουδάκη, Εκδόσεις Αραξοβόλι


“Μια μέρα θα κάνω δικά μου παιδάκια και θα φτιάξω τότε για κείνα μια ζωή γιομάτη θέρμη, τρυφερότητα, περιποιήσεις και ευθυμία’. Δηλαδή, ό,τι είχα ονειρευτεί εγώ όταν ήμουν παιδί”.
Μαρί Καρντινάλ

Το παιδί φέρνει τους γονείς σε επαφή με τη δική τους παιδική ηλικία. Αν αυτά τα χρόνια ήταν γεμάτα από αγάπη, ενθάρρυνση, σεβασμό στην προσωπικότητά τους, είναι εύκολο να επικοινωνήσουν με το παιδί τους και να υποστηρίξουν τη μοναδικότητα της αλήθειας του. Εάν όμως η δική τους παιδική ηλικία χαρακτηριζόταν από συναισθηματικά ελλείμματα, χρειάζεται να θεραπεύσουν τα συναισθήματα που απορρέουν από αυτά, διαφορετικά θα προσκαλέσουν το παιδί τους να κυοφορήσει μια δική τους παιδική ηλικία, ελπίζοντας να ολοκληρωθούν.
Ένα παιδί προσαρμόζεται στις εικόνες που λαμβάνει από τους γονείς του, που είναι τα πιο σημαντικά πρόσωπα στη ζωή του. Είναι δεκτικό στα μηνύματα που του στέλνουν, ακόμα και αν αυτά τα μηνύματα αναστείλουν την εξέλιξή του. Η μοίρα του χαράζεται στις πρώτες περιόδους της ζωής του και απαιτείται πολλή προσπάθεια στη συνέχεια, για να γραφτεί ξανά ένα νέο πεπρωμένο.
Συχνά, οι γονείς κάνουν ένα λάθος: Δίνουν σε ένα μωρό ένα ρόλο. Ένα ρόλο που θα δώσει πνοή στα όνειρά τους, θα ικανοποιήσει επιθυμίες που άφησαν εκείνοι, και βέβαια οι προσταγές των γονέων θα γίνουν ακόμα πιο έντονες, όσο πιο βαθιά στο συρτάρι παραμένουν τα όνειρά τους. Έτσι, περιμένουν από το παιδί τους να γίνει ο εκφραστής αυτών των απωθημένων, χωρίς να αναλαμβάνουν να δώσουν διέξοδο στις επιθυμίες τους.
Όπως βέβαια μπορεί να νιώθουν βαθιά μέσα τους μια παλιά πληγή που αναβλύζει ακόμα και την έχει προκαλέσει ο δικός τους γονιός. Έτσι, αποτυπώνουν στο βρέφος τους τα χαρακτηριστικά του δικού τους γονιού και φέρονται στο παιδί τους σαν να είναι ένα άλλο πρόσωπο, προσδοκώντας να γιατρευτούν αυτές οι πληγές.
Το βρέφος προσφέρεται με το γελαστό του βλέμμα, το γεμάτο απορία, για εγγραφές, κάποιες από τις οποίες δεν έχουν καμιά σχέση με το ίδιο. Ενώ περιμένει από μας να το καθρεφτίσουμε, να αναγνωρίσουμε και να θαυμάσουμε τα δικά του χαρακτηριστικά για να αποκτήσει οντότητα, εμείς το κοιτάμε και του προσδίδουμε μέσα από το βλέμμα μας χαρακτηριστικά που δεν έχει, αλλά τα αφομοιώνει, επειδή εμείς είμαστε τα σημαντικά πρόσωπα στη ζωή του και η αξία του περνάει μέσα από εμάς.
Το μωρό μας, λοιπόν, γίνεται ένας πίνακας και εμείς αποτυπώνουμε πάνω του στοιχεία που μας θυμίζουν καθετί γνώριμο, το οποίο βιώσαμε με αρνητικό τρόπο κυρίως. Μας κρίνει, όπως η γιαγιά του, γίνεται επιθετικό, όπως ο παππούς του, είναι λυπημένο όπως εμάς. Οι ρόλοι περιμένουν, για να δοθούν. Και εκείνο γίνεται ο ηθοποιός ενός έργου, το οποίο σκηνοθετούμε εμείς. Αναπαριστά, αποτυπώνει και οργανώνει την προσωπικότητά του σύμφωνα με τα μηνύματα που του στέλνουν οι γονείς του.
Στην καλύτερη περίπτωση πρόκειται για ένα έργο, η εξέλιξη του οποίου βασίζεται στη μοναδική προσωπικότητα του παιδιού, λαμβάνοντας υπόψη τα ιδιαίτερά του ταλέντα, διανθισμένα από χαρακτηριστικά οικείων του προσώπων, όπου αισθάνεται ότι αγαπιέται από αυτά. Οι γονείς, που σέβονται το παιδί τους και το βοηθούν να υποστηρίξει τη μοναδικότητά του και να αυτονομηθεί, ενώ συνάμα δηλώνουν την παρουσία τους δίπλα του, ζυμώνουν με έντεχνο τρόπο αυτά τα υλικά, ώστε η μορφή που αναδύεται να χαρίζει αέρα στην αυθεντικότητά του.
Στη χειρότερη περίπτωση παρακολουθούμε ένα δράμα, όπου οι ρόλοι είναι προκαθορισμένοι από το παρελθόν. Το μωρό μπαίνει στην άκρη και αυτό που βλέπουμε σε εκείνο, δεν είναι παρά η αντανάκλαση κάποιου άλλου. Με αυτόν συνομιλούμε και το βρέφος υπακούει. Φοβόμαστε τη βία του ή την επιθετικότητά του. Μα ένα μωρό δεν μπορεί να γίνει εκφραστής βίας! Υπακούει σε αυτήν όμως, όταν του έχουμε δώσει αυτό το συγκεκριμένο ρόλο. Φοβόμαστε τη βία ενός δικού μας ανθρώπου που μας στιγμάτισε στο παρελθόν και κοιτάμε με φόβο το παιδί μας. Βλέπουμε στο παιδί μας τον επιθετικό πατέρα ή την επικριτική μητέρα και οργιζόμαστε ή νιώθουμε φόβο, με αποτέλεσμα να χάνουμε τον έλεγχο των συναισθημάτων μας και να μην μπορούμε να τα ενοποιήσουμε, για να μπορέσουμε να επικοινωνήσουμε μαζί του.
Μέσα σε μια πλάνη προσπαθούμε να ξαναγράψουμε το «έργο» της ζωής μας, σε μια προσπάθεια να το ξορκίσουμε. Ελπίζουμε να γίνει το μωρό μας ο καλός μπαμπάς ή η μαμά που θα μας εκτιμήσει, τα πρόσωπα δηλαδή που αισθανθήκαμε πως χάσαμε την αγάπη τους, και προσδοκούμε πως στο μωρό μας θα αποκαταστήσουμε την απώλεια.
Το μωρό μας γίνεται ο εκφραστής των προσδοκιών μας να αλλάξει το σενάριο της ζωής μας. Και εκείνο μένει αβοήθητο, έρμαιο των προβολών που κάνουμε σε αυτό. Κι ως εκ θαύματος προσαρμόζεται, όχι στην επιθυμία μας να γίνει κάτι διαφορετικό από το παρελθόν μας, αλλά αφομοιώνει στοιχεία που του προσάπτουμε και προσαρμόζεται σε αυτό που φοβόμαστε. Δεν συμβαίνει εδώ κάτι μαγικό. Απλά συλλαμβάνει τη ματιά μας. Το φόβο μας. Και καταγράφει. Εγγράφει μέσα του τα στοιχεία που υποσυνείδητα του στέλνουμε. Κάθε μήνυμα που είναι χρωματισμένο με συναίσθημα γίνεται πρόσφορο υλικό για αυτό.
Το παιδί περιμένει από τον γονιό του να κατανοήσει τα συναισθήματά του. Ελπίζει πως ο γονιός του θα γίνει ένα δοχείο, που θα εμπεριέχει τα επώδυνα συναισθήματά του, για να μπορέσει και το ίδιο να τα διαχειριστεί. Όταν όμως το κοιτάμε με συναισθήματα που ξεχειλίζουν από τους δικούς μας γονείς, ζητάμε από εκείνο να εμπεριέχει τα συναισθήματά μας, εκείνα που έχουν μείνει απωθημένα, γεμάτα παράπονο στον ψυχισμό μας. Του αδειάζουμε τα συναισθήματά μας και λαμβάνει μηνύματα που, ενώ δεν μπορεί να τα αποκωδικοποιήσει, προσαρμόζεται σε αυτά και ανταποκρίνεται στην υπόγεια δράση τους.
Αντιλαμβάνεται διαισθητικά τον φόβο ή την αγωνία μας και προσαρμόζεται σε μια συμπεριφορά, προκειμένου να προκαλεί αυτά τα συναισθήματα. Ο φόβος γίνεται κομμάτι της ταυτότητάς του και η συμπεριφορά του προσδιορίζεται από αντιδράσεις που προκαλούν φόβο σε μας. Κάθε φορά που μας προκαλεί αγωνία, εμείς το προσέχουμε με διαφορετικό τρόπο από ότι συνήθως και το έντονο συναίσθημα γοητεύει τα παιδιά, ακόμα κι αν ο απόηχος του είναι δραματικός, ακόμα κι αν οι αποχρώσεις του είναι σταχτιές.
Υπακούει στο ρόλο που του ζητούν τα υποσυνείδητα μας αιτήματα και τον υιοθετεί, για να αποκτήσει μια ταυτότητα, ακόμα και αν δε ταιριάζει στην ιδιοσυγκρασία του. Το παιδί εξαρτάται από την αγάπη μας. Φοβάται μην την χάσει και αλωθεί. Επομένως, προσαρμόζει τη συμπεριφορά του στα συνειδητά ή υποσυνείδητα αιτήματά μας, ακόμα και αν αυτά διαστρεβλώνουν την ανάπτυξή του.
Ένας ρόλος αναδύεται και για μας, για να μας αποδείξει πως είμαστε μαριονέτες και θύματα του εαυτού μας. Στενοχωριόμαστε, γιατί αναβιώνουμε το παρελθόν, υποφέρουμε που κάποιος έχει πάρει το ρόλο του δυνάστη ή του θύματος, παρότι του τον έχουμε δώσει υποσυνείδητα εμείς. Στενοχωριόμαστε για όλα εκείνα που ανακαλεί στην μνήμη μας η συμπεριφορά του, ενώ στην πραγματικότητα εμείς τα έχουμε προκαλέσει.
Και το χειρότερο είναι, πως έχουμε δώσει ένα ρόλο στο παιδί μας, που δεν του ανήκει. Είναι φορές που το παιδί της φαντασίας μας έρχεται να πάρει τη θέση από το παιδί που κρατάμε στα χέρια μας. Λες και εκείνο που προσδοκούμε από το παιδί μας έχει περισσότερη δύναμη μέσα μας από την αγάπη για αυτό. Και το πραγματικό παιδί γλιστράει από τα χέρια μας.
Γιατί το κάνουμε; Γιατί στέλνουμε στο παιδί μας όλα αυτά τα μηνύματα; Προβάλλουμε γνώριμα χαρακτηριστικά σε εκείνο, γιατί μας είναι πιο εύκολο να συνομιλούμε με το οικείο, ακόμα κι αν αυτή η οικειότητα μάς έχει πληγώσει στο παρελθόν. Έτσι, κάθε φορά που συναντάμε στο βρέφος μια αντίδραση, του μεταφέρουμε συναισθήματα, από τα οποία κατακλυστήκαμε στο παρελθόν ερχόμενοι σε επαφή με την απόρριψη που εισπράξαμε από τους δικούς μας γονείς. Είτε την παραφράζουμε σαν βία από την πλευρά του και γινόμαστε επιθετικοί μαζί του είτε ταυτιζόμαστε μαζί του και το λυπόμαστε.
Μοιραία σαν να αναζητούμε τον εαυτό μας σε αυτό το μικρό όμοιο και προσπαθούμε να τον θεραπεύσουμε μέσω αυτού ή γυρεύουμε τα πρόσωπα του παρελθόντος μας και κάνουμε ένα διάλογο με αυτά μέσω του παιδιού μας. Και εκείνο γίνεται αποδέκτης των προβολών μας με ένα ψυχικό δέρμα
παράταιρο για την προσωπικότητά του και ένα εαυτό που δεν του ανήκει.
Είναι, λοιπόν, ένα μωρό που αγαπιέται για αυτό που είναι και επομένως βοηθιέται να πλάσει την προσωπικότητά του σύμφωνα με την αλήθεια του ή μήπως είναι όλα αυτά που εμείς προβάλλουμε σε αυτό;

20 πράγματα που θα ήθελα να μου είχαν πει για το πένθος

 της συγγραφέως Shannon Kaiser

Το πρόβλημα με τον θάνατο είναι ότι ανεξαρτήτως με το πόσο προετοιμασμένοι είμαστε, πάντα θα μας σοκάρει. Η διαδικασία του πένθους είναι ένας τρόπος να μάθουμε ποιοί είμαστε πραγματικά. Όσο πιο πολύ αγαπούσαμε κάποιον, τόσο πιο πολύ υποφέρουμε. Ο θάνατος, η τραγωδία και η απώλεια μας επιτρέπουν να κοιτάξουμε πιο βαθιά στην ψυχή μας και να δούμε τι αξίζει περισσότερο κι αυτό δεν είναι πάντα κακό.

Ακόμα κι έτσι, θα ήθελα κάποιος να μου έχει πει τι να περιμένω. Αλλά μέχρι να συμβεί σε μας του ίδιους, δεν μπορούμε να το καταλάβουμε. Μέσα από την καρδιά μου, γράφω αυτά που έμαθα εγώ και αφιερώνω αυτό το κείμενο σε όποιον νιώθει θλίψη ή βιώνει μια απώλεια, έναν χωρισμό, ένα διαζύγιο ή τον θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου.

1. Στην πραγματικότητα δεν ξεπερνάμε ποτέ μια απώλεια. Την αφομοιώνουμε, κι αυτή μας οδηγεί σε έναν τρόπο ζωής με πιο ουσιαστικές προτεραιότητες.

2. Θα ανακαλύψετε το βάθος της αγάπης που διαθέτετε, κάτι που ποτέ πριν δεν γνωρίζατε ότι υπήρχε.

3. Ποτέ να μην λυπάστε για τον τρόπο που αγαπήσατε. Η αγάπη πάντα έχει αξία.

4. Οι άνθρωποι μερικές φορές λένε πράγματα που μπορεί να σας φανούν ανόητα ή να σας πληγώσουν. Μην το πάρετε προσωπικά. Συνήθως απλώς προσπαθούν να βοηθήσουν.

5. Δεν υπάρχει πάντα μια κατάλληλη στιγμή ή κάποια αιτία. Μερικές φορές τα πράγματα απλώς συμβαίνουν.

6. Να ξέρετε ότι κάνατε ό,τι καλύτερο μπορούσατε τη στιγμή που έπρεπε. Συγχωρήστε τον εαυτό σας. Δεν υπάρχει τίποτα περισσότερο που θα μπορούσατε να κάνετε ή να πείτε.

7. Είναι φυσιολογικό να νιώθετε θυμό. Αγκαλιάστε αυτό το συναίσθημα κι αφήστε το να λειτουργήσει μέσα σας.

8. Ένας θάνατος μπορεί να φέρει στην επιφάνεια τα καλύτερα στοιχεία σε μια οικογένεια, μπορεί όμως να βγάλει και τα χειρότερα. Να είστε προετοιμασμένοι για όλα.

9. Η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου μπορεί να σας κάνει να αναζητήσετε τον δικό σας σκοπό και τους στόχους σας κι αυτό είναι κάτι θετικό.

10. Θα βρείτε παρηγοριά στα πιο απρόσμενα μέρη.

11. Οι ξαφνικές συναισθηματικές εκρήξεις αποτελούν μέρος της όλης διαδικασίας. Αφήστε τον εαυτό σας να τις βιώσει.

12. Δεν υπάρχει φυσιολογική ή μη αντίδραση όταν πρόκειται για πένθος. Να είστε υπομονετικοί και ελαστικοί με τον εαυτό σας.

13. Οι άνθρωποι γύρω σας θα σας δείξουν ποιοί πραγματικά είναι. Στις δυσκολίες θα δείτε το πραγματικό τους πρόσωπο.

14. Ποτέ δεν θα γίνετε όπως ήσασταν παλιότερα.

15. Δεν υπάρχει συγκεκριμένο χρονικό διάστημα που θα πρέπει να κρατήσει η θλίψη σας.

16. Η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου μας υπενθυμίζει αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία στη ζωή.

17. Μια μεγάλη απώλεια είναι μια ευκαιρία να πάψετε να σκέφτεστε το εγώ σας και να ζήσετε περισσότερο με το συναίσθημα.

18. Μην αποφεύγετε τον πόνο, διότι θα κάνετε τα πράγματα χειρότερα και θα παρατείνετε τη διαδικασία. Αφήστε τα συναισθήματά σας ελεύθερα.

19. Η ζωή σας ήταν πιο πλούσια και όμορφη χάρη στην αγάπη που είχατε.

20. Αυτό που νομίζετε ότι είναι το τέλος συχνά αποτελεί μια καινούρια αρχή.